Ɔtɛkɛta Wa Nzambi Tshikalaka Pondjo
“Ɔtɛkɛta wa Nzambi kaso wayotshikala pondjo.”—ISAYA 40:8, NW.
ANTO wekɔ la mbekelo ka mbahɛka otema lo alaka wawasha apami la amato wele la lokumu efula. Koko, oyadi kânga mbakoka alaka akɔ mbɔsama oko alaka w’amɛna efula le wanɛ wakombola lɔsɛnɔ lawɔ nɔngɔswama, alaka akɔ wekɔ oko alɛmbɔlɛmbɔ walɛngɛ naka sho mbaɛdika l’ɔtɛkɛta wa Nzambi kaso. (Osambu 146:3, 4) Ambeta ɛnɔnyi ndekana 2700, Jehowa Nzambi akasokoya omvutshi Isaya dia nde funda ate: “Antu tshe weli uku adiyu. Dimena diawo tshe dieli uku dembo dia l’usui. . . . Adiyu watumaka, la alembo watoloka, keli [“ɔtɛkɛta wa Nzambi kaso wayotshikala pondjo,” NW].” (Isaya 40:6, 8) “Ɔtɛkɛta” akɔna ɔsɔ watshikala pondjo na? Ɔsɔ ekɔ awui w’oma l’onyɔ wa Nzambi, awui akɔ mendanaka la sangwelo diande. Ɛlɔ kɛnɛ, tekɔ la “ɔtɛkɛta” ɔsɔ wakafundama lofundama l’atei a Bible.—1 Petero 1:24, 25.
2 Anto wakasɛnaka lo nshi yaki Isariyɛlɛ w’edjedja wakɛnyi mɛtɛ ka kɛnɛ kakafunde Isaya. Oma l’enyɔ w’amvutshi ande, Jehowa akatatshi ɔnɛ, lam’ele vɔ wakɔ̂tɔmbɔkwɛ lo yoho yoleki tshɛ kɔlɔ, diolelo di’Isariyɛlɛ dia waoho dikumi diayondama ntondo otsha lo lɔhɔmbɔ ko diolelo dia Juda dia waoho ahende ndjotshɔ ndo diɔ lawɔ otsha lo lɔhɔmbɔ l’ɔkɔngɔ diko. (Jeremiya 20:4; Amose 5:2, 27) Koyanga mbakawahɛnyahɛnya amvutshi wa Jehowa ko mbadiaka ndo mbadiaka, kânga mbakawatshumbe wɔɔmbɔ wa buku waki l’awui wakate Nzambi dia mbaewola, ndo kânga mbakawalɔmbɛ Ase Edjibito asɔlayi dia vɔ ndjâkimanyiya ɔnɛ kele aha pɔlɔfɛsi shɔ kotshama, ɔtɛkɛta wa Jehowa kombeta pa. (Jeremiya 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luka 13:34) Lâdiko dia lâsɔ, daka dia Nzambi dia kaloya atshikadi w’Ase Juda wakayatshumoya oya lo nkɛtɛ yawɔ diakayokotshama lo yoho ya diambo efula.—Isaya tshapita 35.
3 Oma l’onyɔ w’Isaya, Jehowa akatatshi nto ɔnɛ Mɛsiya ayoyolɛ anto tshɛ la lowandji la losembwe; nde akatatshi ndo dia etshungwelo k’oma lo pɛkato la nyɔi la dia woho wayokadimɔ nkɛtɛ paradiso. (Isaya 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Onde ndo akambo asɔ mbayokotshama? Eelo mɛtɛ, tamu bu kânga yema tshitshɛ! ‘Nzambi . . . hakoke mbuta kashi.’ Nde akasokoya anto amɔtshi dia vɔ funda ɔtɛkɛta ande wa pɔlɔfɛsi dia tokimanyiya, ndo nde akasale tshɛ di’ɔtɛkɛta akɔ namema dimɛna.—Tito 1:2; Romo 15:4.
4 Jehowa komomba efundelo wa ntondo wakafundama l’anya oma le anto ande w’edjedja wakafunde pɔlɔfɛsi yakɔ shɔ. Koko “ɔtɛkɛta” ande, mbut’ate sangwelo diande diakandewoya, akɛnama dia vɔ wekɔ ɔtɛkɛta wasɛna. Sangwelo sɔ tatshɔka tsho otsha la ntondo aha la memala kânga yema ndo, lam’atadiatshu otsha la ntondo, tokanyi la eyango wa l’etema w’anto wele nsɛnɔ yawɔ munandemaka la sangwelo diakɔ mɛnamaka lo sɛkɛ. (Heberu 4:12) Lâdiko dia lâsɔ, ɛkɔndɔ w’akambo wa lo nshi yakete mɛnyaka ɔnɛ Nzambi mɛtɛ mbakasale tshɛ di’Afundelo wakandasambiya namema ndo kadimwama l’ɛtɛkɛta ekina.
Etena Kakawayange Mbashila Oshiki
5 Esangɔ efula, ewandji wa wedja wakasale tshɛ dia nanya efundelo wakasambiyama oma le Nzambi. L’ɔnɔnyi wa 168 N.T.D., Antiochus Épiphane, Nkumekanga ka Suriya (kosangiwɔ lo lɛkɛ 18) akahikɛ nzambi kakawelɛka ɔnɛ Zewusɛ elambwelo (autel) lo tɛmpɛlɔ kakalambɔma le Jehowa. Nde akayange ndo ‘abuku w’Ɛlɛmbɛ,’ akâtshumbe ndo akatome dui ɔnɛ onto tshɛ lele l’Afundelo wa ngasɔ pombaka ndjakema. Koyanga mbakandatshumbe abuku efula la Jerusalɛma ndo la Judeya, nde kokokaka shila Afundelo tshɛ oshiki. Ase Juda wakahandjɔnɛ lo wedja efula, ndo shinangɔnga tshɛ kana luudu l’esanganelo laki l’olui wa wɛɔmbɔ w’abuku.—Ɛdika la Etsha 13:14, 15.
6 Popo ndo l’ɔnɔnyi wa 303 T.D., Dioclétien, Nkumekanga ka Woke k’Ase Rɔmɔ, akatome dui dia vɔ pandjola ahole wɔtɔ Akristo nsanganya ndo ‘tshumba Afundelo awɔ lo dja.’ Elanyelo kɛsɔ kakatetemala salema ɛnɔnyi dikumi w’etondo. Koyanga mbaki ɔhɛnyɔhɛnyɔ ɔsɔ wolo efula, Dioclétien kokoka shila ɔtɛmwɛlɔ w’Akristo oshiki ndo Nzambi kombetawɔ tshika ekambi wa nkumekanga dia vɔ nanya efundelo tshɛ wa kânga etenyi ɔtɔi k’Ɔtɛkɛta wakasambiyama oma le Nde. Oma lo kɛnɛ kakawasale lam’akawɛnyi odianganelo ndo esambishelo k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi, atunyi asɔ wakakɛnɛmɔlaka kɛnɛ kaki l’atei w’etema awɔ. Vamɛ wakɛnyaka ɔnɛ Satana akawaole washo ndo vɔ wakasalaka lolango lande.—Joani 8:44; 1 Joani 3:10-12.
7 Atunyi wakayatshutshuya ndo lo weho ekina nto ɔnɛ kele aha ewo ka Bible kokanɛ le anto. Lam’akayovɔka ɔtɛkɛta wa Latino, aha ewandji w’apanganu koko wanɛ wakayaelɛka ɔnɛ Akristo—Papa l’Ɔrɔma Grégoire VII (1073-1085) nde la Papa l’Ɔrɔma Innocent III (1198-1216)—mbakalɔshaka wolo di’aha Bible kadimwama lo ɛtɛkɛta watɛkɛta anto tshɛ. Di’ɔnɛ kele aha kânga onto ɔtɔi mamanɛ la lowandji l’ɛkɛlɛsiya, wanɛ wakɔtɔ lo Losanganya l’Aseka Mupɛ la Toulouse, l’osomba wa la France, l’ɔnɔnyi wa 1229, wakadje didjango ɔnɛ layikɛ (onto lele bu ondjashi Nzambi) hakoke monga l’abuku wa Bible l’ɔtɛkɛta watɛkɛta anto tshɛ. Dia vɔ keketsha didjango sɔ, wakatonge Tuminadi tɔmɔtshi dia salaka akɛtɛ ko wakadiake ndo wakahɛnyahɛnya wanɛ wakawandaka la Bible. Koyanga mbakidiɔ ɔsɔku, ɛnɔnyi 400 l’ɔkɔngɔ wa Tuminadi tɔsɔ t’Aseka Mupɛ, anangi w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakakadimola Bible k’otondo ndo wakadianganya efundelo atɔ wakafundama lo waa ɛprimɛri lo ɛtɛkɛta oko 20, sanganya ndo ɛtɛkɛta ekina wa totshitshɛ ndo tenyi dia weke dia Bible lo ɛtɛkɛta ekina 16.
8 Aha paka Aseka Mupɛ ato mbakone woho w’aha Bible monga le anto tshɛ. L’etatelo k’eleko ka 19, Pavsky, prɔfɛsɛrɛ ka lo Kalasa k’Adidi ka Teoloji kele l’osomba wa Saint-Pétersbourg, akakadimola Evanjiliyɔ wa Mateu oma lo Grɛkɛ otsha lo russe. Abuku akina nto w’Afundelo wa Grɛkɛ w’Akristo wakakadimwama lo russe, ndo Pavsky mbaki oko ɔnɔmbɔdi w’otondjelo w’abuku akɔ. Abuku asɔ wakakahanyema efula edja ndo l’ɔnɔnyi wa 1826, lam’akayokolonganyaka ewandji w’ɛkɛlɛsiya akambo ko ndjetawoya owandji wa wodja dia nde mbidja Tshunda dia Bible dia la Russie l’ɛlɔmbwɛlɔ ka “Kɔmite k’Ekila ka waa Episkɔpɔ” wa l’Ɛkɛlɛsiya w’Ɔrtɔdɔksɛ w’Ase Russie. Ko, kɔmite kakɔ kɛsɔ akayemadja elimu tshɛ wakasalaka tshunda sɔ. L’ɔkɔngɔ diko, Pavsky akayokadimola Afundelo wa Hɛbɛru oma lo Hɛbɛru otsha lo russe. Otsha l’etena kakɔ kâmɛ, Makarios, misiɔnɛrɛ wa l’Ɛkɛlɛsiya w’Ɔrtɔdɔksɛ, ndo nde lawɔ akakadimola Afundelo wa Hɛbɛru oma lo Hɛbɛru otsha lo russe. Vɔ akɔ ahende wakalongola alanya l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakawasale ndo bible yakawakadimola yakadjama lo eombelo k’ekanda w’ɛkɛlɛsiya. Ewandji w’ɛkɛlɛsiya wakɔshi tɛdikɔ ta wolo dia tshika Bible l’ɔtɛkɛta w’edjedja wa Waa Slavɛ, ɔtɛkɛta waki kombadiemaka ndo kombokɛmaka hwe le anto tshɛ l’etena kɛsɔ. Paka lam’akawayɛnaka ɔnɛ hawoyokoka shimba anto dia vɔ kondja ewo ka Bible mbakayomɛka “Kɔmite ka waa Episkɔpɔ” sala ekadimwelo kawɔ l’ɔnɔnyi wa 1856; koko, wanɛ wakasalaka ekadimwelo kɛsɔ wakayelaka ɛlɛmbɛ wakakolonganyema la mayɛlɛ dia sala tshɛ di’ɛtɛkɛta wofundami lɔkɔ mbɔtɔnɛ la tokanyi t’ɛkɛlɛsiya. Ɔnkɔnɛ, lo dikambo di’odianganelo w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi le anto tshɛ, diatɔnelo diakamɛ mɛnama l’asa ɛnamelo ka lo washo k’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ la kɛnɛ mɛtɛ kakawayangaka sala, ndo dikambo sɔ diakɛnama hwe lo ɛtɛkɛta la lo ditshelo diawɔ.—2 Tesalonika 2:3, 4.
Olamelo w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi di’aha Vɔ Mbɔtɔ Mindo
9 L’atei a wanɛ wakakadimolaka ndo wakasangolaka Afundelo, aki ndo anto wakokaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi ngandji ka mɛtɛ ndo wakayatshutshuyaka l’otema ɔtɔi dia ɔtɛkɛta akɔ monga le onto tshɛ. William Tyndale akadiakema (l’ɔnɔnyi wa 1536) l’ɔtɛ wakandakadimola Bible l’ɔtɛkɛta w’Angɛlɛ. Francisco de Enzinas akadjama lo lokanu lo Tuminadi t’Aseka Mupɛ (l’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi wa 1544) l’ɔtɛ wakandakadimola ndo tondja Afundelo wa Grɛkɛ w’Akristo l’ɔtɛkɛta wa espagnol. Kânga mbaki lɔsɛnɔ lande lo wâle, Robert Morrison (oma lo 1805 polo lo 1818) akakadimola Bible l’ɔtɛkɛta wa chinois.
10 Koko lo tena dimɔtshi, aha ngandji k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi koko akambo akina mbakatshutshuyaka asangodi la akadimudi lam’akawasalaka olimu awɔ. Tênde bɛnyɛlɔ nɛi nɛ: (1) Ase Samariya wakahike tɛmpɛlɔ lo Dikona dia Ngarizimɛ dia tɔ sɛmanɛ la tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma. Dia vɔ keketsha tshelo shɔ, wakayolanya Pantatɛkɛ k’Ase Samariya lam’akawayokotsha awui akina l’Etombelo 20:17. Wakayokotsha ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi dia mɛnya di’oko ɔlɛmbɛ akɔ waki ɔmɔtshi wa l’atei w’Ɛlɛmbɛ Dikumi; ɔlɛmbɛ akɔ akataka dia mbika elambwelo k’ave lo Dikona dia Ngarizimɛ ko nambolaka elambo lɛkɔ. (2) Onto lakakadimola dibuku dia Danyɛlɛ ntondo oya lo ekadimwelo ka lo Grɛkɛ kelɛwɔ Septante akadjaka awui ande ndamɛ woho wakandalangaka. Nde akadje ɛtɛkɛta wakandafɔnyaka ɔnɛ wayolembetshiya kana wayɔlɔngɔsɔla kɛnɛ kele l’efundelo wa lo Hɛbɛru. Nde kombidja awui wakandafɔnyaka ɔnɛ ambadi hawotetawɔ. Lam’akandakadimola pɔlɔfɛsi kendana l’etena kakahombe Mɛsiya mɛnama, pɔlɔfɛsi ka lo Danyele 9:24-27, nde akatshikitanya eleko kakawate lâwɔ ko akayokotsha awui akina, nde akayotshikitanyaka awui waki lâwɔ ndo akayotandjatandja ɛtɛkɛta wakafundama lâwɔ; mɛnamaka dia nde mɛtɛ aki la kanyi ya mɛnya di’oko pɔlɔfɛsi kɛsɔ sukɛka ta diakalɔ waa Makabe. (3) L’eleko ka nɛi lo tena diaso nɛ, lo okanda ɔmɔtshi wakawafunde lo Latino, ɔlɔngɔ ɔmɔtshi wakamɛka wetshelo wa Losato l’Osanto l’ohetoheto wa tshambandeko akayodja ɛtɛkɛta ɛmɔtshi wate kana oma lo 1 Joani 5:7 mbakandawaɔshi; ɛtɛkɛta akɔ v’ɛnɛ: “L’olongo, ekɔ Papa, Ɔtɛkɛta la spirito k’osanto; ko vɔ akɔ asato wekɔ otondo ɔtɔi.” L’ɔkɔngɔ diko, ɛtɛkɛta ɛsɔ wakayodjamaka l’atei w’efundelo wa l’anya wa Bible ka lo Latino. (4) Louis XIII (1610-1643), la France, akasha Jacques Corbin dikimɔ dia nde kadimola Bible lo Falase dia vɔ komiya Ase Asɔnyi ewo. Oko wakinde l’oyango ɔsɔ lo yimba, Corbin akatshikitola awui amɔtshi l’atei w’avɛsa, ɛnyɛlɔ oko lo Etsha 13:2, lɛnɛ akandafunde ate: “olambo w’ekila wa Misa.”
11 Jehowa koshimba anto dia vɔ fukutanya Ɔtɛkɛta ande lo yoho shɔ, koko kânga mbakawôfukutanya, sangwelo diande kotshikitanyema. Kakɔna kakatombe oma lo dikambo sɔ na? Kânga mbakayokotshaka Ase Samariya awui wendana la Dikona dia Ngarizimɛ lo dibuku diawɔ, ɔtɛmwɛlɔ awɔ komonga ehomɔ kakɔshi Nzambi dia mbisha anto ɛtshɔkɔ. Dikambo sɔ diakɛnyaka hwe ɔnɛ, kânga mbakasɛmaka Ase Samariya ɔnɛ vɔ mbetawɔka Pantatɛkɛ (abuku atanu wa ntondo wa lo Bible), ɔtɛmwɛlɔ awɔ kokoka mbɔsama oko ɔtɛmwɛlɔ walakanya anto akambo wa mɛtɛ. (Joani 4:20-24) Kânga mbakawatshikitola ɛtɛkɛta lo ekadimwelo kelɛwɔ ɔnɛ Septante, Mɛsiya akayoya l’etena kakashikikɛma kakatatshi omvutshi Danyɛlɛ. Ndo nto, kânga mbakawakambaka l’ekadimwelo ka Septante l’eleko ka ntondo, tolembetelo tele laso mɛnyaka ɔnɛ Ase Juda waki la mbekelo ka mbokaka wadielo w’Afundelo lo Hɛbɛru lo mvudu yawɔ ya nsanganya. Diɔ diakɔ diele ‘anto waki lo elongamelo’ lam’akasukana etena ka pɔlɔfɛsi kɛsɔ kotshama. (Luka 3:15) Lo dikambo di’ɛtɛkɛta wakawayodjaka lo 1 Joani 5:7 dia sukɛ wetshelo wa Losato l’Osanto ndo dia wɛnɛ wakawayodjaka l’Etsha 13:2 dia mɛnya ɔnɛ wetshelo wa Misa bu kɔlɔ, awui asɔ tshɛ kotshikitanya kɛnɛ kele mɛtɛ. L’edjedja ka wonya, awui asɔ wa lokeso wakayotomba sɛkɛ. Lokema l’afundelo wa l’anya wakafundama l’ɔtɛkɛta wakafundama Bible ntondo tokimanyiyaka dia sho menda ko mbeya okadimwelo wele wa mɛtɛ.
12 Dia vɔ tshikitanya Afundelo, akina komemala paka lo tshikitola ɛtɛkɛta w’avɛsa amɔtshi ato ko pe. Wakamɛ ndɔsha ndo lonto la Nzambi ka mɛtɛ. Etondo w’etshikitanu wakawasale ndo efula k’etshikitanu akɔ wakawadje akɛnyaka hwe ɔnɛ ɔnɛ lâsɛngiya ekɔ la nkudu koleki onto kana tshunda di’anto diakɔna tshɛ—eelo mɛtɛ, otunyi wa woke wa Jehowa, Satana Diabolo, mbakâtshutshuyaka dia vɔ ntsha ngasɔ. Oko akawetawɔ shɛngiya shɔ, akadimudi la asangudi—amɔtshi l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ, akina la lonyangu—wakamɛ minya Jehowa, lokombo la Nzambi, oma l’Ɔtɛkɛta ande lo nunu di’ahole wakalwatanemaka. L’etatelo, lo dikadimwelo dimɔtshi di’oma lo Hɛbɛru oya lo Grɛkɛ, Latino, allemand, Angɛlɛ, italien, la néerlandais, ndo dikina, wakanya lokombo la Nzambi oma l’ahole tshɛ kana wakalitshike paka l’ahole angana ato. Wakalinya ndo oma lo kɔpi y’Afundelo wa Grɛkɛ w’Akristo.
13 Kânga mbakawasale ngasɔ, lokombo lɔsɔ la lokumu efula konyimɔ oma lo wɛɔngɔ w’anto. Lo Afundelo wa Hɛbɛru wakawakadimola oya l’espagnol, portugais, allemand, Angɛlɛ, Falase la ɛtɛkɛta ekina efula, akadimudi wakayala la losembwe ko wakadje lokombo la Nzambi. L’eleko ka 16, lokombo la Nzambi lakayomɛ mɛnama nto ndo lo Afundelo wa Grɛkɛ w’Akristo wakawakadimola lo Hɛbɛru; l’eleko ka 18, lɔ lakɛnama lo allemand; l’eleko ka 19, lɔ lakɛnama l’ɔtɛkɛta wa croate ndo l’Angɛlɛ. Anto wekɔ lo pemba dia mbishɛ lokombo la Nzambi, koko lam’ayoya “lushi la Jehowa” kete, oko wadita Nzambi ndamɛ, ‘wedja wayeya ɔnɛ dimi kele Jehowa.’ Sangwelo dia Nzambi sɔ diakandewoya diayokotshama lo weho akɔ tshɛ.—2 Petero 3:10; Ezekiyele 38:23; Isaya 11:9; 55:11.
Losango Lambokoma lo Nkɛtɛ k’Otondo
14 L’etatelo k’eleko ka 20, Bible akashile la fundama lo waa ɛprimɛri lo ɛtɛkɛta 94 watɛkɛtama l’Erɔpɛ. Tɔ kakewola ambeki wa Bible wakadjasɛka lo lɛtshi la nkɛtɛ lɔsɔ dia vɔ mambalɛ akambo w’ohomba efula wakahombe salema l’ekomelo ka Tena di’Ase Wedja l’ɔnɔnyi wa 1914, ko akambo akɔ asɔ wakayosalemaka mɛtɛ! (Luka 21:24) La ntondo k’ɔnɔnyi w’ohomba efula wa 1914 komɛ, Bible, oyadi otondo atɔ kana abuku atɔ amɔtshi, kakatombe lo ɛtɛkɛta 157 wa l’Afrika, aha la mbadia Angɛlɛ, Falase la portugais, ɛtɛkɛta watɛkɛtama efula lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ. Lo yoho shɔ mbakahikama etshina di’akanga wa ndjâkitshakitsha wa lo dibila efula la lo wedja efula wodjashi lɛkɔ ndakanyema akambo wa mɛtɛ wa lo Bible watshungola anto lo nyuma.
15 Lam’akatatɛ nshi y’ekomelo yakatatami, Bible akadiangana efula l’Amɛrika. Wanɛ wakonɔ oma l’Erɔpɛ dia todjasɛ l’Amɛrika wakakiɛmbɛ l’ɛtɛkɛta awɔ tshɛ wa weho la weho. Ekongelo kɛmɔtshi ka woke k’olakanyelo wa Bible kakasalemaka: wakashaka alako wa lo sɛkɛ, ndo wakakahanyaka ekanda efula watɛkɛta awui wa Bible, ekanda akɔ wakatondjamaka oma le Ambeki wa Bible wa l’Andja w’Otondo, ɔnkɔnɛ wakelamɛka Ɛmɛnyi wa Jehowa l’etena kɛsɔ. Lâdiko dia lâsɔ, Bible yakashile la fundama lo waa ɛprimɛri oma le atshunda wa Bible lo ɛtɛkɛta ekina 57, kɛsɔ tshɛ aki dia kotsha ehomba w’anto wa lo Lɛkɛ l’Edjelo ka Wonya.
16 Lam’akakoke etena ka lokumu l’ɔlɔlɔ sambishama lo nkɛtɛ k’otondo la ntondo k’‘ekomelo ndja,’ Bible komonga oyoyo lo Asiya la lo asɛnga wa lo ndjale ka woke ka Pacifique. (Mateu 24:14) Tɔ kakashile tomba lo ɛtɛkɛta 232 watɛkɛtama lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ. Lo ɛtɛkɛta ɛmɔtshi, Bible y’etondo yakikɔ; lo ɛtɛkɛta efula, aki paka Afundelo wa Grɛkɛ w’Akristo; lo ɛtɛkɛta ekina nto, aki paka dibuku ɔtɔi di’Afundelo w’Ekila.
17 Lâsɔ mɛtɛ, mbokɛmaka hwe ɔnɛ Bible kotshikala paka oko omindo w’oma lo nshi y’edjedja. Bible ekɔ dibuku diambokadimwama ndo diambokahanyema efula ndeka ndo abuku akina tshɛ wamboyala lanɛ laa nkɛtɛ. Kɛnɛ kakafundama lo dibuku sɔ kakakotshamaka, ndo ɔsɔ ekɔ djembetelo yɛnya ɔnɛ Nzambi mbele osukɔ wakidiɔ. Wetshelo wa lɔkɔ ndo nyuma k’ekila kakɛmbaka wetshelo akɔ akayala la shɛngiya ya pondjo lo nsɛnɔ y’anto wa lo wedja efula. (1 Petero 1:24, 25) Koko, akambo efula wakahombe salema lâdiko dia lâsɔ.
Suke la kɔpi 6000 y’efundelo wa lo Hɛbɛru wakafundama l’anya mɛnyaka ɔnɛ kɛnɛ kele l’atei w’Afundelo wa Hɛbɛru kekɔ mɛtɛ. Efundelo ɛmɔtshi wa l’atei w’efundelo ɛsɔ wakafundama lo deko dia la ntondo ka Kristo ndja lanɛ laa nkɛtɛ. Kɔpi 19 kana ndekana y’efundelo wa l’anya wele nshi nyɛ, efundelo w’Afundelo wa Hɛbɛru tshɛ, yakafundama la ntondo k’anto ndjotshula mashinyi wa fundaka ekanda. Lâdiko dia lâsɔ, ekɔ ndo dikadimwelo diakasalema lo ɛtɛkɛta ekina 28 l’etena kakɔ kɛsɔ.
Lo kɛnɛ kendana l’Afundelo wa Grɛkɛ w’Akristo, suke l’efundelo 5000 wa lo Grɛkɛ wakafundama l’anya wakɛnama ndo wakombama. Kɔpi kɛmɔtshi k’efundelo ɛsɔ wa l’anya kakafundama la ntondo k’ɔnɔnyi wa 125 lo tena diaso nɛ, ɛnɔnyi engana eto l’ɔkɔngɔ w’efundelo atɔ wa ntondo. Vɔ fɔnyaka ɔnɛ bɛtshi dimɔtshi di’efundelo ɛsɔ diakafundama edja efula la ntondo k’ɔnɔnyi ɔsɔ. Lo abuku 22 wa l’atei w’abuku 27 wakasambiyama oma le Nzambi, ekɔ efundelo wa l’anya w’abuku w’etondo oma lo 10 polo lo 19, efundelo akɔ wakafundama lo yoho y’ofundelo w’Ase Rɔmɔ welɛwɔ ɔnɛ écriture onciale. Lo abuku tshɛ wa lo Bible, dibuku di’Ɛnyɛlɔ mboleki monga bu l’efundelo efula w’etondo wa l’anya wakafundama lo yoyo shɔ y’ofundelo w’Ase Rɔmɔ, diɔ diekɔ paka la kɔpi shato tsho. Kɔpi kɛmɔtshi kakafundama l’anya, kɔpi k’otondo w’Afundelo wa Grɛkɛ w’Akristo, kakafundama l’eleko ka nɛi lo tena diaso nɛ.
Ndoko dibuku ɔtɔi di’edjedja diashikikɛma ngasɔ la tolembetelo ta lokema l’ekanda wa lo nshi y’edjedja.
[Study Questions]
1. (a) “Ɔtɛkɛta wa Nzambi kaso” watawɔ lanɛ kɛdikɛdi na? (b) Alaka w’anto ngande wewɔ naka sho mbaɛdika l’ɔtɛkɛta wa Nzambi?
2. Jehowa akakotsha ɔtɛkɛta ande lo dikambo di’Isariyɛlɛ la Juda y’edjedja kânga mbakawasale akambo amɔtshi. Naa akambo akɔ?
3. (a) Alaka akɔna wakafunde Isaya wele ohomba efula le so? (b) Bonde kashikikɛyɛ ɔnɛ akambo asɔ wayokotshama mɛtɛ?
4. Kânga mbaki konamema efundelo wa Bible wakafundama ntondo l’anya, ngande wɛnamadiɔ ɔnɛ ɔtɛkɛta wa Nzambi wekɔ mɛtɛ “la lɔsɛnɔ”?
5. (a) Nkumekanga ka Suriya akandasale dia nanya Afundelo wa Hɛbɛru wakasambiyama oma le Nzambi? (b) Bonde kakandakite tatala?
6. (a) Ngande wakawasale la wolo tshɛ dia nanya Afundelo wakanandaka Akristo wa ntondo? (b) Kakɔna kakatombe oma lo dikambo sɔ?
7. (a) L’Erɔpɛ wa l’edjelo ka wonya, ngande wakawasale la wolo tshɛ ɔnɛ kele aha ewo ka Bible diangana le anto? (b) Kakɔna kakasalema lo kɛnɛ kendana la okadimwelo ndo l’otondjelo wa Bible?
8. L’edja k’eleko ka 19, kakɔna kakasalema lo kɛnɛ kendana l’okadimwelo ndo l’odianganyelo wa Bible lo wodja wa Russie?
9. Ngande wakɛnya akadimudi amɔtshi ngandji kakawokaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi?
10. Bɛnyɛlɔ diakɔna diɛnya ɔnɛ aki akadimudi amɔtshi wakasokoyamaka l’awui akina koko aha la ngandji k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi?
11. (a) Ngande wakatshikala Ɔtɛkɛta wa Nzambi kânga mbakasale akadimudi amɔtshi lokeso? (b) Tolembetelo tongana t’efundelo w’edjedja wa l’anya tɛnya ɔnɛ kɛnɛ kakate Bible oma l’etatelo kekɔ mɛtɛ? (Enda lo kiombokombo.)
12. (a) Naa etshikitanu ɛmɔtshi wa weke wakasalema oma le akadimudi amɔtshi wa Bible? (b) Naa woke woke w’etshikitanu akɔ ɛsɔ?
13. Bonde kele kânga mbakawasale tshɛ dia nanya kɛnɛ kakafundama lo Bible, anto kokoka nyimola lokombo la Nzambi oma lo wɛɔngɔ w’anto?
14. (a) L’eleko ka 20, lo ɛtɛkɛta engana wa l’Erɔpɛ wakafundama Bible lo waa ɛprimɛri, ndo etombelo akɔna wakayala? (b) L’ekomelo k’ɔnɔnyi wa 1914, lo ɛtɛkɛta engana wa l’Afrika wakatanemaka Bible?
15. Lam’akamɛ nshi y’ekomelo, Bible akatanemaka lo ɛtɛkɛta engana w’anto wodjashi l’Amɛrika?
16, 17. (a) Lam’akakoke etena k’olimu w’esambishelo salema lo nkɛtɛ k’otondo, Bible akatanemaka lo yɛdikɔ yakɔna? (b) Ngande wakɛnama Bible dia tɔ kekɔ dibuku diele la lolombe ndo la shɛngiya y’efula?
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 22]
[Review on page 22]
Onde Wɛ Mbohɔka?
◻ Ele “ɔtɛkɛta wa Nzambi kaso” watshikala pondjo?
◻ Ngande wakasale anto dia shila Bible oshiki, ko kakɔna kakayotomba oma lo dikambo sɔ?
◻ Ngande wakalamema pudipudi ka Bible?
◻ Ngande wakɛnama ɛtɛkɛta wa Nzambi wendana la sangwelo diande dia vɔ wekɔ ɔtɛkɛta wa lɔsɛnɔ?
[Caption on page 20]
[Box on page 20]
Onde Sho Mɛtɛ Mbeyaka Kɛnɛ Kakate Bible oma l’Etatelo?