Onde Wɛ Ambɔtɔ Lo Mumuya Ka Nzambi?
‘Ɔnɛ lambɔtɔ lo mumuya ka Nzambi ambomuya ndo oma l’elimu ande hita.’—HEBERU 4:10.
DIOMUYELO. Ande tshɛkɛta shɔ dimɛna ndo ɔlɔ mbuta lee! Oko wasɛnaso l’andja ɔnɛ w’efungefunge ndo w’osukusuku, efula l’atei aso koka la ngɛnangɛna dia mumuya yema. Oyadi ɔlɔngɔlɔngɔ mbeso kana opalanga, otshukanyi kana onyemba, sho kokaka mboka dia lɔsɛnɔ laso la lushi la lushi lekɔ mpika ndo tɔkɔmɔlaka alemba. Le wanɛ wele la waa hemɔ kana dikɔmɔ lo demba, lushi tshɛ lekɔ ohemba le wɔ. Oko wata Afundelo: “Ditungami tshe diatukhumaka akhumu, ndu diatutataka nyono lu diutelu edja ndu kakiane.” (Romo 8:22) Aha naka onto ambomuya kete lâsɔ nde ekɔ kanga ɛnɛndɛ. Onto tshɛ la dia mumuya.
2 Jehowa Nzambi ndamɛ akumuya. Lo dibuku di’Etatelu, sho mbadiaka ɔnɛ: “Ulungu la kete wakashili ntungama, ndu diango dieli loko. Ku lushi l’esambeli, [Nzambi] akakimo ulimu andi wakandatshaka. Ku ndi akumuya lushi lako uma l’ulimu andi tshe.” Jehowa akɔshi ‘lushi l’esambele’ la nɛmɔ di’efula, nɛ dia ɔkɔndɔ wakasambiyama mbutaka nto ɔnɛ: “[Nzambi] akatshokola lushi l’esambeli, akalukidia.”—Etatelu 2:1-3.
Nzambi Akumuya oma l’Olimu Ande
3 Bonde kakomuya Nzambi ‘lushi l’esambele’? Lo mɛtɛ, nde komumuya l’ɔtɛ w’ɔnɛ nde akalɛmbɛ. Jehowa ekɔ la ‘nkudu k’otamanya’ ndo nde ‘hakɔmɔka kana nɛmba.’ (Isaya 40:26, 28) Ndo Nzambi komumuya dia nde tokɔhɛnga yema kana ɔnɛ yema y’etena atoketa, nɛ dia Yeso akatotɛ ate: “Papa atukambaka edja ndu kakiane, ndu dimi latukambaka.” (Joani 5:17) Lo weho akɔ tshɛ, ‘Nzambi ekɔ Nyuma’ ndo demba dia nyuma bu l’elelo wele la ditongami dia l’emunyi.—Joani 4:24.
4 Ngande wakokaso shihodia kanyi y’ɔnɛ: Nzambi akumuya ‘lushi l’esambele’ na? Teye ɔnɛ, kânga mbakandangɛnangɛna efula la kɛnɛ kakandatshe l’edja tshɛ kakaviya ‘nshi’ shamalo ya ntondo y’etongelo, Nzambi akatshɔkɔla ‘lushi l’esambele’ lo yoho ya lânde ndo akalietɛ ‘ekila.’ Dibuku dielɛwɔ Concise Oxford Dictionary mɔmbɔlaka tshɛkɛta ‘ekila’ oko “ɛngɔ kambokimɔma kana kasungana le (nzambi kana l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ).” Ɔnkɔnɛ, woho wakatshɔkɔla Jehowa ‘lushi l’esambele’ ndo wakandalikidia mɛnyaka ɔnɛ lushi lɔsɔ ndo ‘diomuyelo’ diande pombaka mbɔtɔnganɛ la lolango ndo la sangwelo diande di’ekila oleki diomuyelo diande dia lo demba. Ngande wɔtɔnganɛ akambo asɔ?
5 Lo ‘nshi’ shamalo ya ntondo y’etongelo, Nzambi akatonge ndo akadje ɛlɛmbɛ wendana l’ɛkɛndɛkɛndɛlɔ ka nkɛtɛ la diangɔ tshɛ dia lɔkɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, nomb’ewo yambotshikala enyɔ hwe lo menda ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakandadje. Oya l’ekomelo ka ‘lushi la samalo,’ Nzambi akatonge pami la omoto la ntondo ndo akâkitsha ‘l’ekambɔ k’Ɛdɛna, lo lɛkɛ l’Asia.’ L’ekomelo, Nzambi akayotaka kɛnɛ kakandasangoya lo dikambo dia nkumbo k’anto la dia nkɛtɛ lo tshimbo ya pɔlɔfɛsi kɛnɛ ate: “Nyuyali la diwutshi, nyufulaneli, nyuludia kete, nyuyûleli. Nyuleli nsi ya lu ashi a waki, fudu ya l’ulungu; la dikendakenda tshe dieli la [“lɔsɛnɔ,” NW] diakendakenda la kete.”—Etatelu 1:28, 31; 2:8.
6 L’ekomelo ka ‘lushi la samalo’ ɔkɔndɔ totɛka ɔnɛ: “[Nzambi] akenyi kene tshe kakandatungi ati: Ukuku kawo.” (Etatelu 1:31) Nzambi akangɛnangɛna kɛnɛ tshɛ kakandatshe. Ɔnkɔnɛ, nde akomuya kana akakumiya olimu ande w’etongelo wendana la nkɛtɛ. Koko, kânga mbakitɔ ekambɔ ka kokele ndo dimɛna efula, paradiso kakɔsaka paka yɛtshi ya nkɛtɛ ya tshitshɛ, ndo aki paka anto ahende ato la nkɛtɛ. Akahombama nshi efula mbeta dia nkɛtɛ la nkumbo k’anto ndjokoma oko akasangoya Nzambi. L’ɔkɔkɔ ɔsɔ, nde akasɔnɛ ‘lushi l’esambele’ dia ntshika kɛnɛ tshɛ kakandatonge l’edja ka ‘nshi’ shamalo kotshama lo ndjela sangwelo diande di’ekila. (Ɛdika la Efeso 1:11.) L’ekomelo ka ‘lushi l’esambele,’ nkɛtɛ kayoyala paradiso kayodjasɛ nkumbo k’anto wa kokele pondjo pondjo. (Isaya 45:18) ‘Lushi l’esambele’ lambokitshama lânde, kana lambokimɔma dia menda etombelo l’ekotshamelo ka lolango la Nzambi lendana la nkɛtɛ ndo l’anto. Lo yoho shɔ mbelɔ ‘ekila.’
7 Ɔnkɔnɛ, ‘lushi l’esambele’ mbakomuya Nzambi oma l’olimu ande w’etongelo. Ekɔ oko nde akatokûmuya yema dia tshika etena ka diangɔ diakandatonge kotsha oyango adiɔ. Nde ekɔ l’eshikikelo k’efula ɔnɛ l’ekomelo ka ‘lushi l’esambele,’ awui tshɛ wayokotshama paka oko wakandasangoya. Oyadi kânga wekamu ɛmɔtshi wekɔ ɛlɔ kɛnɛ, vɔ wayotondoyama. Akanga w’okitanyiya wayokondja wahɔ lam’ayokotshama lolango la Nzambi tshɛ lo tshɛ. Ndoko kayoshimba dikambo sɔ ntshama nɛ dia Nzambi akatshɔkɔla ‘lushi l’esambele,’ ndo ‘akalikidia.’ Ande elongamelo ka lotombo kele l’anto w’okitanyiya lee!
Isariyɛlɛ Kɔmbɔtɔ lo Mumuya Kaki Nzambi
8 Isariyɛlɛ akakondja wahɔ oma lo yɛdikɔ yaki Jehowa yendana l’olimu ndo la diomuyelo. Kânga la ntondo ka nde mbisha Ase Isariyɛlɛ Ɛlɛmbɛ l’Okongo wa Sinai, Nzambi akawatɛ lo tshimbo ya Mɔsɛ ate: “Nyendi, [Jehowa] ambunyusha lushi la mumuya. Diako diatundunyushaka mbu ya nde yukuki nshi hyendi, lushi la samalo. Okone, untu tshe, tatumbaki uma lu dihuli diandi lushi l’esambeli. Keli nyu tshe untu l’untu atshikali lu dihuli diandi.” Omalɔkɔ, ‘anto wakatatɛ nɛmiya sabato lo lushi l’esambele.’—Etumbelu 16:22-30.
9 Ɔsɔ aki yɛdikɔ y’oyoyo le Ase Isariyɛlɛ, wanɛ waki wêke katshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito. Kânga mbakɛdikaka Ase Edjibito la wedja ekina wakɛdikaka wenya oma lo nshi tshanu polo lo nshi dikumi, koko ondo Ase Isariyɛlɛ komonga la dikimɔ dia mumuya kânga lushi ɔtɔi lam’akiwɔ lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito. (Ɛdika la Etumbelu 5:1-9.) Omalɔkɔ, sunganaka sho mbuta ɔnɛ Ase Isariyɛlɛ wakangɛnangɛna otshikitanu ɔsɔ. Lo dihole dia vɔ mbɔsa Sabato oko ɔlɛmbɛ a wotsho kana wâsekɛ dikambo dimɔtshi, vɔ wakahombe ngɛnangɛna dia kitanyiya ɔlɛmbɛ akɔ. L’ɔkɔngɔ diko, Nzambi akayowatɛ ɔnɛ Sabato akahombaka mbaohola woho wakiwɔ lo fumbe l’Edjibito ndo woho wakandâtshungola.—Euhwelu k’Elembe 5:15.
10 Otondonga Ase Isariyɛlɛ, wanɛ wakatombe oma l’Edjibito vɔ la Mɔsɛ waki l’okitanyiya, tshike wotonga la diɛsɛ dia mbɔtɔ ‘lo nkɛtɛ yoludi l’awɛlɛ l’osanga’ yakâlake Nzambi. (Etumbelu 3:8) Lɛsɔ mbohowotɔtɔ lo mumuya ka mɛtɛ, aha lo Sabato oto koko lo lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo. (Etumbelu 12:9, 10) Koko, aha ngasɔ mbakatshama akambo. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde lo dikambo diawɔ ate: “Wa na wakahedia lam’akawuki? Aha waku tshe wakatumbi la Mose uma l’Edjibitu uka? Wa na wakawusha kele deku akumi anei? Aha waku wakatshaka akambu wa kolo, wakako alimba awo l’usui uka? Wa na wakandatshimbela ati: Nyu hanyoto lu mumuya kami, aha paka waku waki la uhedia? Shu tambena shati: Vo kumbeya mboto, ne dia [“vɔ komonga la mbetawɔ,” NW].”—Heberu 3:16-19.
11 Ande wetshelo wa woke wakokaso kondja lee! Nɛ dia vɔ komonga la mbetawɔ le Jehowa, lɔlɔnga lɔsɔ kokondja mumuya kakawâlake. Vɔ wakatovɔka l’oswe wa shɛnga. Vɔ koshihodia ɔnɛ oko wakiwɔ tokanula t’Abarahama, lolango la Nzambi aki dia wedja tshɛ wa la nkɛtɛ tshɔkwama oma le wɔ. (Etatelu 17:7, 8; 22:18) Lo dihole dia vɔ ntsha lolango la Nzambi, vɔ wakayakimɔ tshɛ paka l’awui w’anyanya la lo nsaki yawɔ ya lokaki. Totshe tshɛ dia mbewɔ dionga dia ngasɔ!—1 Koreto 10:6, 10.
Diomuyelo Dimɔtshi Diekekɔ
12 L’ɔkɔngɔ wa nde mɛnya woho wakahandja Isariyɛlɛ dia mbɔtɔ lo mumuya ka Nzambi nɛ dia vɔ komonga la mbetawɔ, Paulo akakotola yambalo yande otsha le anyande ambetawudi. Oko wadiɛnya Hɛbɛru 4:1-5, nde akâshikikɛ ɔnɛ ‘daka dia mbɔtɔ lo mumuya kaki [Nzambi] diekekɔ.’ Paulo akâkeketsha dia vɔ mbetawɔ ‘lokumu l’ɔlɔlɔ,’ nɛ dia ‘sho wanɛ wakɛnya mbetawɔ mɛtɛ mbɔ̂tɔ lo mumuya.’ Lam’ele Ɛlɛmbɛ wakanyema diɛsɛ oma l’olambo w’etshungwelo waki Yeso, Paulo kɔtɛkɛtaka lanɛ dia diomuyelo dia lo demba diakawomuyaka lushi la Sabato. (Kolosai 2:13, 14) Lo vusola Etatelu 2:2 la Osambu 95:11, Paulo aki lo kɔkɔmiya Akristo w’Ase Hɛbɛru dia vɔ mbɔtɔ lo mumuya ka Nzambi.
13 Diaaso dia mbɔtɔ lo mumuya ka Nzambi akahombe monga “lukumu l’ololo” le Akristo w’Ase Hɛbɛru, oko akahombe monga diomuyelo dia lushi la Sabato “lukumu l’ololo” le As’Isariyɛlɛ wakasɛnaka la ntondo kawɔ. Omalɔkɔ, Paulo akakɔkɔmiya anyande ambetawudi di’aha vɔ ntsha munga kakɔ kâmɛ kakatshe Ase Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga. Lo shila Osambu 95:7, 8, nde akakotola yambalo yawɔ lo tshɛkɛta ‘ɛlɔ kɛnɛ,’ kânga mbele l’etena kɛsɔ ko Nzambi ambomuya edja efula oma l’olimu w’otongelo. (Heberu 4:6, 7) Paulo akandalange nembetshiya na? Nde akalange nembetshiya ɔnɛ: têke paka lo ‘lushi l’esambele,’ lakakitsha Nzambi lânde dia kotsha sangwelo diande diendana la nkɛtɛ ndo l’anto. Omalɔkɔ, aki ohomba efula le anyande Akristo dia vɔ kamba kâmɛ la sangwelo sɔ lo dihole dia ndjakimɔ paka l’elimu awɔ wa lokaki. Nde akanyomâhɛmɔla nto ate: “Tanyukikitshaki etema anyu.”
14 Lâdiko dia lâsɔ, Paulo akɛnya ɔnɛ daka sɔ dia ‘mumuya’ akendanaka l’awui akina nto lâdiko dia vɔ kita Nkɛtɛ ya Daka l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Jashua. (Jashua 21:44) Paulo akɛnya ɔnɛ: “Utunduyala Jashua [“akâlɔmbɔla otsha lo dihole dia,” NW] mumuya, tshiki [Nzambi] kumbatela dia lushi lukina l’okongo diku.” Lo kanyi shɔ, Paulo akakotsha ate: ‘Mumuya ka lushi la sabato kambotshikala le ekambi wa Nzambi.’ (Heberu 4:8, 9) Naa ‘mumuya ka lushi la sabato’ kɛsɔ na?
Nyɔtɔ lo Mumuya ka Nzambi
15 Etelo k’ɔnɛ ‘mumuya ka lushi la sabato’ kadimɔma oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yalembetshiya “dilɛmiɛlɔ dia sabato.” (Kingdom Interlinear) Prɔfɛsɛrɛ William Lane ate: “Tshɛkɛta shɔ yambotshikitana yema la Sabato kakadjangema l’Ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda lo ndjela Etumbelu 20:8-10, lɛnɛ akawatɛtɛ ɔnɛ diomuyelo la lotombo wekɔ kâmɛ . . . [Tshɛkɛta shɔ] mbikaka epole ɔsɛkɛ lo woho wakatshaka anto alambo ndo ɔngɛnɔngɛnɔ wakongaka lawɔ lam’akawatɛmɔlaka ndo akawatombolaka Nzambi.” Omalɔkɔ, diomuyelo diakalakema bu dia tshika kamba olimu oto. Ekɔ otshikitanu wa tshika kamba olimu walɛndja demba ndo w’anyanya ko kamba olimu w’ɔngɛnɔngɛnɔ washa Nzambi nɛmɔ.
16 Paulo akashikikɛ dui sɔ l’ɛtɛkɛta ande wayela ɛnɛ: “Ne dia one lotwe lu mumuya kandi, ambumuya uma lu elimu andi, uku akumuya [Nzambi] uma lu elimu andi.” (Heberu 4:10) Nzambi komumuya lushi l’esambele l’etongelo l’ɔtɛ w’ɔnɛ nde ambɔlɛmba. Koko, nde akakomɛ tonga diangɔ dia la nkɛtɛ dia tshika olimu w’anya ande pama ndo tombwama, dikambo dia lotombo ndo dia nɛmɔ diande. Lam’ele ndo sho mbakatongama oma le Nzambi, sho lawɔ pombaka kitanyia yɛdikɔ shɔ. Sho pombaka ‘mumuya oma l’elimu aso,’ mbut’ate: tshika ndjayangɛ tɛkɛ nɛndɛ la ntondo ka Nzambi l’oyango wa sho pemba kondja panda. Koko, sho pombaka monga la mbetawɔ ɔnɛ: panda kaso nemanɛka l’olambo w’etshungwelo wa Yeso Kristo, lo tshimbo y’olambo akɔ diangɔ tshɛ diayɔtɔnganɛ nto la sangwelo diaki Nzambi.—Efeso 1:8-14; Kolosai 1:19, 20.
Dui dia Nzambi Diekɔ la Nkudu k’Efula
17 Oma l’ohedia awɔ ndo woho wakiwɔ komonga la mbetawɔ, As’Isariyɛlɛ kɔmbɔtɔ lo mumuya kakalake Nzambi. Ɔnkɔnɛ, Paulo akakeketsha Akristo w’Ase Hɛbɛru ate: ‘Totshe la wolo aso tshɛ dia mbɔtɔ lo mumuya kɛsɔ, di’aha ɔmɔtshi ndjoyela ɛnyɛlɔ kakɔ kâmɛ k’ohedia.’ (Heberu 4:11) Ase Juda efula wa l’eleko ka ntondo kombetawɔ Yeso, ndo efula l’atei awɔ wakayɛna wonya oko lɛɛdi lam’akakomɛ dikongɛ di’akambo di’Ase Juda lo 70 T.D. Ɛlɔ kɛnɛ, ekɔ ohomba efula sho mbetawɔ kɛnɛ katolaka Nzambi l’atei a Dui diande!
18 Tekɔ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa mbetawɔ dui dia Jehowa. Paulo akafunde ate: ‘Dui dia Nzambi diekɔ la lɔsɛnɔ ndo la nkudu la diɛsa dioleki yɔɔmbɔ tshɛ ya pɛmɔ wedi ehende, diɔ diatokakitolaka anima la yimba, ndo asɔnga l’ehihɔ, ndo diɔ kokaka sɛdingola tokanyi la nsaki y’otema.’ (Heberu 4:12) Eelo, losango kana dui dia Nzambi, diekɔ la ‘diɛsa dioleki yɔɔmbɔ ya pɛmɔ wedi ehende.’ Akristo w’Ase Juda wakahombe mbohɔ kɛnɛ kakakomɛ watshɛwɔ. Vɔ wakɔnyɔla dombwelo diaki Jehowa di’ɔnɛ vɔ wayovɔ l’oswe wa shɛnga, vɔ wakalange mbɔtɔ la wolo lo Nkɛtɛ ya Daka. Koko, Mɔsɛ akawaewola ate: “Asi Amaleka la asi Kanana weko la ntundu kanyu, vo wayunyudiaka la tombo.” Lam’akawatetemala la ntshɔ oma l’ɛtɛ wolo awɔ, “asi Amaleke la asi Kanana wakadjashi lu leke l’akuna, wakahulo dia ndjolo la wo. Ku wakâlembia, wakayelana la wo, pulu ndu la Horoma.” (Walelu 14:39-45) Dui dia Jehowa diekɔ diɛsa ndeka yɔɔmbɔ tshɛ ya pɛmɔ wedi ehende, ndo onto tshɛ ladiɔnyɔla l’okonda ayɛna di’ɛdimi lande.—Ngalatiya 6:7-9.
19 Ande nkudu kele la dui dia Nzambi ‘dia tondola edja ndo mbatanya anima la yimba, ndo asɔnga l’ehihɔ’! Diɔ mbɔtɔka lo tokanyi ndo nsaki y’onto, lo yoho ya didjidji, diɔ komaka polo ndo l’ehihɔ wele k’atei wa weka! Kânga mbaketawɔ Ase Isariyɛlɛ wakatshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito ɔnɛ wayokitanyiya Ɛlɛmbɛ, Jehowa akeye dia vɔ hawɔngɛnangɛna tɛdikɔ l’ɛlɛmbɛ Ande oma ka tshina diawɔ di’etema. (Osambu 95:7-11) Lo dihole dia ntsha lolango lande, vɔ wakayakiyanyaka paka dia kotsha nsaki yawɔ ya lokaki. Ɔnkɔnɛ, vɔ kɔmbɔtɔ lo mumuya ka Nzambi, koko wakadiakema l’oswe wa shɛnga. Sho pombaka mbɔsa wetshelo oma lo dikambo sɔ, nɛ dia “nduku engo kakatungama, kahenama lu ashu andi [Nzambi]. Keli diango tshe dieko etakataka ndu diatenamaka hwe la ntundu ka ashu wa one lahumbasu [“ndjɛdika lande,” NW].” (Heberu 4:13) Ɔnkɔnɛ, tokotsha oyango wakatayakimɔ le Jehowa ndo aha sho ‘kalola ɛkɔngɔkɔngɔ otsha l’elanyelo.’—Heberu 10:39.
20 Kânga mbele ‘lushi l’esambele’—lushi la mumuya la Nzambi—lekɔ lo tatetemala, nde ekɔ suke dia kotsha sangwelo diande diendana la nkɛtɛ ndo l’anto. Kem’edja nto, Nkumekanga Mɛsiya, Yeso Kristo, ayanga minya atunyi waki Nzambi, kâmɛ ndo Satana Diabolo oma la nkɛtɛ. Lo Lowandji la Kristo l’Ɛnɔnyi Kinunu, Yeso l’anto 144000 wayolɛ la nde, wayokonya nkɛtɛ l’anto oko wakasangoya Nzambi. (Enyelo 14:1; 20:1-6) Etena ka sho mɛnya ɔnɛ tambokimɔ nsɛnɔ yaso paka dia ntsha lolango la Jehowa Nzambi tɔ kɛnɛ. Lo dihole dia sho ndjayangɛ tɛkɛ nɛndɛ lo washo a Nzambi ɔnɛ tekɔ anto w’ɔlɔlɔ ndo mbetsha wahɔ aso hita la ntondo, sho pombaka ‘mumuya oma l’elimu aso hita’ ndo kamba l’otema ɔtɔi dikambo dia wahɔ wa Diolelo. Naka tayotshaka ngasɔ ndo tayotshikala la kɔlamelo le Jehowa, Shɛso lele l’olongo, kete tayonga la diɛsɛ dia kondja wahɔ oma lo mumuya ka Nzambi kakianɛ ndo lo pondjo.
[Study Questions]
1. Bonde kakombola onto tshɛ mumuya?
2. Tatɛ oma l’etena kakɔna kakamɛ Jehowa mumuya?
3. Nzambi homuya lo dikambo diakɔna?
4. Lo yoho yakɔna yakatshikitana ‘lushi l’esambele’ la ‘nshi’ shamalo ya ntondo?
5. Ɛlɛmbɛ akɔna wakadje Nzambi lo ‘nshi’ shamalo ya ntondo y’etongelo?
6. (a) L’ekomelo ka ‘lushi la samalo,’ ngande wakoke Nzambi lo menda kɛnɛ tshɛ kakandatonge? (b) Lo yoho yakɔna yele ‘lushi l’esambele,’ ekila na?
7. (a) Lo na akomuya Nzambi ‘lushi l’esambele’? (b) Ngande wayoyala diangɔ tshɛ l’ekomelo ka ‘lushi l’esambele’ na?
8. Etena kakɔna ndo woho akɔna wakatatɛ Ase Isariyɛlɛ lo nɛmiya Sabato?
9. Bonde kakangɛnangɛna As’Isariyɛlɛ ɔlɛmbɛ wa Sabato?
10, 11. (a) Ase Isariyɛlɛ otowolongamɛ dia kondja oma l’okitanyiya awɔ na? (b) Bonde kaki kɔmbɔtɔ Ase Isariyɛlɛ lo mumuya kaki Nzambi?
12. Elongamelo kakɔna kaki l’Akristo wa l’eleko ka ntondo, ndo ngande wakawakikotsha?
13. Bonde kakakotola Paulo yambalo y’anto lo tshɛkɛta ‘ɛlɔ kɛnɛ’ lam’akandavusolaka Osambu 95?
14. Ngande wakɛnya Paulo ɔnɛ ‘mumuya’ ka Nzambi kekekɔ?
15, 16. (a) Kitshimudi yakɔna yele la tshɛkɛta ‘mumuya ka lushi la sabato’? (b) ‘Mumuya oma l’olimu ayɛ hita’ kɛdikɛdi na?
17. Naa oyango waki l’Ase Isariyɛlɛ wa l’emunyi wahombaso mbewɔ?
18. (a) Naa ɛkɔkɔ wakasha Paulo wɛnya ohomba wa mbetawɔ dui dia Nzambi? (b) Ngande wele dui dia Nzambi ‘diɛsa ndeka yɔɔmbɔ tshɛ ya pɛmɔ wedi ehende’?
19. La wolo wa ngande ‘watondola,’ dui dia Nzambi, ndo ngande wahombaso mbetawɔ ɔkɛndɛ wele laso la ntondo ka Nzambi?
20. Kakɔna katokongɛ la ntondo, ndo ahombaso ntsha ɛlɔ kɛnɛ dia mbɔtɔ lo mumuya ka Nzambi?
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 16]
[Caption on page 16]
As’Isariyɛlɛ wakalɛmiaka Sabato, koko vɔ kɔmbɔtɔ lo mumuya ka Nzambi. Wɛ mbeyaka lande na?
[Caption on page 17]
[Review on page 17]
Wɛ Kokaka Nembetshiya?
◻ L’oyango akɔna wakomuya Nzambi ‘lushi l’esambele’?
◻ Mumuya kakɔna kohokondja Ase Isariyɛlɛ, ko lande na kakawahandja mbɔtɔ lɔkɔ?
◻ Ahombaso ntsha dia mbɔtɔ lo mumuya ka Nzambi?
◻ Ngande wele dui dia Nzambi la lɔsɛnɔ, la nkudu ndo la diɛsa ndeka yɔɔmbɔ tshɛ ya pɛmɔ wedi ehende?