Ɛlɛmbɛ Waki La Ntondo Ka Kristo
“Ndi ngandji katumukaka elembe aye li! Vo mbatumukanaka yanyi tshe.”—OSAMBU 119:97.
OMA ko dikɛnda diande, ondo Jɔbɔ akendaka tɔɔtɔ la yambalo tshɛ ndo la diambo heyama. Ondo mɛtɛ ambutshi ande wakôlakanya nkombo y’elui a weke wa tɔɔtɔ ndo kɛnɛ kakaweyaka lo dikambo di’ɛlɛmbɛ walɔmbɔla weteto w’elui ɛsɔ wa tɔɔtɔ l’olongo. Kɛdikɛdi, weteto wa shikaa w’elui ɛsɔ wa tɔɔtɔ, elui wa weke ndo w’amɛna, akakimanyiyaka anto wa lo nshi ya ntondo dia vɔ shikikɛ otshikitanelo wa deko. Koko, kânga mbakandawaendaka la wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ, Jɔbɔ kombeyaka nkudu ya mamba yakasalaka di’elui ɛsɔ wa tɔɔtɔ monga kâmɛ. Diɔ diakɔ diakinde kokoka kadimola ndoko dui lam’akawombola Jehowa Nzambi ate: “Onde wɛ manaka ɛlɛmbɛ wa l’olongo fundo?” (Jɔbɔ 38:31-33, The New Jerusalem Bible) Eelo, tɔɔtɔ tekɔ lo nɔmbwama l’ɛlɛmbɛ—ɛlɛmbɛ wa shikaa ndo w’ohokosanu wele wa nomb’ewo ya nshi nyɛ hawomane fundo.
2 Jehowa ekɔ Ombidji w’Ɛlɛmbɛ Wâheme Tshɛ l’andja w’otondo. Elimu ande tshɛ nɔmbwamaka l’ɛlɛmbɛ. Ɔnande la ngandji, “enundu a diango tshe diakatungama,” akakitanyiyaka ɛlɛmbɛ wa She la kɔlamelo tshɛ la ntondo k’andja ɔnɛ wɛnama tongama! (Kolosai 1:15) Andjelo ndo vɔ lawɔ wekɔ lo nɔmbwama l’ɛlɛmbɛ. (Osambu 103:20) Kânga nyama yekɔ lo nɔmbwama l’ɛlɛmbɛ lam’akitanyiyayɔ ɛlɛmbɛ wa lôtɔ wakadje Otungi l’etema ayɔ.—Tukedi 30:24-28; Jeremiya 8:7.
3 Ayotota lo dikambo di’anto na? Kânga mbakawatosha yimba, dikoka dia monga la dionga di’ɔlɔlɔ, ndo lonyuma, tekɔ l’ohomba w’ɛlɛmbɛ ɛmɔtshi waki Nzambi dia tɔlɔmbɔla dia sho kamba l’akoka asɔ. Ambutshi aso wa ntondo, Adama l’Eva, waki kokele, ɔnkɔnɛ yema y’ɛlɛmbɛ tshitshɛ tsho mbakahombamaka dia mbalɔmbɔla. Ngandji kakawokaka Shɛwɔ lele l’olongo kakahombe mbasha ɛkɔkɔ efula wasungana dia vɔ kitanyiyaka awui ande l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Koko vɔ waki l’ohedia. (Etatelu 1:26-28; 2:15-17; 3:6-19) Omalɔkɔ, ana wakawayota waki ditongami diele la pɛkato diakahombaka ɛlɛmbɛ ekina efula dia mbalɔmbɔla. L’edjedja ka wonya, la ngandji tshɛ Jehowa akawasha kɛsɔ tshɛ kakiwɔ l’ohomba. Nde akasha Nɔa ɛlɛmbɛ wa shikaa wakandahombaka ndakanya nkumbo kande. (Etatelu 9:1-7) L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi nkama, Nzambi akayosha wodja w’oyoyo w’Isariyɛlɛ lokongɛ l’Ɛlɛmbɛ wakafundama lo ɔm’ɔmɔ lo tshimbo ya Mɔsɛ. Ɔsɔ mbaki mbala ka ntondo kakalɔmbɔla Jehowa wodja w’otondo l’ekimanyielo k’ɛlɛmbɛ wa Nzambi. Naka sho sɛdingola Ɛlɛmbɛ ɛsɔ, kete tayoshihodia nganɛ wele ɛlɛmbɛ wa Nzambi ohomba lo nsɛnɔ y’Akristo ɛlɔ kɛnɛ.
Oyango w’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ
4 Ɔpɔstɔlɔ Paulo, ombeki wa mamba w’Ɛlɛmbɛ, akambola ate: “Dikambu kuna dieli elembe?” (Ngalatiya 3:19) Dia sho kadimola dimbola sɔ, sho pombaka mbohɔ ɔnɛ Jehowa akalake ɔngɛnyi ande Abarahama ɔnɛ nkumbo kande kayotondja Lɔtɔngɔ lahomba mbela wedja tshɛ ɛtshɔkɔ wa mamba. (Etatelu 22:18) Koko, okakatanu a woke waki lâsɔ: Aha Ase Isariyɛlɛ tshɛ, mbuta ate tokanula t’Abarahama takasɔnama, mbakokaka Jehowa ngandji. L’edjedja ka wonya, efula ka l’atei awɔ wakayongaka l’ɔtɛ wolo, wakayɔtɔmbɔkɔ—amɔtshi waki anto wa wolo nɔmbɔla! (Etumbelu 32:9; Euhwelu k’Elembe 9:7) Anto wa ngasɔ waki l’atei w’anto a Nzambi paka oma l’eotwelo kawɔ keto, koko aha la lolango lawɔ.
5 Ngande wakakoke anto wa ngasɔ tondja Lɔtɔngɔ lakalakema ndo kimanyiyama oma le nde na? L’ɔtɛ wa nde mbalɔmbɔla oko wa mashinyi kana wa rɔbo, Jehowa akawaetshaka l’ekimanyielo k’ɛlɛmbɛ. (Osambu 119:33-35; Isaya 48:17) Mɛtɛ, tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimwami ɔnɛ “ɔlɛmbɛ,” toh·rahʹ, nembetshiyaka ɔnɛ “olakanyelo.” Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakawaetshaka awui akɔna? Ntondotondo, ɛlɛmbɛ ɛsɔ waketshaka Ase Isariyɛlɛ ɔnɛ vɔ waki l’ohomba wa Mɛsiya, ɔnɛ lakahombe ndjowatshungola oma lo pɛkato yawɔ. (Ngalatiya 3:24) Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakawaetshaka nto dia vɔ mboka Nzambi wɔma ndo kitanyiyaka awui ande. Lo ndjela daka diakalakema Abarahama, Ase Isariyɛlɛ wakahombe monga Ɛmɛnyi wa Jehowa le wedja ekina tshɛ. Ɔnkɔnɛ, Ɛlɛmbɛ wakahombe mbaetsha dia vɔ monga la dionga dia lâdiko ndo di’ɔlɔlɔ efula diakahombaka mbisha Jehowa nɛmɔ lo asho w’anto akina; vɔ wakahombe kimanyiya Ase Isariyɛlɛ dia vɔ kakitɔna la ditshelo dia kɔlɔ dia wedja wakasukana la wɔ.—Akambu w’Asi Lewi 18:24, 25; Isaya 43:10-12.
6 Lâsɔ mɛtɛ, hatokoke mamba lo mɛna ɔnɛ Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wekɔ l’adjango efula—ndekana 600.a Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakafundama wakalɔmbɔlaka ɔtɛmwɛlɔ, lowandji, ditshelo, tuminadi, kânga olelo la pudipudi ka demba. Ko lâsɔ, onde dui sɔ mɛnyaka ɔnɛ Ɛlɛmbɛ ɛsɔ waki paka oko olui w’adjango wa wolo wolo ndo lokema l’ɛlɛmbɛ wa tshena pe? Kema. Wekelo w’Ɛlɛmbɛ ɛsɔ tokimanyiyaka dia sho nyomoleka shihodia lonto la Jehowa loludi la ngandji. Ɛsɔ tênde diɛnyɛlɔ dimɔtshi.
Ɛlɛmbɛ Wakakɛnɛmɔlaka Kɛtshi la Kandji k’Onto
7 Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakakɔkɔmiyaka anto dia vɔ mbokaka anyawɔ kɛtshi ndo kandji, djekoleko wanɛ wele la lɔsɛnɔ lokitshikitshi kana waha l’ekimanyielo. Wadi waki edo la ana wa tshike wakasɔnama dia kondja ekokelo. (Etumbelu 22:22-24) Nyama ya ntumu yakakokamɛka di’aha yɔ soyamaka. Lowandji lele l’onto lâdiko dia diangɔ diande lakalɛmiyamaka. (Euhwelu k’Elembe 24:10; 25:4) Kânga mbakataka Ɛlɛmbɛ ɔnɛ naka onto ambodiaka onyande ko vɔ mbodiaka ndo nde lawɔ, vɔ wakataka dia kimwɛ ɔnɛ lahadiaki onyande l’okonda. (Walelu 35:11) Mɛtɛ, toshushi ta l’Isariyɛlɛ takikɔ la lotshungɔ la mbɔsa tɛdikɔ lo dikambo dia dilanya diakahombaka atshi w’awui amɔtshi wa kɔlɔ nongola, lo ndjela dionga di’ɔnɛ losadi kɔlɔ.—Ɛdika Etumbelu 22:7 la Akambu w’Asi Lewi 6:1-7.
8 Jehowa akasha toshushi ɛnyɛlɔ lam’akandakotshaka Ɛlɛmbɛ l’otema wolo l’etena kahombama ndo la kɛtshi l’etena kakoka. Nkumekanga Davidi, ɔnɛ lakasale loseka ko ndjaka ndo onto, akokama kɛtshi. Koko, nde akalongola dilanya nɛ dia Jehowa kombonya oma lo mpokoso yakokomɛ l’ɔtɛ wa pɛkato kande. Kânga mbakidiɔ ɔsɔku, l’ɔtɛ wa sheke ya Diolelo ndo nɛ dia Davidi aki onto lakokanaka kɛtshi ndo laki la ndjâtshumuya k’efula, nde kondjakema.—1 Samuele 24:4-7; 2 Samuele 7:16; Osambu 51:1-4; Jakoba 2:13.
9 Lâdiko dia lâsɔ, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakatɛtɛka dikambo dia ngandji. Ohokanyiya kana wodja ɔmɔtshi wa nshi nyɛ wekɔ l’ɛlɛmbɛ wahika anto mɛtɛ dia vɔ monga la ngandji! Ɔnkɔnɛ, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ kosekɛka paka odiakelo oto; vɔ wakataka ɔnɛ: “Ulangaki unyaye uku ayalangaye.” (Akambu w’Asi Lewi 19:18) Ɛlɛmbɛ ɛsɔ kosekɛka anto tsho dia vɔ mɛngiya angɛndangɛnda; vɔ wakataka ɔnɛ: “Kanyuwukaki ngandji, uku atunyuyaukaka ngandji, ne dia ndu nyu mbaki angendangenda lu kete ya Edjibitu.” (Akambu w’Asi Lewi 19:34) Ɛlɛmbɛ kosekɛka paka loseka loto; vɔ wakahikaka omi dia nde ngɛnyangɛnya wadiɛnde hita! (Euhwelu k’Elembe 24:5) Lo dibuku di’Euhwelu k’Elembe to, tɔtɛkɛta ta lo Hɛbɛru talembetshiya woho wa ngandji fundama mbala oko 20. Jehowa akashikikɛ Ase Isariyɛlɛ ngandji kande le wɔ—lo nshi yakete, lo nshi shɔ, ndo lo nshi yayaye. (Euhwelu k’Elembe 4:37; 7:12-14) Lo mɛtɛ, didjango diakaleke woke l’atei w’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ diɔ nɛ: “Ulangi [Jehowa Nzambi kayɛ, NW], l’utema aye tshe, la lumu laye tshe, ndu la wulu aye tshe.” (Euhwelu k’Elembe 6:5) Yeso akate ɔnɛ Ɛlɛmbɛ tshɛ panema lo didjango sɔ, ndo lo didjango dia mboka onyaso onto ngandji. (Akambu w’Asi Lewi 19:18; Mateu 22:37-40) Diɔ diakɔ diakafunde omembi w’esambu ate: “Ndi ngandji katumukaka elembe aye li! Vo mbatumukanaka yanyi tshe.”—Osambu 119:97.
Wambokamba l’Ɛlɛmbɛ lo Yoho ya Kɔlɔ
10 Dikambo dia kandji efula ko, Ase Isariyɛlɛ kɔmbɔsaka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ la nɛmɔ kânga yema tshitshɛ! Anto wakahindolaka Ɛlɛmbɛ akɔ, wakawanyaka yimba, kana wakawaohɛka. Vɔ wakalanya ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi la ditshelo di’ɛtɛmwɛlɔ dia wɔnɔnyi diakasalaka wedja ekina. (2 Khumi ya Dikanga 17:16, 17; Osambu 106:13, 35-38) Ndo vɔ wakɔnyɔlaka Ɛlɛmbɛ akɔ lo weoho ekina nto.
11 Dui dimɔtshi dioleki tshɛ kɔlɔ diakawasale dia nanya Ɛlɛmbɛ diakasalema oma le wanɛ wakataka ɔnɛ sho mbalakanya anto Ɛlɛmbɛ ndo mbâlama. Dui sɔ diakasalema l’ɔkɔngɔ wa nshi y’Ɛzɛra, ofundji wa kɔlamelo wa l’eleko ka tanu N.T.D. Ɛzɛra akalɔshana efula la tɔsɛngiya ta kɔlɔ ta wedja ekina ndo akatɛtɛ dikambo dia wadielo la wetshelo w’Ɛlɛmbɛ. (Ezera 7:10; Nehemiya 8:5-8) Embetsha ɛmɔtshi w’Ɛlɛmbɛ wakasɛmaka ɔnɛ tekɔ lo ndjela wanya w’Ɛzɛra ndo wakayotonga kɛnɛ kakayelamɛka ɔnɛ: “Shinangɔnga ka Woke.” L’atei w’ɛtɛkɛta awɔ mbaki ndo didjango nɛ: “Dinga Ɛlɛmbɛ la lokombo.” Embetsha ɛsɔ wakakanaka ɔnɛ Ɛlɛmbɛ ɛsɔ waki oko ekambɔ k’ohomba efula. Di’aha onto mbidjɛ l’ekambɔ kɛsɔ lo mɔnyɔla ɛlɛmbɛ atɔ, vɔ wakayodja ɛlɛmbɛ ekina, “Ɛlɛmbɛ wa l’Onyɔ,” dia vɔ shimba anto koma suke la munga kɛsɔ.
12 Amɔtshi mbeyaka ndjota ɔnɛ ewandji w’Ase Juda kontshaka ndoko kɔlɔ lam’akawakanyiyaka ngasɔ. L’ɔkɔngɔ wa nshi y’Ɛzɛra, Ase Juda wakayonga la tshina dia mandji y’ase wedja ekina, djekoleko wodja wa Ngirika. Dia vɔ ndɔshana la shɛngiya ya filɔzɔfi k’Ase Ngirika la mbekelo yawɔ, elui w’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakatombe l’atei w’Ase Juda. (Enda lo kiombokombo ya lo lɛkɛ 18.) L’edjedja ka wonya, elui ɛmɔtshi wa l’atei awɔ wakayɔsɛmanɛka ndo wakayolekaka kânga ɛlɔmbɛdi w’Ase Lɛwi lo ndakanya Ɛlɛmbɛ. (Ɛdika la Malaki 2:7.) L’ɔnɔnyi 200 N.T.D., ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ wakatatɛ monga la shɛngiya lo lɔsɛnɔ l’Ase Juda. Ntondotondo, ɛlɛmbɛ ɛsɔ kofundamaka, l’ɔtɛ w’ɔnɛ watokoyɔsama oko vɔ mbɛdima l’Ɛlɛmbɛ wa lofunda. Koko yema yema, tokanyi t’anto takayɔsamaka la nɛmɔ ndeka ndo tokanyi ta Nzambi ko l’ɔkɔngɔ diko, “lokombo” lɔsɔ lakayolanyaka ndo otondo w’“ekambɔ” kakalwahombe kokɛ.
Afarisɛ Wambofukutanya Ɛlɛmbɛ
13 Ambewi w’ɛlɛmbɛ w’Ase Juda wakakanaka ɔnɛ lam’ele Torah, kana Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, waki kokele, vɔ pombaka kadimola dimbola tshɛ. Kanyi shɔ mɛtɛ komonga ɔlɔlɔ. Lo mɛtɛ, yɔ yakashaka ambewi asɔ w’ɛlɛmbɛ lotshungɔ la vɔ kamba la tokanyi t’oma lo yimba y’onto, lo mɛnya di’oko Dui dia Nzambi diaki etshina ka vɔ mbidjaka ɛlɛmbɛ lo akambo a weoho tshɛ—akambo amɔtshi wakendanaka l’onto ndamɛ, akina tokambokambo t’anyanya.
14 Mbala ko mbala, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakɔsaka awui wata Afundelo ko mbatalolaka polo ndo lo yɛdikɔ ya tshambandeko. Oko ɛnyɛlɔ, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakakeketshaka okakitɔnelo l’ase wedja, koko ambewi w’ɛlɛmbɛ wakasambishaka woho ɔmɔtshi wa diɔnyɔ dia tshanana di’ɛngɔ tshɛ kele bu k’Ase Juda. Vɔ waketshaka ɔnɛ Ose Juda hahombe tshika elongalonga kande lo mpango k’Ose Wodja, nɛ dia vɔ ‘wakafɔnyaka Ase Wedja la wanɛ weyana la wa nyama.’ Vɔ kombetawɔka dia omoto l’Ose Juda kimanyiya omoto l’Ose Wodja latata lɔɔnɔ, ɔnɛ naka nde ambosala ngasɔ, kete nde “ambokimanyiya onto dia nde mbota ɔna layoyɔtɛmɔlaka dikishi.” Lam’ele vɔ wakɛnaka mvudu ya tɔkɛnyɔ y’Ase Ngirika kɔlɔ, kânga mbakiwɔ komindja lo dui sɔ, ambewi w’ɛlɛmbɛ wakashimbe anto tɔkɛnyɔ tshɛ ta wolo. Ɔkɔndɔ w’akambo wakete shikikɛka ɔnɛ awui asɔ tshɛ kokokɛ Ase Juda oma lo elakanyelo w’Ase Wedja. Lo mɛtɛ, Afarisɛ vamɛ wakayomɛ ndo ndakanya wetshelo w’ɔnɛ anima havu, wetshelo w’apanganu w’Ase Ngirika!—Ezekiyele 18:4.
15 Afarisɛ wakafukutanya ndo ɛlɛmbɛ wa ɛdiɛlɔ. Wakataka ɔnɛ Afarisɛ wotɛdia ndo wonya otondoyala wakakondja diaaso. Ɛlɛmbɛ awɔ wakataka ɔnɛ otshimbotshimbo dia “tonya lɛkɛ l’ɔtɔi kana la hende” mbetɛka onto mindo! Wɔtshɛlɔ w’anya akayoyalaka sɛlɛmɔnyi k’ohokosanu, l’ɛlɛmbɛ wɛnya lonya lakɔna lahomba solama ntondo ndo woho akɔna. Amato mbakalekaka mbɔsama oko akanga a mindo. Lo ndjela didjango di’Afundelo di’aha pami ‘sukana’ la omoto tshɛ lôtɔ la nde l’emunyi (ɔsɔ mɛtɛ aki ɔlɛmbɛ washimba dieyanelo dia l’asa wanɛ wôtɔ), ambewi w’ɛlɛmbɛ wakadje ɔlɛmbɛ ɔnɛ pami hakoke kɛndakɛnda l’ɔkɔngɔ a wadiɛnde; nde hakoke tɛkɛta la nde l’atei a lobingu.—Akambu w’Asi Lewi 18:6.
16 Kɛnɛ kakaleke mbeyama lo kɔlɔ katɔ k’efula ele woho wakɔnywamaka ɔlɛmbɛ wa Sabato lo nyuma oma l’ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ. Nzambi akasha Isariyɛlɛ ɔlɛmbɛ ɔnɛ wa wɔdu: Tosalake ndoko olimu lushi l’esambele la lo lomingu. (Etumbelu 20:8-11) Koko, ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ wakayonanulaka ɔlɛmbɛ ɔsɔ lo ndjokotsha weoho 39 w’elimu wakasekɛmaka, l’atei w’elimu akɔ mbaki ndo keleka kana sunola sune, tɛla asho ahende wa tɛdi, funda alɛta ahende wa lo Hɛbɛru, ndo awui akina efula. Oma lâsɔ, woho tshɛ w’elimu ɛsɔ wakashimbamaka wakalɔmbaka lofulo l’ɛlɛmbɛ ekina waha l’ekomelo. Sune diakɔna diakasekɛmaka ndo diaketawɔmaka? Ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ wakakadimolaka wembola ɛsɔ lo mbidja adjango a wodjadja aha la kanɛ anto. Kɔnɔla onto akayɔsamaka oko olimu wakasekɛmaka. Oko ɛnyɛlɔ, vɔ kombetawɔka sembola onto lokolo kana lonya lambosekɔ lushi la Sabato. Onto lele la hemɔ lo nu akakokaka mbɔsa wanu w’okai dia nde mbidja lo mma diande, koko takandahombaka mpiha wanu asɔ w’okai dia vɔ mbɔtɔ lo wanyu ande. Ɔnɛ hemɔ ka lo nu diande katokoyɔkɔnɔ!
17 Ɔnkɔnɛ, oko akawakombama la nkama y’ɛlɛmbɛ wakadje anto vamɛ, ɔlɛmbɛ wa Sabato wakayoshishaka kitshimudi yawɔ ya lo nyuma lo asho w’Ase Juda efula. Yeso Kristo, “Owandji wa sabato,” lam’akandasale ahindo wa mamba, ndo w’amɛna efula lushi la Sabato, afundji la Afarisɛ kombidja ndoko yimba lo akambo asɔ. Vɔ wakayakiyanyaka paka ɔnɛ nde ekɔ oko onto lahadje ɛlɛmbɛ awɔ yimba.—Mateo 12:8, 10-14, NW.
Tɔ̂shi Wetshelo oma l’Enginya k’Afarisɛ
18 Lo tshena pe, sho kokaka mbuta ɔnɛ ɛlɛmbɛ ɛsɔ wa lokotsha ndo mbekelo y’ashidi yakawayahɛka lâdiko yakayomamemaka wolo lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wate kana woho ɔmɔtshi wa dikɔlɔ diatomamemaka lo lohoso la masuwa. Kanga masuwa mbetshaka wenya efula ndo salaka tshɛ dia mamitola tonyamanyama tɔsɔ tasha ndo onto nkɛlɛ oma lo masuwa ande nɛ dia tɔ kitshakitshaka lowango la masuwa ndo nanyaka mukubu wakawakite ɔnɛ kele aha matadi mbɔtɔ. Lo yoho yakɔ yâmɛ, ɛlɛmbɛ ɛsɔ wa l’onyɔ la mbekelo shɔ y’ashidi yakayetɛka ndo Ɛlɛmbɛ ohokosanu ndo yakayomɛ mbalanya. Koko, lo dihole dia vɔ minya ɛlɛmbɛ ɛsɔ w’anyanya, ambewi w’ɛlɛmbɛ wakatetemalaka mbahɛ ekina lâdiko. L’etena kakayoyaka Mɛsiya dia ndjokotsha Ɛlɛmbɛ akɔ, “masuwa” wakakombama la “woho ɔmɔtshi wa dikɔlɔ” ko waki ndo suke la dinda! (Ɛdika la Tukedi 16:25.) L’ɔtɛ wa vɔ kokɛ sheke y’Ɛlɛmbɛ, ewandji ɛsɔ w’ɛtɛmwɛlɔ wakasale akambo w’enginya lo mbaɔnyɔlaka. Ko lande na kele “lokombo” lawɔ kotsha ndoko dui na?
19 Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda konshihodia ɔnɛ ta dia minya kɔlɔ kele le onto ndɔmaka l’atei w’otema koko aha l’abuku w’ɛlɛmbɛ. (Jeremiya 4:14) Kɛnɛ kakoka kimanyiya onto dia nde mbidja otshumba lo ta sɔ ele ngandji—ngandji kokande Jehowa, kokande ɛlɛmbɛ ande, la awui ande wosembwe. Ngandji ka ngasɔ mbelaka lohetsho la kɛnɛ kahetsha Jehowa. (Osambu 97:10; 119:104) Wanɛ wele l’etema woludi la ngandji lo yoho shɔ tshikalaka la kɔlamelo lo ɛlɛmbɛ wa Jehowa l’atei w’andja ɔnɛ wa kɔlɔ. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda waki la diɛsɛ dia woke dia mbetsha anto woho wa vɔ keketsha ngandji ka ngasɔ ndo kiɔtshiya l’etema w’anto. Lande na kakiwɔ kontsha dui sɔ na? Nɛ dia vɔ mɛtɛ komonga la mbetawɔ. (Mateu 23:33) Otondoyala vɔ waki la mbetawɔ ɔnɛ nkudu ka nyuma ka Jehowa kokaka sala olimu l’etema w’anto wa kɔlamelo, tshike totowɛna ohomba nɔmbɔla nsɛnɔ y’anyawɔ anto l’awui a wolo wolo. (Isaya 59:1; Ezekiyele 34:4) Lam’ele vɔ komonga la mbetawɔ, vɔ kombisha anto mbetawɔ; vɔ wakɛnyaka anto pâ la wetsho w’ɛlɛmbɛ wakawadjaka vamɛ.—Mateu 15:3, 9; 23:4.
20 Ewandji ɛsɔ w’Ase Juda kokeketshaka anto dia vɔ monga la ngandji ka ngasɔ. Mbekelo yawɔ yakayotondja ɔtɛmwɛlɔ w’anto wayasha paka lo awui wɛnama la asho ato, anto wele paka l’okitanyiya wa lâdiko di’ɛlɔmɔ oto ɔnɛ kele wamɛnyi—ɔsɔ mɛtɛ aki dihole di’ɔlɔlɔ diakakoke lɔkɛwɔ la dungi pende pama. (Mateu 23:25-28) Adjango awɔ wakawashaka lokema l’ɛkɔkɔ dia vɔ nomboya akina. Diɔ diakɔ diele Afarisɛ, akanga a ndjambiya ndo wa hiadi, wakakanaka ɔnɛ ndoko kɔlɔ kakawatshaka lo mɔnyɔla otondo wa Yeso Kristo. Vɔ wakohɛ oyango woleki woke w’Ɛlɛmbɛ akɔ ndo kombetawɔ ɔnɛ laki Mɛsiya wa mɛtɛ. Diɔ diakɔ diakandayotɛka wodja w’Ase Juda ate: ‘He wambonyotshikɛ luudu lanyu opolongoso.’—Mateu 23:38; Ngalatiya 3:23, 24.
21 Wetshelo akɔna wakokaso mbɔsa na? Lo mɛtɛ, dionga dia halange tɛtɔ lo dikambo ndo yimba ya mamemaka paka mbekelo y’ashidi hakeketsha ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa dia vɔ ntshɔ otsha la ntondo! Ko onde, lâsɔ kɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ atɛmɔdi wa Jehowa wa nshi nyɛ bu ndoko l’ɛlɛmbɛ naka ɛlɛmbɛ ɛsɔ hawolembetshiyami lo yoho ya shikaa l’atei w’Afundelo w’Ekila? Kema. Dia sho kadimola dimbola sɔ dimɛna, mbala kayaye tayenda woho wakayodjaka Yeso Kristo ɛlɛmbɛ w’eyoyo ndo woleki amɛna lo dihole di’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ.
Afundji: Vɔ wakayaɔsaka oko ekitɔ w’Ɛzɛra ndo oko wanɛ walembetshiya Ɛlɛmbɛ. Lo ndjela dibuku dimɔtshi (A History of the Jews), “Aha afundji tshɛ mbaki anto w’eshika, ndo woho wakawayatshutshuyaka dia mbishola tokitshimudi toshami t’ɛlɛmbɛ akayâkonyaka lo ndjodja adjango w’anyanya ndo ɛlɛmbɛ wele oko w’akanga a dinginya. Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakawadjaka wakakeketshamaka oma lo mbekelo yele kombeta ndoko edja, yakayotetemala mɛnya anto pâ.”
Hasidimɛ: Lokombo lɔsɔ nembetshiyaka ɔnɛ “andjashi Nzambi” kana “asanto.” Vɔ wakɔsama ntondo oko olui ɔmɔtshi w’anto oya l’ɔnɔnyi 200 N.T.D., vɔ waki anto a weke l’akambo wa pɔlitikɛ, ndo wakalwɛka pudipudi k’Ɛlɛmbɛ l’ohetoheto wa tshambandeko lo ndɔshana la tɔsɛngiya ta kɔlɔ t’Ase Ngirika. Wa Hasidimɛ wakayâtɔnaka l’elui esato: Afarisɛ, Asadukɛ, la wa Esɛnɛ.
Afarisɛ: Wa nomb’ewo mɔtshi fɔnyaka ɔnɛ lokombo lɔsɔ ndja oma lo tɔtɛkɛta tokadimwami ɔnɛ “Akakitɔmi,” kana “Akakitudi.” Vɔ mɛtɛ waki l’ohetoheto wa tshambandeko lo woho wakawayatshutshuyaka la wolo tshɛ dia kakitɔna l’Ase Wedja, koko vɔ wakɔsaka ndo olui awɔ oko olui wotshikitanyi—ndo woleki—Ase Juda akina tshɛ, wanɛ waki kombeyaka awui w’ohokosanu wa l’ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ. Ombewi ɔmɔtshi w’akambo wakete akate ɔnkɔnɛ lo dikambo di’Afarisɛ: “Lo tshɛ kawɔ, vɔ wakɔsaka anto oko ana w’akɛnda, lo shikikɛka ndo lo nembetshiyaka tokambokambo toleki totshitshɛ lo kɛnɛ k’endana la woho wa ndjelaka sɛlɛmɔnyi ya l’ɔtɛmwɛlɔ.” Nomb’ewo kekina akate ate: “Ɔtɛmwɛlɔ w’Afarisɛ wakatondja lokema l’ɛlɛmbɛ w’endana l’akambo tshɛ, vɔ wakɔsaka tokambokambo ta totshitshɛ oko akambo a weke, ko mɔnyɔlaka akambo w’ohomba efula (Mat. 23:23).”
Asadukɛ: Vɔ waki olui wakakakatana ma ma l’ɛlɔhɛ ndo l’ɛlɔmbɛdi. Vɔ kombokanaka l’afundji ndo l’Afarisɛ ndoko yema, wakataka ɔnɛ ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ hɛdimi l’Ɛlɛmbɛ wa lofunda. Koko, vɔ wakayokitaka tatala lo dikambo sɔ nɛ dia kânga otondo wa Mishna mbutaka ɔnɛ: “Sho ndekaka mbika sso dia wolo lo [okitanyielo] w’ɛtɛkɛta w’Afundji oleki lo [okitanyielo] w’ɛtɛkɛta wa l’Ɛlɛmbɛ [wa lofunda].” Dibuku dielɛwɔ Talmud, dibuku diata awui efula lo dikambo di’ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ, diakayokomaka lo mbuta ɔnkɔnɛ l’ɔkɔngɔ diko: “Ɛtɛkɛta w’afundji wekɔ . . . ohomba efula ndeka ndo ɛtɛkɛta wa Torah.”
Esɛnɛ: Olui w’andjashi wakasɛnaka lɔsɛnɔ la wolo, wanɛ wakayakakitola vamɛ l’elui wokakitɔnyi. Lo ndjela diksiɔnɛrɛ dimɔtshi (The Interpreter’s Dictionary of the Bible), wa Esɛnɛ waki olui wakayakakitolaka efula l’anto akina ndeka ndo Afarisɛ, ndo “l’edjedja ka wonya, vɔ wakayokokaka monga Afarisɛ woleki ndo etondo w’Afarisɛ.”
[Footnote]
a Lo mɛtɛ, ɛlɛmbɛ ɛsɔ wekɔ yema tshitshɛ lo mbɛdika la akongɛ w’ɛlɛmbɛ wa lo wedja wa nshi nyɛ. Oko ɛnyɛlɔ, l’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1990, ɛlɛmbɛ w’osanga wa l’États-Unis wakalodja ndjɛkɛ y’akatshi 125 000, kâmɛ la nunu di’ɛlɛmbɛ w’eyoyo wakotshama ɔnɔnyi tshɛ.
[Study Questions]
1. Kakɔna kalɔmbɔla weteto wa diangɔ dia lo loowa?
2. Lande na kakokaso mbuta ɔnɛ ditongami tshɛ nɔmbwamaka l’ɛlɛmbɛ?
3. (a) Lande na kele anto l’ohomba w’ɛlɛmbɛ? (b) L’ekimanyielo kakɔna kakalɔmbɔlaka Jehowa wodja w’Isariyɛlɛ?
4. Lande na kele aki okakatanu a woke dia tokanula t’Abarahama takasɔnama tondja Lɔtɔngɔ lakalakema?
5. (a) Jehowa akandetshaka Isariyɛlɛ oma l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ? (b) Ngande waki Ɛlɛmbɛ l’oyango wa sɛngiya dionga dia wanɛ wakâyelaka?
6. (a) Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wekɔ l’adjango oko angana, ndo lande na kahatakoke mbuta ɔnɛ adjango asɔ wamboleka efula? (Enda lo diewoyelo dia l’ɛse ka dikatshi.) (b) Kakɔna kakokaso mana fundo naka sho mbeka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ?
7, 8. (a) Ngande wakatɛtɛka Ɛlɛmbɛ di’anto mbokanaka kɛtshi ndo kandji? (b) Ngande wakakambe Jehowa l’Ɛlɛmbɛ la kɛtshi tshɛ lo dikambo dia Davidi?
9. Dihole diakɔna diaki la ngandji l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ?
10. Efula k’Ase Juda ngande wakawɔsaka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ?
11, 12 (a) Kɔlɔ kakɔna kakasale elui w’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ l’ɔkɔngɔ wa nshi y’Ɛzɛra? (Enda lo kiombokombo.) (b) Bonde kakɛnyi ambewi w’ɛlɛmbɛ wa lo nshi ya ntondo ohomba wa “dinga Ɛlɛmbɛ la lokombo”?
13. Ngande waketshiyaka ewandji ɛmɔtshi w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda ewo lo woho wakawadjaka ɛlɛmbɛ efula?
14. (a) Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda ngande wakawanunya dui di’Afundelo dia ndjakakitola la wedja ekina lo yɛdikɔ ya tshambandeko ndo yahɔtɔnɛ l’Afundelo? (b) Kakɔna kɛnya ɔnɛ ɛlɛmbɛ wakadjaka ambewi w’ɛlɛmbɛ kokokɛ Ase Juda oma lo tɔsɛngiya t’apanganu?
15. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda ngande wakawengesola ɛlɛmbɛ lo dikambo dia ɛdiɛlɔ la dia dieyanelo dia l’asa wanɛ wôtɔ?
16, 17. Ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ ngande akawananula ɔlɛmbɛ wa Sabato ka lomingu la lomingu, ndo etombelo akɔna wakayala?
18. Naa etombelo wakayala oma lo woho wakawahɛka ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ la mbekelo y’ashidi lâdiko di’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ? Sha ɛnyɛlɔ.
19. (a) Bonde kele ‘lokombo lakawadinge Ɛlɛmbɛ’ kotsha ndoko dui? (b) Kakɔna kɛnya ɔnɛ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda komonga la mbetawɔ k’oshika?
20, 21. (a) Naa etombelo wa lo tshɛ wakayoyala oma lo yimba ya l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda ya paka mamemaka awui la mbekelo ya lo nshi ya ntondo? (b) Naa wetshelo wakondjaso oma lo kɛnɛ kakakomɛ ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda?
[Caption]
[Footnote]
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 16]
[Picture Caption on page 16]
Ondo mɛtɛ ambutshi wa Jɔbɔ wakawetsha ɛlɛmbɛ walɔmbɔla elui wa tɔɔtɔ
[Caption on page 20]
Wɛ Kokaka Nembetshiya?
◻ Ngande walɔmbwama ditongami tshɛ l’ɛlɛmbɛ wa Nzambi?
◻ Naa oyango woleki woke waki l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ?
◻ Kakɔna kɛnya ɔnɛ Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakatɛtɛka dia mbokana kɛtshi la kandji?
◻ Bonde kele ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda wakayahɛka lokema l’ɛlɛmbɛ lâdiko di’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, ndo etombelo akɔna wakayala?
[Caption on page 18]
[Box on page 18]
Ewandji W’ɛtɛmwɛlɔ W’ase Juda