Lokristo La Ntondo La Lɛɛta
YEMA la ntondo ka nde mvɔ, Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Nyu kema wa l’andja ɔnɛ, koko dimi lakanyɔsɔnɛ oma l’andja ɔnɛ, diɔ diakɔ dianyohetsha andja ɔnɛ.” (Joani 15:19, NW) Onde lâsɔ ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ Akristo pombaka mpetsha emboledi wa l’andja ɔnɛ?
Vɔ Kema wa l’Andja Ɔnɛ, Koko Kema Atunyi
Ɔpɔstɔlɔ Paulo akatɛ Akristo wakadjasɛka la Rɔmɔ ate: “Untu tshe alembele embuledi andi.” (Romo 13:1) Woho akɔ wâmɛ mbakafunde ndo ɔpɔstɔlɔ Petero ate: ‘L’ɔtɛ wa Nkumadiɔndjɔ, nyetawɔ awui w’oseka onto tshɛ: oyadi nkumekanga, oko owandji kana nguvɛrnɛrɛ, oko wanɛ wakandatome dia ndjosha atshi wa kɔlɔ alanya ndo mandola atshi w’ɔlɔlɔ.’ (1 Petero 2:13, 14) Okitanyiya lo awui wa Lɛɛta ndo w’akɛndji wakandasɔnɛ aki mɛtɛ dui diaketawɔmaka l’atei w’Akristo wa ntondo. Vɔ wakayatshutshuyaka dia ndjâla ase wodja wayela ɛlɛmbɛ ndo wadjasɛ l’anto tshɛ lo wɔladi.—Romo 12:18.
Lo sawo diele l’ɔtɛ a dui w’ɔnɛ: “Ɛkɛlɛsia la Lɛɛta,” ansiklopedi ɔmɔtshi w’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ (The Encyclopedia of Religion) mbutaka ɔnɛ: “L’ɛnɔnyi nkama shato wa ntondo wa l’ɔnɔnyi wa Nkumɛso, etshumanelo k’Akristo kakangana etale la tshunda di’Ase Rɔmɔ . . . Koko, ɛnɔmbɔdi w’etshumanelo k’Akristo . . . wakalakanyaka ɛkɔkɔ awɔ dia vɔ monga l’okitanyiya lo ɛlɛmbɛ w’Ase Rɔmɔ ndo ndjâla la kɔlamelo le nkumekanga, aha la tamba elelo wa mbetawɔ k’Akristo.”
Nɛmiya, Koko Aha Tɛmɔla
Akristo komonga atunyi wa nkumekanga k’Ase Rɔmɔ. Vɔ wakalɛmiyaka lowandji lande ndo wakawoshaka nɛmɔ diakandahombaka kondja l’ɔtɛ wa dihole diande. Lo diolelo diaki Nkumekanga Néron, ɔpɔstɔlɔ Petero akafundɛ Akristo wakadjasɛka lo tenyi diotshikitanyi dia lo Diolelo di’Ase Rɔmɔ ate: “Nyolemia antu tshe. . . . Nyolemia khum’ekanga.” (1 Petero 2:17) L’ahole wakawatɛkɛtaka ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ, vɔ kɔmbɔsaka tshɛkɛta “khum’ekanga” paka dia mbelɛ nkumi ya dikanga y’esomba awɔ oto, koko wakayiɔsaka nto dia mbelɛ nkumekanga ka wodja wa Rɔmɔ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akalake Akristo wakadjasɛka l’osomba a woke wa lo Diolelo di’Ase Rɔmɔ ate: “Nyusha antu tshe diango diahumbawo nungula . . . kenemo le one lahumba nemiama.” (Romo 13:7) Nkumekanga k’Ase Rɔmɔ mɛtɛ akahikaka di’anto mbɔlɛmiya. L’edjedja ka wonya, nde akayohikaka ndo di’anto mbɔtɛmɔla. Koko, lam’akandayohikaka dikambo sɔ, Akristo kombetawɔ.
Lam’akawôlomboyaka la ntondo ka nguvɛrnɛrɛ kɛmɔtshi k’Ose Rɔmɔ l’eleko ka hende T.D., vɔ mbutaka ɔnɛ Polycarpe akate ate: “Dimi lekɔ Okristo. . . . Vɔ tolakanyaka dia mbisha nɛmɔ tshɛ diasungana, . . . le mandji ndo le emboledi wakadjama oma le Nzambi.” Koko, Polycarpe aketawɔ mvɔ lo dihole dia nde tɛmɔla nkumekanga. Théophile ka l’Atiyɔka, omamedi w’Akristo wa l’eleko ka hende, akafunde ate: “Dimi layɔlɛmiya nkumekanga, halawɔtɛmɔla mɛtɛ, koko layɔlɔmbaka dikambo diande. Nzambi, Nzambi ka sɛna ndo ka mɛtɛ mbayomɔtɛmɔlaka.”
Alɔmbɛlɔ wasungana lo dikambo dia nkumekanga komendanaka l’ɔtɛmwɛlɔ wa nkumekanga kana la ngandji k’otamanya ka wodja. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akalembetshiya oyango w’alɔmbɛlɔ akɔ lam’akandate ate: “Dimi lambukokomiya, la ntundu k’akambu tshe, nti: Osengesengelaki antu tshe, âlombelaki, âteketelaki, uwaukelaki lusaka; ndu khumi ya dikanga ndu wane weli lu ahuli wa ladiku tshe, dia shu ndjala la lumu la memakana ndu ki lu akambu w’ololo tshe la wa kenemo.”—1 Timote 2:1, 2.
‘Vɔ Kɔmbɔtɔ l’Akambo w’Ase Andja Ɔnɛ’
Ase andja ɔnɛ kombokanaka l’Akristo wa ntondo oma lo dionga sɔ dioludi la dilɛmiɛlɔ diaki la wɔ. Ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ w’Ose France, yɔnɛ A. Hamman ekɔ lo mbuta ɔnɛ Akristo wa ntondo “kɔmbɔtɔ l’akambo w’ase andja ɔnɛ.” Vɔ mɛtɛ wakasɛnaka l’andja w’atshunda anɛ ahende: Ase Juda l’Ase Rɔmɔ, vɔ wakɛngiyamaka ndo wakahɛnyahɛnyamaka oma le atshunda akɔ ahende.
Oko ɛnyɛlɔ, lam’akômamatanyiyɛ ewandji w’Ase Juda onongo, ɔpɔstɔlɔ Paulo akate lam’akandayâmɛka la ntondo ka nguvɛrnɛrɛ k’Ose Rɔmɔ ate: “Dimi komonyola elembe w’asi Juda, kuyanga etemwelo, kuyanga Kayisa. . . . Dimi lambukungela Kayisa.” (Etsha 25:8, 11) Oko wakandeyaka ɔnɛ Ase Juda wekɔ lo nyanga woho wa mbodiaka, Paulo akalɔmbɛ dia tosamba la ntondo ka Néron, ɔsɔku mbakandɛnya woho wakandetawɔka lowandji la nkumekanga k’Ase Rɔmɔ. L’ɔkɔngɔ diko, lam’akawôlomboyaka mbala ka ntondo la Rɔmɔ, mɛnamaka dia vɔ kombisha Paulo onongo. Koko, wakayowodjaka lo lokanu nto l’ɔkɔngɔ, ndo lo ndjela wetshelo w’ashidi, Néron akayotoma dui dia vɔ mbodiaka.
Lo kɛnɛ k’endana la kiongamu ya wolo yaki l’Akristo wa ntondo l’atei w’Ase Rɔmɔ, yɔnɛ Ernst Troeltsch, nomb’ewo l’akambo w’atshunda w’anto ndo wa Nzambi, akafunde ate: “Elimu tshɛ wakashimbamaka, elimu kana ntumu yakendanaka l’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi, kana l’ɔtɛmwɛlɔ wa Nkumekanga, kana ntumu yakendanaka l’otshulwelo wa dikila kana la dilanya dia nyɔi, kana ntumu yakakokaka kitsha Akristo la ntondo k’akambo wa mindo w’apanganu.” Onde dionga sɔ kombisha diaaso dia diɔtɔnganelo dia wɔladi ndo dia dilɛmiɛlɔ monga lam’asa Akristo la Lɛɛta?
Tosha Kayisa ‘Diangɔ Diande’
Yeso akate dui dimɔtshi diakahombe nɔmbɔla dionga di’Akristo la ntondo ka Lɛɛta l’Ase Rɔmɔ, kana k’ewandji ekina tshɛ, lam’akandate ate: “Nyusha Kayisa diango dia Kayisa; nyusha [Nzambi, NW] diango dia [Nzambi, NW].” (Mateu 22:21) Dako sɔ diakasha Yeso ambeki ande diakatshikitana woho w’anyanya la dionga di’Ase Juda efula, wanɛ waki la ngandji k’otamanya ka wodja awɔ, wakahetshaka ɛlɔmbwɛlɔ k’Ase Rɔmɔ ndo wakatonaka dia futa elambo le emboledi w’ase wedja.
L’ɔkɔngɔ diko, Paulo akatɛ Akristo wakadjasɛka la Rɔmɔ ate: “Okone dieli la nyu dia ndjala la ukitanyia, aha paka uma lu woma w’asui utu, keli ndu ne dia khum’utema. Ndu lu dikambu diako mbatunyufutaka elambu. Embuledi [“emboledi wa lâdiko” wa Lɛɛta] weko tundjihu ta [Nzambi, NW], mbatuwutshaka elimu eso. Nyusha antu tshe diango diahumbawo nungula: ulambu le one lahumba nungula elambu, okongo le one lahumba nungula okongo.” (Romo 13:5-7) Kânga mbele Akristo komonga wa l’andja ɔnɛ, vɔ waki l’ɔkɛndɛ wa monga anto wa losembwe, wafuta elambo ndo wafuta Lɛɛta lo dikambo di’elimu watshande.—Joani 17:16.
Ko onde, ɛtɛkɛta wa Yeso komɛ paka lo futa elambo? Lam’ele Yeso koshikikɛ diangɔ diele diaki Kayisa la diaki Nzambi, ekɔ akambo amɔtshi waheyama shikaa wahomba onto mbɔsa tɛdikɔ lo ndjela kɛnɛ koshami l’edia ka dikambo diakɔ kana lo ndjela ewo kaso ka Bible k’otondo. Kɛdikɛdi, dia mbɔsa tɛdikɔ woho wa mbetawɔ kɛnɛ kakoka Okristo mbisha Kayisa nemanɛka mbala mɔtshi la nkum’otema k’Okristo kamana awui wa lo Bible fundo.
Onga la Yewo Naka Dihikahika Pende Diɔlɔshana
Anto efula mbohɛka ɔnɛ l’ɔkɔngɔ wa nde mbuta ɔnɛ Kayisa pombaka nongola diangɔ diande, Yeso akate ate: “Nyusha [Nzambi, NW] diango dia [Nzambi, NW].” Ɔpɔstɔlɔ Petero akɛnya dui diahomba Okristo mbidja lo dihole dia ntondo. L’ɔkɔngɔ wa nde ndaka anyande dia vɔ monga l’okitanyiya le “khum’ekanga,” la le “embuledi wakandatumi,” Petero akafunde ate: “Nyuyali uku akanga a ndjadjasela, keli [tanyetɛke] ndjadjasela kanyu uku ukumbo wa nkumba kolo, keli nyuyali uku [ɛhɔmbɔ wa Nzambi, NW]. Nyolemia antu tshe. Nyulangi anyanyu. Nyuki [Nzambi, NW] woma. Nyolemia khum’ekanga.” (1 Petero 2:16, 17) Ɔpɔstɔlɔ akɛnya ɔnɛ Akristo wekɔ ɛhɔmbɔ wa Nzambi, koko aha w’owandji ɔmɔtshi w’onto. Kânga mbahombawɔ nɛmiyaka akɛndji wa Lɛɛta lo woho wasungana, vɔ pombaka ntshaka ɔsɔku lo wɔma wa Nzambi, ɔnɛ lakanga ɛlɛmbɛ wele lâdiko dia tshɛ.
Ɛnɔnyi efula la ntondo, Petero akashikikɛ ɔnɛ ɛlɛmbɛ wa Nzambi ndeka ɛlɛmbɛ w’anto la fwa. Ase Sheke w’Ase Juda waki olui ɔmɔtshi wa mfumu yakalongola lowandji oma le Ase Rɔmɔ dia mendaka akambo wa lo ngelo la wa l’ɔtɛmwɛlɔ. Lam’akawatɛ ambeki wa Yeso di’aha vɔ ndakanya anto nto lo lokombo la Kristo, Petero nde l’apɔstɔlɔ akina wakakadimola la dilɛmiɛlɔ ndo la dihonga tshɛ vate: ‘Sho pombaka kitanyiya awui wa Nzambi oko owandji la ntondo ka kitanyiya awui w’anto.’ (Etsha 5:29) Mɛtɛ, Akristo wa ntondo wakahombaka monga la yewo lo kitanyiyaka awui wa Nzambi ndo lo ndjakitshakitshaka woho wakoka le emboledi w’anto. Tertullien akɛnya dikambo sɔ lo yoho nyɛ l’etatelo k’eleko ka sato T.D., lam’akandate ate: “Naka diangɔ tshɛ diaki Kayisa mbediɔ, ko kakɔna kayotshikala la Nzambi lâsɔ na?”
Wambɛkama Lɛɛta
L’edjedja ka wonya, dionga diaki l’Akristo wa l’eleko ka ntondo otsha le Lɛɛta diakayalɛmbaka yema yema. Apɔsitazi wakatatshi Yeso nde l’apɔstɔlɔ ande wakayofulanɛ l’eleko ka hende la ka sato T.D. (Mateu 13:37, 38; Etsha 20:29, 30; 2 Tesalonika 2:3-12; 2 Petero 2:1-3) Lokristo lakatakɔ mbetawɔ ka mɛtɛ lakayetaka lo weedi w’Ase Rɔmɔ, lakayɔsaka afɛstɔ la filozofi y’apanganu, ndo lakayetawɔka, aha paka olimu wa laka Lɛɛta oto, koko ndo olimu w’asɔlayi.
Pɔlɔfɛsɛlɛ Troeltsch akafunde ate: “Tatɛ oma l’eleko ka sato, akambo wakayoleka ndjâla wolo, nɛ dia Akristo wakayoyalaka efula l’atei w’ahole w’ɛnɛnɛ lo Tshunda di’anto ndo l’elimu woleki lokumu, l’atei w’asɔlayi kana w’aseka Lɛɛta. L’ahole efula wa l’ekanda [waha wa Bible] w’Akristo, sho mɛnaka woho wakawatonaka la wolo tshɛ di’aha ndjaɔtshiya l’akambo asɔ; lo wedi okina, sho mɛnaka ndo woho wakawahembaka ndjadja lo mboka ka kɔlɔ—awui waki l’oyango wa mbɔladja nkum’etema yakahɛnyahɛnyamaka . . . Tatɛ oma l’etena kaki Constantin, ekakatanu ɛsɔ wakashile; ewanu wa l’asa Akristo vɔ l’apanganu wakakomɛ, ndo lokuke lakadihɔ hwe otsha l’elimu wa laka Lɛɛta.”
Oya l’ekomelo k’eleko ka nɛi T.D., woho ɔsɔ wa Lokristo lakatɔmbɔkɔ ndo lakafukutana lakayoyalaka ɔtɛmwɛlɔ wa Lɛɛta wa lo Diolelo di’Ase Rɔmɔ.
L’edja ka lɔsɛnɔ lalɔ l’otondo, Lokristokristo—lɛnyami dɛdi dialɔ oma le Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Mupɛ, w’Ase Ɔrtɔdɔksɛ, ndo w’Ase Asɔnyi—latetemalakɔ mbɛkama Lɛɛta, lo ndjatambiyaka tshavu l’akambo awɔ wa pɔlitikɛ ndo lo sukɛka ata walɔwɔ. Ase ɛtɛmwɛlɔ efula wele l’etema wosembwe, wanɛ wakayakiyanya efula lo mɛna dikambo sɔ, wayɔngɛnangɛna mɛtɛ dia mbeya ɔnɛ ekɔ Akristo amɔtshi ɛlɔ kɛnɛ wele la dionga diaki l’Akristo wa ntondo otsha le Lɛɛta. Sawo dia sato la dia nɛi dia wekelo diayɔtɛkɛta dikambo sɔ l’ɔm’ɔmɔ.
[Caption on page 5]
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 5]
Kayisa Néron, ɔnɛ lakafunde Petero dikambo diande ate: “Nyolemia khum’ekanga”
[Caption on page 6]
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 6]
Polycarpe aketawɔ mvɔ lo dihole dia nde tɛmɔla nkumekanga
[Caption on page 7]
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 7]
Akristo wa lo nshi ya ntondo waki anto wa wɔladi, wa losembwe, ndo wakafutaka elambo