Dibuku Di’oma Le Nzambi
“Nduku diui di’amvutshi diakayi uma lu lulangu la antu, keli antu wakati diui uma le [Nzambi], wakasukuyama uma le [“nyuma k’ekila,” “NW”].”—2 PETERO 1:21.
ONDE Bible sunganaka le anto wasɛna lo eleko ka 21 kayangaso mbɔtɔ kɛnɛ? Amɔtshi fɔnyaka dia aha ngasɔ. Lam’akandalembetshiyaka lande na kɛnande ɔnɛ Bible aya bu ohomba nshi nyɛ, Dr. Eli S. Chesen akafunde ate: “Ndoko onto layetawɔ kamba la dibuku dia chimie dia lo 1924 dia mbetsha ase kalasa chimie ya nshi nyɛ—anto wambeya awui efula wendana la chimie oma ko nshi shɔ polo nd’ɛlɔ kɛnɛ. Lo mboka tsho l’atui, ɔsɔ ekɔ oko kanyi ya mɛtɛ. Lo mbuta mɛtɛ, oma ko nshi yakafundamaka Bible, anto wambeya awui efula lo dikambo dia siansɛ, dia hemɔ ya l’ɔtɛ, ndo dia dionga di’anto. Omalɔkɔ, anto efula ndjambolaka ɔnɛ: ‘Ngande wakoka dibuku di’edjedja dia ngasɔ ko bu la dikɔmɔ l’awui wa siansɛ na? Ngande wakokadiɔ monga l’alako wele ohomba le anto wa nshi nyɛ na?’
2 Bible twamɛ kadimolaka wembola ɛsɔ. Lo 2 Petero 1:21, sho mbalaka ɔnɛ amvutshi wa lo Bible “wakati diui uma le [Nzambi], wakasukuyama uma le [“nyuma k’ekila,” NW].” Omalɔkɔ, Bible mɛnyaka ɔnɛ dibuku di’oma le Nzambi mbediɔ. Ko ngande wakokaso mbetawoya anto akina ɔnɛ ɔsɔku mbediɔ na? Nyɛsɔ tɔsɛdingole tolembetelo tosato tɛnya ɔnɛ Bible ekɔ Dui dia Nzambi: (1) Akambo wa siansɛ watatɔ wekɔ mɛtɛ, (2) Bible ekɔ l’awui wahashile nɛmɔ lo tena tshɛ ndo wasungana lo lɔsɛnɔ la nshi nyɛ, ndo (3) tɔ kekɔ dibuku diele la pɔlɔfɛsi ya mɛtɛ yakakotshama oko wadiɛnaso lo lɔsɛnɔ l’anto.
Dibuku Diɔtɔnɛ la Siansɛ
3 Bible bu dibuku dia siansɛ. Diɔ diekɔ dibuku di’akambo wa mɛtɛ, ndo l’edja ka deko la deko, diɔ tshikalaka paka dibuku di’akambo wa mɛtɛ. (Joani 17:17) Awui w’eyoyo washola wa nomb’ewo hawokiya Bible wɔma. Etena katatɔ awui wa siansɛ, tɔ manganaka etale la wetshelo wa “siansɛ” wakayɛnamaka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ toshimu mbakiwɔ. Lo mɛtɛ, awui amɔtshi wata Bible kɔmɛnamaka paka mɛtɛ keto l’awui wa siansɛ koko wakamanɛka ndo la tokanyi taketawɔka anto lo nshi yakɔ. Oko ɛnyɛlɔ, nyɛsɔ tênde diokanelo diele l’asa Bible l’awui wa minganga.
4 Enganga w’edjedja kombeyaka dimɛna nganɛ wakatasambanɛka waa hemɔ, ndo vɔ kompotɔka ohomba w’anto monga pudipudi dia mbewɔ hemɔ yakɔ. Osakelo wa nshi ya ntondo wɛnamakɔ nshi nyɛ oko akambo w’esehe mbakawasalɛka anto. Efundelo w’edjedja w’akambo w’enganga wele la so ɛlɔ kɛnɛ ele Lokongo (papyrus) laki Ebers, lɛnɛ akafundama awui wakeyaka As’Edjibito l’akambo w’enganga l’ɛnɔnyi wa 1550 N.T.D. Lo wɔɔmbɔ akɔ tanemaka ekanga 700 walɔshana la hemɔ ya weho la weho, “tatɛ oma l’okanga wasakɛwɔ onto lambolumatama nkɔndɛ polo ndo wɔnɛ wa shidiya pâ ya lo mpita.” Ekanga efula kɔ̂kɔnɔlaka anto, ndo ekina waki wâle wa mamba. Oko ɛnyɛlɔ, yoho mɔtshi yakawafunde dia saka mpota ele sanganya ntumi y’onto la diangɔ dikina.
5 Abuku w’akambo w’enganga w’Ase Edjibito asɔ wakafundama etena kamɛ l’abuku wa ntondo wa lo Bible, lɛnɛ aki Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. Mɔsɛ lakotɔ lo 1593 N.T.D., akole l’Edjibito. (Etumbelu 2:1-10) Oko akandodiama lo luudu la Farawɔ, “waketsha Mose yimba tshe y’asi Edjibitu.” (Etsha 7:22) Nde akeyaka “enganga” w’Ase Edjibito dimɛna. (Etatelu 50:1-3) Onde ekanga awɔ waki kɔkɔnɔlaka ndo wa wâle efula ɛsɔ waki la shɛngiya l’efundelo wa Mɔsɛ?
6 Kema, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ waki l’adjango wa pudipudi wakoka enganga wa nshi nyɛ mbɔsa la nɛmɔ. Oko ɛnyɛlɔ, ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi wakendanaka la pango yakatahangaka asɔlayi wakataka dia vɔ kundɛka ntumi yawɔ l’andja wa pango. (Euhwelu k’Elembe 23:13) Ɔsɔ mɛtɛ aki yɛdikɔ ya dimɛna efula ya lâdiko dia ndjakokɛ. Tshelo shɔ yakakimanyiyaka di’aha hemɔ sambiyama lo tɛkɔ di’ashi ndo di’aha hemɔ ka shigellose kahɔhɔla lɔkɛdi sambiyama oma le waa tshingo; ndo nto, tshelo shɔ shimbɛka anto oma lo lɔkɛdi la hiolola latetemala ndjaka miliyɔ y’anto ɔnɔnyi tshɛ nshi nyɛ, alekoyake lo wedja wahatashidimikɔ.
7 Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ waki l’adjango akina wa pudipudi wakashimbɛka anto lo hemɔ yakunda (infection) yakasambanɛka. Onto tshɛ laki la hemɔ ka ngasɔ kasambanɛ kana lakawavɔka tshɔdia akadihamaka nshi esambele y’etondo etale l’anto akina. (Akambu w’Asi Lewi 13:1-5) Ahɔndɔ l’alɔnga tshɛ wakasakanaka la nyama kakavoe twamɛ (ondo la hemɔ) wakasolamaka la ntondo ka kamba la wɔ nto kana tshumbama kânga mbodiodiama. (Akambu w’Asi Lewi 11:27, 28, 32, 33) Onto tshɛ lakanandaka odo akɔsamaka di’oko nde ambɔtɔ mindo ndo akahombaka ndjela tɛdikɔ tshɛ ta ndjaɛdia, takalɔmbaka di’onto mbɔka ndo sola ahɔndɔ ande. L’edja ka nshi esambele yakandatshikalaka mindo, nde akahombaka mbewɔ diaha mbɔtɔnɛ l’anto akina.—Walelu 19:1-13.
8 Ɛlɛmbɛ wa pudipudi ɛsɔ waki djembetelo ya lomba laki lâdiko dia tshɛ lo nshi shɔ. Diewo di’akambo w’enganga wa nshi nyɛ diambeya awui efula lo woho ɔnɛ wasambanɛ ndo wakoka anto ndjakokɛ oma lo waa hemɔ. Oko ɛnyɛlɔ, woho wakahame anto l’akambo w’enganga l’eleko ka 19 akayâkonyaka lo vɔ ndjotatɛ kamba l’ekanga walɔshanya la mikɔlɔbɛ lo demba—ekanga wɛdia onto oma lo hemɔ yakunda. Omalɔkɔ, hemɔ yakunda yasambanɛ yakakitakita efula ndo lofulo l’anto wakavɔka esondjo. Lo 1900, kokokaka lofulo l’ana 50 lo lokama wakotɔka lo wedja efula wa l’Erɔpɛ la l’États-Unis wakatshikalaka la lɔsɛnɔ. Oma k’etena kɛsɔ, lofulo l’ana w’ashashi waki komvɔ̂ka lakayodɛka woho w’anyanya, aha paka dikambo di’ohamelo wakayongaka l’akambo w’enganga dia ndɔshanaka la wa hemɔ, koko nto nɛ dia anto wakayɔlɔngɔsɔlaka edjaselo kawɔ ndo ndjokietɛ pudipudi efula.
9 Koko, nunu di’ɛnɔnyi la ntondo ka diewo di’enganga ndjeya nganɛ wasambanɛ waa hemɔ, Bible ambotâdjangɛka anto tɛdikɔ t’ɔlɔlɔ lo woho wakokawɔ ndjashimbɛ oma lo waa hemɔ. Aha la tamu, Mɔsɛ akakoke tɛkɛta lo dikambo di’Ase Isariyɛlɛ wa lo nshi yande ɔnɛ vɔ nsɛnaka ɛnɔnyi 70 kana 80. (Osambu 90:10) Ngande wakakoke Mɔsɛ mbeya ɛlɛmbɛ wa ngasɔ wendana la pudipudi k’anto na? Bible nembetshiyaka twamɛ ɔnɛ: Sheke y’Ɛlɛmbɛ ‘yakasambiyama oma le andjelo.’ (Ngalatiya 3:19) Lo mɛtɛ, Bible kema dibuku diakafundama la lomba l’anto, koko dibuku di’oma le Nzambi.
Dibuku Diasungana Efula lo Lɔsɛnɔ la Nshi Nyɛ
10 Abuku washana alako hawɔkɔhɛ la shila nɛmɔ ndo vɔ mbalɔngɔsɔlaka kana tondjaka akina lo dihole diawɔ. Koko, Bible tshikitana mɛtɛ l’abuku akina tshɛ. Osambu 93:5 mbutaka ɔnɛ: ‘Awui watoholayɛ wekɔ nshi tshɛ awui wahombaso mbɛkɛ otema.’ Kânga mbayande oko ɛnɔnyi 2000 wamboshila fundama Bible, awui wa lɔkɔ wekekɔ ohomba. Awui wa lo Bible kambemaka woho akɔ wamɛ, aha la mbidja yimba lo lokoho la demba lele l’onto, kana lo wodja akɔna wende. Tɔshi bɛnyɛlo dimɔtshi diɛnya nganɛ ‘wakokaso ndjaɛkɛ lo Bible’ lo menda alako awɔ wahashile nɛmɔ lo tena tshɛ.
11 Ambeta ɛnɔnyi akumi, wakakeketsha ambutshi dia vɔ monga la ‘tokanyi t’eyoyo’ lo woho wa mbodia ana—tokanyi takaye oma lo didjango di’ɔnɛ “ekɔ kɔlɔ shimba.” Wakalembetshiyaka ɔnɛ naka nyu mbidjɛ ana elelo, kete hawotɔngɛnangɛna ndo wayomala. Andaki wele l’ekanelo k’ɔlɔlɔ wakatɛtɛka di’ambutshi kitshakitsha dilanya dia mbisha anawɔ. Jurunalɛ The New York Times yekɔ lo kɔndɔla ɔnɛ: ɛlɔ kɛnɛ, andaki efula wa ngasɔ “wɔ̂lɔmba ambutshi dia vɔ nyomoleka monga la yema ya sso wolo, dia vɔ mpokola anawɔ nto.”
12 Koko, l’edja kɛsɔ tshɛ, Bible akasha alako w’eshika, ndo wa l’ekanelo ka lomba lo dikambo di’ohokwelo w’ana. Tɔ ndakaka ɔnɛ: “Washi, tanyutshaki ananyu kele, keli nyuwaudia lu [ohokwelo] la lu wetshelu wa [Jehowa].” (Efeso 6:4) Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ “ohokwelo” kɛdikɛdi “mbetsha, ndowanya, mingola.” Bible mbutaka ɔnɛ ambutshi wahokola kana wetsha anawɔ mɛnyaka nganɛ wâlangawɔ. (Tukedi 13:24) Ana mbolaka dimɛna l’atei w’ɛlɛmbɛ wâkimanyiya dia vɔ monga la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ, dia mbeya tshikitanya ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Ohokwelo washama lo yoho yasungana mbakimanyiyaka dia vɔ ndjaoka ɔnɛ vɔ bu lo wâle; ɔnɛ ambutshi awɔ mbakanɛka ndo kanaka yimba lo dikambo dia weho w’anto wayowoyala lo nshi yayaye.—Ɛdika la Tukedi 4:10-13.
13 Koko, Bible pɛmɔlaka ambutshi dikambo di’ohokwelo. Kema dimɛna ambutshi kamba la lowandji lawɔ lo yoho ya kɔlɔ. (Tukedi 22:15) Aha mbishaka ana alanya la djawudi. Ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo demba kema la dihole lo nkumbo yayela ɛlɛmbɛ wa lo Bible. (Osambu 11:5) Oyadi kanga ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa lo tokanyi—efata, diɔnyɔ di’etshaka wenya, ntɛngɔ ya kandji, mbut’ate awui asɔ tshɛ wakoka pumuya ɔna lo yimba bu la dihole lo nkumbo ya ngasɔ. (Ɛdika la Tukedi 12:18.) La lomba tshɛ, Bible pɛmɔlaka ambutshi ɔnɛ: “Tanyutshaki an’anyu kele, ne dia vo watukuheko [kana “dyaha vɔ njɔkɔmɔ otema,” Dyookaneelo dy’oyooyo].” (Kolosai 3:21) Bible nɔmbaka ambutshi dia vɔ tɔsaki tɛdikɔ k’ɔlɔmɔ. Lo Euhwelu k’Elembe 11:19, vɔ kɔkɔmiyaka ambutshi dia vɔ kambaka la waaso wa totshitshɛ wakondjawɔ dia tɔtɔmiya l’etema w’anawɔ lɔkɛwɔ ndo ohomba wele l’awui wa lo nyuma. Alako wokɛma ɔlɔlɔ ngasɔ ndo wa l’ekanelo ka lomba wakimanyiya ambutshi dia mbodia ana wekɔ ohomba ɛlɔ kɛnɛ oko wakiwɔ ohomba lo nshi yakafundamaka Bible.
14 Aha paka alako wa lomba ato mbasha Bible. Losango la lɔkɔ ngɛnyangɛnyaka otema. Lo Heberu 4:12, sho mbalaka ɔnɛ: “Diui dia [Nzambi] dieko la lumu, la wangasanu, la diesa diuleki yombo ya pemo wedi ehendi, dio “diatutundulaka edja ndu diambatanya [“anima la yimba,” NW], ndu asonga la ehihu. Dio [“mpotɔka,” NW] tokanyi la saki ya utema.” Tênde ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi ka shɛngiya yele la Bible lo dionga di’onto.
15 Ɛlɔ kɛnɛ, anto wambatɔna oma lo waa bariyɛlɛ ya waoho, ya wedja ndo ya dibila. Bariyɛlɛ ya ngasɔ yakadje anto mpɔhɔlaka odiakelo wa lokema l’anto waha l’onongo lo ata walɔ̂ma l’andja w’otondo. Koko, Bible ekɔ la wetshelo wakimanyiya apami la amato wa waoho ndo wa lo wedja wotshikitanyi di’onto l’onto mɛna ɔnɛ dimi la onyami tekɔ popo. Oko ɛnyɛlɔ, Etsha 17:26 mbutaka ɔnɛ “uma le untu otoi [“mbakatonge Nzambi,” NW] wedja tshe.” Kɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ lo mɛtɛ, dioho ɔtɔi to mbêkɔ—dioho di’anto! Bible tokeketshaka nto dia sho ‘mbokoyaka Nzambi,’ ɔnɛ latatɔ diakinde ɔnɛ: “[Nzambi] kema la shonodi y’antu. Keli ndi mbetawoka wa lu wedja tshe, wane wawuka woma la watsha akambu w’ololo.” (Efeso 5:1; Etsha 10:34, 35) Ewo ka dui sɔ kakatanyaka wanɛ wayatshutshuya mɛtɛ dia ndjela wetshelo wa lo Bible. Ewo kɛsɔ munandaka etema w’anto, tɔ pandjolaka waa bariyɛlɛ yadja anto dia tonga diatɔnelo l’asawɔ. Onde ewo kɛsɔ kambaka olimu mɛtɛ l’andja wa nshi nyɛ?
16 Eelo mɛtɛ tɔ kakambakɔ olimu l’andja ɔnɛ! Ɛmɛnyi wa Jehowa mbeyamaka dimɛna efula oma lo woho wakengawɔ nkumbo kamɛ ka l’andja w’otondo k’anto l’ɔnango, nkumbo kakakatanya anto w’oma lo bɛkɛ diotshikitanyi, anto wele totowonga lo wɔladi lam’asawɔ. Oko ɛnyɛlɔ, l’ata wa dibila wotumbi lo Rwanda, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lo dibila diakɔ dihende wakakokanɛ lam’asawɔ, wadja nsɛnɔ yawɔ vamɛ lo wâle. Mbala kɛmɔtshi, ɔnangɛso ɔmɔtshi laki Hutu akashɛ nkumbo kɛmɔtshi ka Tutsi k’anto asamalo kaki lande l’etshumanelo kamɛ lo luudu lande. Lonyangu ko wakayosholaka nkumbo ka wa Tutsi kɛsɔ, ko wakayadiakaka. Omalɔkɔ, andjakanyi wakayomalɛka ɔnangɛso laki Hutu nde la nkumbo kande, ko vɔ ndjolawɔ la Tanzanie. Bɛnyɛlɔ efula dia woho ɔsɔ diakakɔndwama. Ɛmɛnyi wa Jehowa hawotshimbatshimba dia mbeya ɔnɛ kamɛ ka ngasɔ salemaka nɛ dia etema awɔ wakandandema wolo oma lo nkudu kele la losango la lo Bible lakadimola nsɛnɔ y’anto. Vɔ mbeyaka nto ɔnɛ woho wakakatanya Bible anto wa l’andja ɔnɛ woludi la lohetsho ekɔ djembetelo ya mamba yɛnya ɔnɛ tɔ kakaye oma le Nzambi.
Dibuku Diele la Pɔlɔfɛsi ya Mɛtɛ
17 Lo 2 Petero 1:20, sho mbalaka ɔnɛ: ‘Ndoko pɔlɔfɛsi k’Afundelo kakaye oma lo lolango l’onto.’ Amvutshi wa lo Bible kɔsɛdingola nganɛ wotoyetaka akambo wa l’andja ɔnɛ ko la lolango lawɔ, vɔ ndjota nganɛ wayowotakotshamaka lo ndjela tokanyi tawɔ vamɛ. Ndo vɔ kokolonganyaka akambo wahataye dia mbaɔtɔnganyiya la kɛnɛ kayoyotshama lo nshi yayaye. Oko ɛnyɛlɔ, nyɛsɔ tênde pɔlɔfɛsi kɛmɔtshi ka lo Bible ka diambo efula kakatama lo yoho yotshikitanyi la nganɛ wakalongamɛka anto ekotshamelo katɔ.
18 Oya l’eleko k’esambele N.T.D., Babilɔna aki osomba w’owandji wa wodja wa Babilɔna wakɛnamaka oko hawɔlɛndjamaki pondjo. Osomba akɔ wakakama l’omamu wa Ndjale k’Efarata, ko ashi wa ndjale wakayosalaka eduwa wa weke efula wakokengɛ, sapu di’angunda heyama. Osomba akɔ wakakokamɛ nto oma lo mpele dia ndjelo hiende diakakama, mpele diakakondja osukɔ oma l’akundji wa wolo efula. Mɛtɛ, Ase Babilɔna wakayaokaka dia takiwɔ lo wâle. Koko l’eleko k’enanɛi N.T.D., la ntondo ka kânga Babilɔna koma lo dikuma dia lokumu latɔ, omvutshi Isaya akate ate: “Babilona . . . ayulanyema, uku akalanya [Nzambi] Sodoma la Ngomora. Usumba ako hawulala untu pundju; Nduku untu ayudjase loko lu lolonga la lolonga. Usi Arabiya hakaki luudu landi la dipema leko, Ndu elami w’ekoko hawuladiaki dungalunga diawo leko.” (Isaya 13:19, 20) Tolembete dia, pɔlɔfɛsi kɛsɔ kombuta tsho ɔnɛ Bibilɔna ayolanyema, koko nd’ɔnɛ anto hawolalaki nto lɔkɔ pondjo. Ande diewoyelo dia wɔma diakandahombe mbewoya lee! Onde Isaya otofunda pɔlɔfɛsi kande kɛsɔ l’ɔkɔngɔ wa nde mɛna elanyelo ka Babilɔna? Aha ɔsɔku lo ndjela nganɛ wakete akambo!
19 L’otsho wa Ngɔndɔ ka Dikumi 5, 539 N.T.D., Babilɔna akɔtɔ l’anya w’alembe w’Ase Mediya l’Ase Pɛrɛsiya, alembe wakalɔmbwama oma le Kurɔ ka Woke. Koko, pɔlɔfɛsi k’Isaya kokotshama tshɛ l’etena kɛsɔ. L’ɔkɔngɔ wa Kurɔ mbɔsa osomba wa Babilɔna, anto wakayotetemala mbidjasɛ l’osomba akɔ l’edja ka deko efula, koko osomba akɔ komonga nto la wolo woho ɔnɛ wakiwɔ ntondo. L’eleko ka hende N.T.D., oya l’etena kakasangɔma Wɔɔmbɔ w’Isaya wakashɔma l’omamu wa Ndjale ka Lɛɛhɔ, Ase Paratiya wakayɔlɛndjaka Babilɔna, osomba w’ɔngɔnyi wakasusanaka wedja tshɛ wakasukana lawɔ. Josèphe, ombeyi w’ɛkɔndɔ w’Ose Juda akate ate: ‘Ase Juda efula’ wakadjasɛka lɛkɔ l’eleko ka ntondo N.T.D. Lo ndjela dibuku The Cambridge Ancient History, amundji w’ekanda w’Ase Palmira (osomba w’edjedja w’Ase Suriya) wakatosholaka shamba y’ɔngɔnyi efula la Babilɔna ya vɔ salaka okanda lo 24 T.D. Omalɔkɔ, polo ndo l’ekomelo k’eleko ka ntondo T.D. ko anto wakaladi la Babilɔna; koko, lâsɔ ko dibuku di’Isaya diambotâshilaka fundama deko aha nɛ.—1 Petero 5:13.
20 Isaya kɔsɛna edja efula dia ndjɛna etena kakayotshikalaka Babilɔna tɔngɔ to. Koko, dia pɔlɔfɛsi kotshama, Babilɔna akayoyalaka “tuta di’elanyelu” to. (Jeremiya 51:37) Lo ndjela Jérôme, nomb’ewo k’Ose Hɛbɛru (lakotɔ l’eleko ka nɛi T.D.), lo nshi yande, Babilɔna akayokomaka okonda wa mbitshaka weenga lɛnɛ aketetaka “nyama ya weho la weho,” ndo osomba akɔ wekɔ tɔngɔ to polo nd’ɛlɔ kɛnɛ. Angɛndangɛnda kokaka kesama lo woho wambɔlɔngɔsama Babilɔna ɛlɔ kɛnɛ oko dihole di’ambetshitshi w’awoka tɔsɛnyaka asho, nɛ dia oko akate Isaya: “atshikadi wa la Babilona, an’andi l’akanandi” wambolanyemaka pondjo.—Isaya 14:22.
21 Omvutshi Isaya kombuta awui wa wotata lo dikambo dia nshi yayaye. Ndo nde kokolonganyaka awui ande dia mbakumiya awui w’amvutshi. Isaya aki omvutshi wa mɛtɛ. Ngasɔ mbaki nd’amvutshi akina tshɛ wa kɔlamelo wa lo Bible. Bonde kakiwɔ l’akoka wa ntsha awui waki kokokaka anto akina ntsha—mbuta akambo wahataye wakahombe ndjokotshama lo tshɛ kawɔ na? Okadimwelo wa dimbola sɔ mbokɛmaka hwe. Pɔlɔfɛsi shɔ yakayaka oma le Jehowa, Nzambi ka pɔlɔfɛsi, “[Ɔnɛ lata] l’etatelu akambu wahatayi.”—Isaya 46:10.
22 Onde lâsɔ sunganaka sho sɛdingola Bible? Sho mbeyaka ɔnɛ mɛtɛ ɔsɔku mbediɔ! Koko anto efula hawetawɔ dikambo sɔ. Vɔ wekɔ la tokanyi tɔmɔtshi lo dikambo dia Bible kânga mbahawatakiadaka vamɛ ndoko lushi. Tôhɔ prɔfɛsɛrɛ kakatate diakinde l’etatelo ka sawo di’etshi. Nde aketawɔ vɔ mbeka la nde Bible, ko l’ɔkɔngɔ wa nde sɛdingola Bible dimɛna dimɛna, nde akayɛnaka ɔnɛ Bible ekɔ dibuku di’oma le Nzambi. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayolongolaka batismu oko Ɔmɛnyi wa Jehowa, ndo ɛlɔ kɛnɛ, prɔfɛsɛrɛ kɛsɔ ekɔ ekumanyi l’atei w’etshumanelo! Nyɛsɔ totshe la weolo aso tshɛ dia kɔkɔmiya akanga w’etema ɔlɔlɔ dia vɔ sɛdingola Bible vamɛ ko l’ɔkɔngɔ diko vɔ ndjota nganɛ wakiɛnawɔ. Tekɔ l’eshikikelo k’ɔnɛ naka vɔ vamɛ sɛdingola Bible l’otema ɔtɔi, kete wayoyɛna ɔnɛ Bible, ɛtɔi ka dibuku, diekɔ mɛtɛ dibuku di’ɔlɔlɔ w’anto tshɛ!
Bible ekɔ l’awui efula waheyama nembetshiyama nɛ dia tolembetelo tɛnama kema. Oko ɛnyɛlɔ, l’ekimanyielo ka siansɛ, hatokoke mɛnya mɛtɛ ka kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia dihole diahɛnama, lɛnɛ odjashi ditongami dia lo nyuma—kana mbuta ɔnɛ dihole dia ngasɔ bu. Onde awui wa ngasɔ waheyama nembetshiyama kokaka pomanya siansɛ la Bible ɛtɛ oka?
Ɔsɔ ekɔ dikambo diakahomana l’onto ɔmɔtshi lakatatɛ mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ambeta kanda y’ɛnɔnyi, nde ekɔ nomb’ewo l’awui wa wekelo wa diangɔ diele oko ave, ekitanedi ka nkɛtɛ ndo ebolonga ekina wa lo lowa wɔtɔnɛ la wonya. Nde ekɔ lo mbohɔ ɔnɛ: “Dimi pombaka mbetawɔ ɔnɛ: oma l’etatelo, lakɛnaka wolo mbeka Bible nɛ dia takimi l’akoka wa mɛnya mɛtɛ k’awui amɔtshi wata Bible l’ekimanyielo ka siansɛ.” Pami k’otema ɔlɔlɔ kɛsɔ akatetemala mbeka Bible ko akayetawɔka ɔnɛ tolembetelo tele laso mɛnyaka ɔnɛ tɔ kekɔ Dui dia Nzambi. Ɔnkɔnɛ mbalembetshiyande: “Dui sɔ diakakitshakitsha saki ka wolo kaki lami ka sɔtɔlaka awui wa mɛtɛ w’oma lo Bible ko mbalembetshiyaka ɔtɔi ɔtɔi. Ndeka dimɛna onto layasha lo siansɛ sɛdingola Bible lo yoho ya lo nyuma, naka aha ngasɔ, kete nde hetawɔ akambo wa mɛtɛ. Hatokoke nongamɛ ɔnɛ siansɛ kokaka nembetshiya oseka dui tshɛ dia lo Bible. Koko aha naka awui amɔtshi wa lɔkɔ hawokoke nembetshiyama kete lâsɔ tɔ kema dibuku di’akambo wa mɛtɛ. Dui di’ohomba diɔ nɛ: etena tshɛ kalembetshiya siansɛ dui dimɔtshi dia lo Bible, Bible mbutaka nshi tshɛ mɛtɛ keto.”
[Study Questions]
1, 2. (a) Bonde kayambola anto amɔtshi ɔnɛ kana Bible sunganaka le anto wa nshi nyɛ na? (b) Naa tolembetelo tosato ta weke takokaso kamba latɔ dia mɛnya ɔnɛ Bible ndja oma le Nzambi?
3. Bonde kele awui w’eyoyo washola waa nomb’ewo hokiya Bible wɔma na?
4, 5. (a) Kakɔna kaki kombeyaka enganga wa ntondo lo dikambo dia hemɔ? (b) Bonde kele mɛtɛ Mɔsɛ akeyaka nganɛ wakasakanɛka enganga wa l’Edjibito?
6. Naa didjango dimɔtshi dia pudipudi diakatanemaka l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakoka akambo wa siansɛ wa nshi nyɛ mbɔsa la nɛmɔ?
7. Naa adjango waki l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakakimanyiyaka diaha hemɔ yakunda sambanɛ?
8, 9. Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ didjango diaki lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ diendana la pudipudi ka lo demba aki yɛdikɔ ya lâdiko efula lo nshi shɔ?
10. Kânga mbamboshila Bible fundama ambeta oko ɛnɔnyi 2000, ngande wɛnama mɛtɛ k’alako atɔ na?
11. Ambeta ɛnɔnyi akumi, kakɔna kakawakeketsha ambutshi efula lo dikambo di’ohokwelo w’ana na?
12. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimudiwɔ ɔnɛ “ohokwelo” kɛdikɛdi na, ndo lande na kele ana l’ohomba w’ohokwelo wa ngasɔ na?
13. (a) Lo dikambo di’ohokwelo, lɔhɛmɔ lakɔna lasha Bible ambutshi w’ana? (b) Yoho yakɔna y’ohokwelo yetawɔ Bible?
14, 15. (a) Lo woho akɔna watsha Bible awui akina efula lâdiko dia mbisha alako wa lomba? (b) Wetshelo akɔna w’oma lo Bible wakimanyiya anto wotshikitanyi nkoho y’alemba ndo w’oma lo wedja wotshikitanyi diaha amɔtshi mɛnya di’oko vɔ ndeka akina?
16. Kɔndɔla dikambo dimɔtshi diakatshama diɛnya ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo kenga diwotɔ dia mɛtɛ dia l’andja w’otondo.
17. Ngande wele pɔlɔfɛsi ya lo Bible tshikitana l’akambo wahataye wata anto na?
18. Lande na kele mɛtɛ Ase Babilɔna k’edjedja wakayaokaka dia vɔ kema lo wâle, ko kakɔna kakate Isaya lo dikambo dia Babilɔna?
19. Bonde kele pɔlɔfɛsi k’Isaya kokotshama lo tshɛ katɔ lo Ngɔndɔ ka Dikumi 5, 539 N.T.D.?
20. Djembetelo yakɔna yɛnya ɔnɛ Babilɔna akayoyalaka “tuta di’elanyelu” to?
21. Bonde kakakoke amvutshi wa kɔlamelo mbuta akambo wahataye wakayokotshamaka?
22. Bonde kahombaso ntsha la wolo tshɛ dia kɔkɔmiya akanga w’etema ɔlɔlɔ dia vɔ sɛdingola Bible vamɛ na?
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 29]
[Caption on page 29]
Mɔsɛ akafunde adjango wendana la pudipudi ka demba, adjango waki la wetshelo wa lâdiko lo nshi yande
[Caption on page 31]
[Review on page 31]
Wɛ Kokaka Nembetshiya?
◻ Ngande wakokayɛ kamba l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ dia mɛnya ɔnɛ Bible ekɔ dibuku di’oma le Nzambi?
◻ Naa awui amɔtshi wa lo Bible wahashile nɛmɔ lo tena tshɛ wasungana lo lɔsɛnɔ la nshi nyɛ?
◻ Bonde kele pɔlɔfɛsi ka lo Isaya 13:19, 20 kokotshama l’ɔkɔngɔ wa dikambo diakɔ ntshama na?
◻ Kakɔna kahombaso keketsha akanga w’etema ɔlɔlɔ dia vɔ ntsha, ndo lande na?
[Caption on page 30]
[Box on page 30]
Kayotota Di’awui Waheyama Nembetshiyama?