Bonde Kele Toseke Tɔnɛ Tshɛ Na?

“NDOKO ɛngɔ kele wotsho oko sheke.” Yokedi mɔtshi ya lo Falase mbata ngasɔ. Shi ondo ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka bonde katotɔngɛnangɛnaka naka tambeya sheke mɔtshi, koko tena dimɔtshi hatotɔngɛnangɛnaka naka hatokoke mbutɛ anto akina sheke yakɔ? Koyanga mbediɔ ɔsɔku, l’edja ka deko diatete, anto efula nongolaka toseke ndo tiombaka, vɔ ndjadjaka ndo l’atei w’elui a lo woshɛshɛ dia vɔ kotsha oyango ɔmɔtshi wele lawɔ vɔ tshɛ.

L’atei w’atshunda wa woshamu wa ngasɔ wa ntondo, sho kokaka shila: ɛtɛmwɛlɔ waki la sɛlɛmɔnyi ya lo woshɛshɛ, wɛnɛ waki l’Edjibito, la Ngirika ndo la Rɔmɔ. L’ɔkɔngɔ diko, elui ɛmɔtshi a l’atei w’elui ɛsɔ wakayangana oma l’awui a Nzambi ko wakayomɛ ndjadja l’awui wa pɔlitikɛ, w’ekundji ndo wendana la lɔsɛnɔ la tshunda di’anto. Ɛnyɛlɔ oko lam’akasalema atshunda amɔtshi l’Erɔpɛ wa lo Deko dia l’Atei (moyen âge), anto awɔ wakayonga la mbekelo ka mongaka la toseke ntondotondo dia vɔ kokɛ ekundji wakiwɔ.

Atshunda wa woshamu wa lo nshi yaso nyɛ wekɔ lo salema l’eyango wa ntsha akambo wa losembwe, ondo l’“eyango wendana la lɔsɛnɔ la tshunda di’anto ndo dia mbishaka anto ekimanyielo,” mbata Encyclopædia Britannica, ndo dia “kotsha eyango wa kimanyiyaka ase wola la mbata wa kalasa.” Atshunda amɔtshi w’anto l’ɔnango, atshunda amɔtshi w’ɛlɔngɔlɔngɔ, atshunda amɔtshi w’angɛnyi associations amicales ndo elui a woho okina wekɔ atshunda wa woshamu, kana wele woshamu lo yɛdikɔ mɔtshi. Lo tshɛ kawɔ, elui ɛsɔ hawotoyalaka l’eyango wa salɛ anto kɔlɔ, anto wa lɔkɔ mɛnaka tsho ɔnɛ toseke ta lɔkɔ amɛna efula. Sɛlɛmɔnyi ya lo woshɛshɛ yatowosalaka dia mbɔtshiya onto l’atei awɔ ngɛnyangɛnyaka otema w’onto woho w’anyanya ndo keketshaka lɔngɛnyi la kâmɛ kawɔ. Anto wa lɔkɔ mɛnaka dia wekɔ la diokanelo dia mamba, vɔ mongaka l’oyango ɔmɔtshi wa shikaa ndo ndjadjangɛka dia kotsha oyango akɔ. Atshunda wa woshamu wa ngasɔ hawotoyalaka wâle le anto wele bu l’atei awɔ. Vɔ hawotosalɛka anto wele bu l’atei awɔ kɔlɔ l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ haweye toseke tawɔ.

Naka Toseke Tambɛnya Ɔnɛ Wâle Wekɔ

Aha atshunda tshɛ wa woshamu mbele la toseke lo yɛdikɔ yâmɛ. Koko wanɛ wele la “toseke l’atei wa toseke,” oko wata Encyclopædia Britannica, wekɔ wâle wa mamba. Ansiklopedi ɔsɔ mbutaka ɔnɛ “oma lo wɔsɛlɔ wa nkombo ya losakola, ehemba wa wolo efula kana oma lo sɛlɛmɔnyi yatawawosholɛ akambo yema yema,” wanɛ wele l’ahole wa lâdiko l’atei wa tshunda ndjâtshutshuyaka dia “ndjâtshikitanya l’anto akina,” ko keketshaka “anto wa l’ɛse kawɔ [lo yoho shɔ] dia vɔ sala tshɛ kahombama dia koma lo dihole dia lâdiko.” Wâle w’atshunda wa ngasɔ mɛnamaka hwe. Wanɛ wele l’ɛse mbeyaka monga ko haweye eyango wa tshunda sɔ kânga yema, lam’ele vɔ watakome lo yɛdikɔ yakokawɔ mbasholɛ akambo wakiwɔ kombeyaka ntondo. Bu wolo wɛ mbɔtɔ l’olui wahayeye eyango awɔ tshɛ ndo hahotɔ nganɛ wayowotsha dia mbakotsha, ndo kana ase olui ɔsɔ mɛtɛ kokolembetshiya eyango awɔ tshɛ dimɛna dimɛna. Koko onto lambowɔtshiya l’atei wa tshunda dia ngasɔ mbeyaka ndjɛ̂na wolo l’ɔkɔngɔ dia nde ndjâtshungola; lâsɔ kete nde aya oko onto lambokelekama lo mɔlɔla wa toseke.

Koko, toseke mɛnyaka ɔnɛ wâle wa woke efula wekɔ naka tshunda dimɔtshi diaya l’eyango wahɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ wa Lɛɛta kana l’eyango wa ntsha awui wa kɔlɔ ko nyangaka dia ndjashɛshɛ ɔnɛ kele aha anto dieya. Ko naka anto mbeyaka ɔnɛ tshunda diakɔ sɔ diekɔ ndo mbeyaka eyango adiɔ lo tshɛ, kete tshunda diakɔ mbeyaka nyanga dia mbishɛ anto awɔ la tosambo tawɔ ta lo tshanda mɔtshi tayowotsha dia kotsha eyango adiɔ. Ngasɔ mbele atshunda wa tɔmbɔki yadjɔdjɔ lodjɔdjɔ l’eyango awɔ wa pɔlitikɛ; lo tena la tena, vɔ mbokiyaka anto wɔma l’awui w’epetenge wasalawɔ.

Eelo mɛtɛ, toseke kokaka monga wâle, oyadi le onto l’onto kana le tshunda di’otondo. Ohokanyiya dikambo di’elui w’ɛlɔngɔlɔngɔ wa lo woshamu, wanɛ wasɔmbwɛ anto akana waha l’onongo dia mbasalɛ kɔlɔ, atshunda a wa bandi, ɛnyɛlɔ oko olui wa lo woshɛshɛ welɛwɔ ɔnɛ Mafia, ndo elui wata ɔnɛ asungu mbele anto woleki, ɛnyɛlɔ oko olui wa Ku Klux Klan,a aha la mbuta elui ekina efula a wa bandi yele l’andja w’otondo, wanɛ watetemala mbidja wekamu lo kɛnɛ tshɛ kayatshutshuya anto dia sala woho wa mbidja wɔladi la lotui tshitshi l’andja w’otondo.

Kakɔna Katshawɔ Nshi Nyɛ?

L’edja k’ɛnɔnyi wa 1950, kɛnɛ kakiwɔ konongamɛka kakayotombaka oma lo ta di’edimidimi diakalɔka États-Unis la wodja wakawelɛka ntondo ɔnɛ U.R.S.S. ele: elui wa lo woshɛshɛ wakasalema lo wedja efula wa l’Erɔpɛ wa l’Edjelo ka Wonya dia vɔ shika tomamba naka Ase U.R.S.S. wamboyanga dia mbahemɛ wedja wa l’Erɔpɛ wa l’Edjelo ka Wonya. Ɛnyɛlɔ oko lo ndjela jurunalɛ mɔtshi ya l’Allemand yelɛwɔ Focus, “adepɔ 79 wa lo woshɛshɛ w’ekoma” wakasalema l’Autriche l’etena kɛsɔ. Wedja ɛmɔtshi wa l’Erɔpɛ kombeyaka ndo ɔnɛ elui wa ngasɔ w’ekoma wekɔ. L’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1990, jurunalɛ mɔtshi yakate lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ ɔnɛ: “Ɛlɔ kɛnɛ, kɛnɛ keso hateye polo ndo nshi nyɛ ele lofulo l’atshunda wa ngasɔ wahɛtahɛta ndo kɛnɛ kewɔ oma la ntsha.”

Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ. Akɔna mɛtɛ akoka mbeya lofulo l’atshunda wa woshamu wele wâle wa mamba l’etena kɛnɛ, lo yɛdikɔ yahakoke kânga ɔmɔtshi a l’atei aso kanyiya na?

[Footnote]

[Caption]

[Footnotes]