Jerusalɛma—“Usumba wa Khumekanga ka Wuki”
“Tanyutshibaki Jerusalema, ne dia yo yeko usumba wa khum’ekanga ka wuki.”—MATEU 5:34, 35.
JERUSALƐMA—ase ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi munandemaka wolo l’asolo lam’okawɔ lokombo lɔsɔ. Lo mɛtɛ, ndoko onto l’atei aso laheye osomba w’edjedja ɔsɔ, nɛ dia vɔ minyanyemaka efula lo tita nsango. Lonyangu ko, Jerusalɛma bu dihole dia wɔladi.
2 Dui sɔ mbeyaka mbidja ambadi wa Bible l’okandokando. Nshi ya ntondo, wakêtaka Jerusalɛma lo hiembola ɔnɛ: Salema, kitshimudi ate: “wɔladi.” (Etatelu 14:18; Osambu 76:2; Heberu 7:1, 2) Omalɔkɔ, wɛ mbeyaka ndjambola ɔnɛ: ‘Ko bonde kele l’ɛnɔnyi akumi wêke kambeta ɛnɛ wɔladi komonga l’osomba ɔsɔ waki la lokombo lɔnɛ na?’
3 Dia kadimola dimbola sɔ, nyɛsɔ totshimole ɛkɔndɔ dia mbeya kɛnɛ kakêtaka la Jerusalɛma y’edjedja. Koko, anto amɔtshi mbeyaka mbuta ɔnɛ: ‘Sho bu la wonya wa mbeka ɛkɔndɔ w’edjedja.’ Koko, mbeya ɔkɔndɔ w’edjedja wa Jerusalɛma ekɔ ohomba efula le so sho tshɛ. Bible mɛnyaka bonde kataso ngasɔ l’ɛtɛkɛta wayela ɛnɛ: “Akambu tshe wakawafundi ntundu wakafundama dia ntulakanya dia shu ndjala la elungamelu uma lu etetemalu la uma lu ekikitshelu ka lu afundelu.” (Romo 15:4) Ewo k’oma lo Bible kendana la Jerusalɛma ndo elongamelo ka kondja wɔladi l’osomba ɔsɔ ndo l’andja w’otondo koka tokeketsha.
Dihole Diele “Kiti ka Diulelu ka [Jehowa]”
4 L’eleko ka 11 N.T.D., Jerusalɛma akeyama l’andja w’otondo oko osomba w’owandji, wa wodja wele la wɔladi ndo la lotui tshitshi. Jehowa Nzambi akakite Davidi esɔ lâsɔ ko nde eke ɔlɔngɔlɔngɔ dia nde ndjâla nkumekanga l’Isariyɛlɛ w’edjedja. Oko waki kiti ka lowandji la Jerusalɛma, Davidi la dioho di’otondo dia nkumi ya Dikanga wakadjasɛka lo “kiti ka diulelu ka [Jehowa]” kana ‘okudi wa Jehowa.’—1 Ekondo 28:5; 29:23.
5 Davidi, ose Isariyɛlɛ l’oma lo dioho dia Juda ndo pami kakôkaka Nzambi wɔma akahɔtɔla Jerusalɛma oma l’anya w’Ase Jebusɛ, atɛmɔdi wa dikishi. Ntondotondo, osomba akɔ waki paka lo dikona diakawelɛka ɔnɛ Siɔna, lokombo lakayelamɛka ɔnɛ Jerusalɛma. L’ɔkɔngɔ diko, Davidɛ akayêlaka ɔshɛtɛ wa sheke yakadje Nzambi nde l’Ase Isariyɛlɛ wakatahangaka lo luudu la dipɛma oya la Jerusalɛma. Ɛnɔnyi efula la ntondo, Nzambi akatɛkɛta la Mɔsɛ, omvutshi ande lo dinge, lâdiko di’Ɔshɛtɛ akɔ w’ekila. (Etumbelu 25:1, 21, 22; Akambu w’Asi Lewi 16:2; 1 Ekondo 15:1-3) Ɔshɛtɛ ɔsɔ aki didjidji dia wôngelo waki Nzambi, nɛ dia Jehowa mbaki mɛtɛ Nkumekanga k’Isariyɛlɛ. Ɔnkɔnɛ, lo yoho kina nto, akasunganaka mbuta ɔnɛ Jehowa Nzambi akôlɛka oma la Jerusalɛma.
6 Jehowa akalake Davidi ate: diolelo dia lo dioho diande dia nkumekanga diaki didjidji dia Siɔna kana Jerusalɛma, hakomɛki pondjo. Dikambo sɔ diakɛnya ɔnɛ Mɛsiya, kana Kristo, okana wa Davidi ayonga la lɔkɛlɛngɛ (droit) la mbolɛ oko Okitami wa Nzambi pondjo pondjo.a (Osambu 132:11-14; Luka 1:31-33) Bible mɛnyaka nto ɔnɛ okitɔ wa pondjo ɔsɔ wa lo “kiti ka diulelu dia [Jehowa]” ayôlɛ lo wedja tshɛ, koko aha Jerusalɛma tsho.—Osambu 2:6-8; Danyele 7:13, 14.
7 Weolo wakadjaka anto dia mbahola Nkumekanga Davidi, okitami wa Nzambi, oma lo lowandji wakɔtɔ tshɛ l’ashi. Lo dihole dia vɔ tondoya, wedja wakɔlɔshaka wakalɛndjama, ko elelo wa Nkɛtɛ ya Daka wakadje Nzambi wakananɔ woho w’anyanya. Davidi akakambe la diaaso sɔ dia mbidiya ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi. Ndo l’esambu wakandêmbɛ Jehowa, nde akɔ̂tɛtɛmɔla oko Nkumekanga ka mɛtɛ kôlɛ la Siɔna.—2 Samuele 8:1-15; Esambu 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.
8 Lo nshi yakôlɛka Sɔlɔmɔna, ɔna Davidi, ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa wakakite dikuma. Sɔlɔmɔna akananula osomba wa Jerusalɛma otsha lo lɛkɛ la nɔrdɛ polo ndo mbɔsa dikona dia Mɔriya (dihole di’elɛwɔ ɛlɔ kɛnɛ ɔnɛ: Dôme du rocher). Lo dihole di’ɔnɛnɛ dia woke diakinde sɔ, nde akakondja ndo diɛsɛ dia mbikɛ Jehowa tɛmpɛlɔ ka lɔɔka dia mbotombolaka. Wakakitsha ɔshɛtɛ wa sheke lo Dihole Dioleki Ekila dia lo tɛmpɛlɔ kakɔ.—1 Khumi ya Dikanga 6:1-38.
9 Wodja w’Isariyɛlɛ waki lo wɔladi etena kakawasukɛka ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa wakahikama lo Jerusalɛma l’otema ɔtɔi. Nganɛ mbalembetshiya Afundelo awui w’amɛna efula wakatshamaka lo nshi yakɔ: “Asi Juda la asi Isariyele waki efula uku seke ya losenga la l’umamu w’ashi a waki. Vo wakalekaka, wakanokaka, wakangenangenaka. . . . [Sɔlɔmɔna] akayala la lutui tshitshi lu beke tshe diakudingi. Juda la Isariyele wakadjase . . . ki. . . . Untu l’untu akadjaseka ki la tshina di’okodi andi wa vinyo la la tshina di’utamba andi wa fingu.”—1 Khumi ya Dikanga 4:20, 24, 25.
10 Wanɛ watshima emindo w’ashidi wakashola tolembetelo takɔndɔla nganɛ wakangɔnɛ diolelo diaki Sɔlɔmɔna. Lo dibuku diande L’Archéologie du pays di’Israel [angl.] (Emindo Wakashɔma l’Isariyɛlɛ), Ombetsha Yohanan Aharoni ate: “Ɔngɔnyi w’emete emete wakayâka oma lo bɛkɛ tshɛ oya lo luudu la nkumekanga, ndo woho wakayashaka anto l’awui w’okanda . . . akakadimola awui tshɛ esadi eto polo ndo vɔ ndjônga l’ɔngɔnyi w’efula wa l’emunyi. . . . Otshikitanu wakatshama l’akambo w’ɔngɔnyi wa l’emunyi . . . kɔmɛnamaka tsho paka lo mbo y’eshinga wolo yakawakondjaka, koko djekoleko, lo okengêlo wa mpoke y’awomba kana atafadi. . . . Vɔ wakaleke ndowanya diewo di’okengêlo a diangɔ la diwomba lo yoho yahadjama anya.”
11 Woho akɔ mbakafunde ndo Jerry M. Landay ate: “Lo nshi yakôlɛka Sɔlɔmɔna, Ase Isariyɛlɛ wakashidimikɔ woho w’anyanya l’ɛnɔnyi akumi asato oleki nganɛ wakiwɔ l’edja k’ɛnɔnyi nkama hiende la ntondo ka nshi yande. L’asɛkɛ wakawashola emindo wa lo nshi ya Sɔlɔmɔna, sho tanaka mvudu ya weke yakanyukɔ, ndo esomba a weke wakadingamaka la mpele dia wolo, ahata (quartiers) wa weke wakatananɔka, lɛnɛ akadjasɛka akanga w’ɛngɔnyi lo mvudu y’amɛna, kamɛ ndo tolembetelo takɛnyaka ɔnɛ wakatahamaka tsho l’akambo wa tshulatshula ndo w’okengelo wa mpoke y’awomba. Sho mɛnaka ndo emindo wa diangɔ dia lotshula, ɛnyɛlɔ oko diangɔ diakawasombaka oma lo wedja wa tale, dui diɛnya ɔnɛ wakayasha efula l’akambo w’ekanda vɔ la wedja ekina.”—Luudu la Davidi (l’Angɛlɛ).
Oma lo Wɔladi Otsha l’Elanyelo
12 Wɔladi la ɔngɔnyi waki la Jerusalɛma lɛnɛ akahikama tɛmpɛlɔ ka Jehowa, akasunganaka di’anto mbɔ̂lɔmbɛ. Davidi akafunde ate: “Nyolombelaki Jerusalema ki. Wane watukukaka ngandji, wangonanelaki. Ki kayalaki lu kumbu yaye, ndu ongonyi lu mvudu yaye ya [“tangelo,” NW]! Lu dikambu dia analingu la ambekesanedi ami, katami nti: ki kayali l’atei aye!” (Osambu 122:6-8) Kânga mbakakondja Sɔlɔmɔna diɛsɛ dia mbika tɛmpɛlɔ ka lɔɔka kɛsɔ l’osomba wakalole la wɔladi, l’ɔkɔngɔ diko, nde akayotshukaka waadi efula w’apanganu. Lam’akandayokomaka opalanga, vɔ wakayôkonyaka lo nde tɛmɔla nzambi ya kashi ya lo nshi yakɔ. Woho ɔsɔ wakandayotakɔka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ akayongaka la shɛngiya ya kɔlɔ le wodja w’otondo, ko apɔstazi akayoshishɛ anto ndo osomba awɔ w’otondo wɔladi.—1 Khumi ya Dikanga 11:1-8; 14:21-24.
13 Lam’akatatɛ mbolɛ Rɛhɔbɔamɛ, ɔnaki Sɔlɔmɔna, nkumbo dikumi yakatɔmbɔkɔ ko yɔ ndjâtongɛ diolelo di’Isariyɛlɛ dia lo nɔrdɛ. L’ɔkɔkɔ wakawatɛmɔlaka dikishi, Nzambi aketawɔ di’Ase Asuriya nɛmbia diolelo sɔ. (1 Khumi ya Dikanga 12:16-30) Diolelo dia Juda dia lo sudɛ dia nkumbo hiende diakatetemala mbidjasɛ la Jerusalɛma. Koko, l’edjedja ka wonya, ndo diɔ diakayotakɔka ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi, ko Nzambi ndjêtawɔ di’Ase Babilɔna nanya osomba ɔsɔ wakatɔmbɔkɔ lo 607 N.T.D. Ase Juda wakadiɛnɛ lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna l’edja k’ɛnɔnyi 70 w’etondo. Ko oma lo kɛtshi ka Nzambi, nde akayetawɔka dia vɔ kalola la Jerusalɛma ndo ntôlola ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.—2 Ekondo 36:15-21.
14 L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 70 wa vɔ nanyema, mvudu yakalanyema tshɛ ndo mbifamɛ la lokondokondo. Ehele ka Jerusalɛma kakatɔ, nkuke yayɔ yakahandjɔ vwa l’akɔnga wakawokaka lɔkɔ, kamɛ ndo mvudu yawɔ ya tangelo yakahandjɔ tshɛ. Koko, Ase Juda wakakalola oma lo lɔhɔmbɔ waki la dihonga. Vɔ wakake elambwelo (altar) lam’aki tɛmpɛlɔ ka ntondo ko wakatatɛ nambola Jehowa elambo wa lushi la lushi.
15 Wakatatɛ lɔsɛnɔ nto lo yoho y’ɔlɔlɔ mɛtɛ, koko Jerusalɛma yakolɔ shɔ kondjâla nto osomba w’owandji wa diolelo diotâhema okana wa Nkumekanga Davidi l’okudi. Koko, Ase Juda wakalɔmbwama oma le ɔnɔmbɔdi wakasɔnɛ nkumi ya dikanga yakalɛmbia Babilɔna dia nde mbolɛ ndo futaka ewandji awɔ w’Ase Pɛrɛsiya elambo. (Nehemiya 9:34-37) Kânga ‘mbakayahɔtshahɔtshama’ ngasɔ, Jerusalɛma aki tshɔi yakɔ y’osomba wa l’andja w’otondo wakalekaka Jehowa Nzambi nanga. (Luka 21:24) Oko wakiyɔ etshina k’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi, Jerusalɛma aki didjidji dia lɔkɛlɛngɛ (droit) lele la Nzambi la mbolɛ andja w’otondo lo tshimbo y’okana wa Nkumekanga Davidi.
Wambɔlɔshama oma le Ɛtɛmwɛlɔ wa Kashi w’Asukanyi Awɔ
16 Oshimu kele edja, Ase Juda wakakalola oma lo lɔhɔmbɔ otsha la Jerusalɛma wakake etshina ka tɛmpɛlɔ k’oyoyo. Koko asukanyi awɔ, atɛmɔdi wa nzambi ya kashi wakatomɛ Nkumekanga Aratashasha k’Ase Pɛrɛsiya mukanda wa sɔngisɔngi w’ɔnɛ Ase Juda wôlanga mbɔ̂tɔmbɔkwɛ. Lo wedi ande, Aratashasha akâshimbe di’aha vɔ tetemala mpika Jerusalɛma nto. Ondo otondonga wɛ aki l’osomba akɔ lo nshi shɔ, tshike wɛ otoyambola kakɔna kakakongɛka Jerusalɛma lo nshi yayaye. Oko akawashimbe, Ase Juda wakatshike mbika tɛmpɛlɔ ko wakayoyâtambiyaka l’eyango w’ɛngɔnyi awɔ wa l’emunyi.—Ezera 4:11-24; Hangai 1:2-6.
17 Ɛnɔnyi oko 17 l’ɔkɔngɔ wa vɔ kalola oma lo lɔhɔmbɔ, Jehowa akayâtomɛka omvutshi Hangai la Zɛkariya dia mbasokoya lo vɔ kana yimba. Lam’akawawaɛnya kɔlɔ yawɔ, Ase Juda wakayatshumoya, ko wakatatɛ mbika tɛmpɛlɔ nto. L’etena kɛsɔ, Dariyo akayokomaka nkumekanga k’Ase Pɛrɛsiya. Nde akayɔsɛdingola didjango diakasha Nkumekanga Kurɔ dia mpika tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma nto. Dariyo akatomɛ ngelo yakasukana l’Ase Juda mukanda, akâhɛmɔla dia vɔ ‘tshika Ase Jerusalɛma ki’ ndo mbakimanyiya la falanga y’oma l’elambo wakawalambolaka nkumekanga lo lɛkɛ lakɔ la nkɛtɛ dia vɔ mbeya la nshidiya olimu a wokelo.—Ezera 6:1-13.
18 Ase Juda wakashidiya mpika tɛmpɛlɔ ɛnɔnyi 22 l’ɔkɔngɔ wa vɔ tshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ. Wɛ kokaka mboka lâsɔ dia wakahombe ntsha fɛtɛ ka woke ndo ngɛnangɛna efula l’ekomelo k’olimu awɔ. Koko lo yoho mɔtshi, Jerusalɛma l’ehele kayɔ kâki paka tɔngɔ to. Wakayoleka mbidja osomba akɔ yimba lo “nshi ya umbuledi Nehemiya, ndu ya Ezera, olombedi la ufundji.” (Nehemiya 12:26, 27) Lo mɛtɛ, Jerusalɛma akayoshilaka mbikama nto paka oya l’ekomelo k’eleko ka 5 N.T.D., oko osomba ɔmɔtshi wa lokumu efula wa lo nshi y’edjedja.
Mɛsiya Ambɛnama!
19 Nyɛsɔ tofumbɔ deko dimɔtshi otsha ntondo dia tɛkɛta dia dikambo dimɔtshi di’ohomba efula diendana l’andja w’otondo, dikambo diakɔ ko: eotwelo ka Yeso Kristo. Ondjelo wa Nzambi akatɛ nyango Yeso lâsɔ ko nde êke emuma ate: “[Jehowa Nzambi] ayuwusha kiti ka diulelu ka Davidi tshendi. . . . [“Diolelo diande hakomɛki pondjo,” NW].” (Luka 1:32, 33) Ɛnɔnyi ɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ, Yeso akayoshaka Dako diande dia lokumu efula dia lo Dikona. Lo dako diakɔ, nde akakeketsha ndo akalake anto l’awui efula. Oko ɛnyɛlɔ, nde akalɔmbɛ ampokami ande dia vɔ kotsha dɔkɔlɔkɔ diawɔ otsha le Nzambi ndo dia vɔ nama ɔlɔlɔ di’aha vɔ tshiba otshibatshiba. Yeso akate ate: “[Nyu] nyakuki diui diakawatela antu w’edjedja vati: Tutshibaki lu kashi, keli ushidiya kene kakayatshibe le [Jehowa]. Keli dimi lambunyutela nti: Tanyutshibaki nduku utshiba. Tanyutshibaki ulungu, ne dia vo weli kiti ka diulelu ka [Nzambi]. Tanyutshibaki kete, ne dia yo yeli kihuna k’ekulu andi. Tanyutshibaki Jerusalema, ne dia yo yeko usumba wa khum’ekanga ka wuki.” (Mateu 5:33-35) Tambolembetɛ lâsɔ dia Yeso akeyaka dihole diakɔna dia lânde diaki la Jerusalɛma—dihole diakongaka la yɔ oma ko deko la deko. Eelo mɛtɛ, yɔ yaki “usumba wa khum’ekanga ka wuki,” Jehowa Nzambi.
20 Otsha l’ekomelo ka lɔsɛnɔ lande la la nkɛtɛ, Yeso akayaɛnya ndamɛ le Ase Jerusalɛma oko Nkumekanga kawɔ k’okitami w’esɔ. L’etena kɛsɔ k’ɔngɛnɔngɛnɔ, efula wakadaka tokoko t’ɔlɔ ɔnɛ: “One luyi lu lukumbu la [Jehowa] atshokwami! Diulelu dia tshesu Davidi diayayi, diatshokwami!”—Mako 11:1-10; Joani 12:12-15.
21 Koko, la ntondo ka kânga lomingu koka, olui w’anto waketawɔ di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Jerusalɛma mbâsɔnganya la Yeso. Yeso akâhɛmɔla ɔnɛ osomba wa Jerusalɛma la wodja awɔ w’otondo wayoshisha dihole di’ɔlɔlɔ diele lawɔ lo asho wa Nzambi. (Mateu 21:23, 33-45; 22:1-7) Oko ɛnyɛlɔ, Yeso akate ate: “Yee, Jerusalema, Jerusalema, latudiakaka amvutshi, latukaka wane watuwukutumelaka ave! Ndi tena efula diakamalangi nsanganya an’aye, uku atusanganyaka wali a koko ana ato la tshina dia ahafu ato, keli nyu kunanga li! Enda, wambunyutshikela khumbu kanyu anyanya.” (Mateu 23:37, 38) Lo lushi la Pasaka ka lo 33 T.D., atunyi wa Yeso wakôdiake odiakadaka l’andja w’osomba wa Jerusalɛma. Koko, Jehowa akôlola Okitami ande ndo akawodiya lo lotombo lo lɔsɛnɔ la lo nyuma lo Siɔna ka l’olongo, dikambo diakokaso sho tshɛ kondja wâhɔ oma lɔkɔ.—Etsha 2:32-36.
22 Tatɛ oma l’etena kɛsɔ, pɔlɔfɛsi efula yendana la Siɔna, mbut’ate: Jerusalɛma, yahatakotshama mendanaka la tɛdikɔ ta l’olongo kana l’ambeki w’akitami waki Yeso. (Esambu 2:6-8; 110:1-4; Isaya 2:2-4; 65:17, 18; Zekariya 12:3; 14:12, 16, 17) Avɛsa amɔtshi wakawatɛkɛta dikambo dia “Jerusalema” kana “Siona” ndo wakafundama l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Yeso mendanaka mɛtɛ l’elembetshiyelo ka lo nyuma ndo hawɔtɛkɛta dikambo di’osomba wa mɛtɛ mɛtɛ kana dihole dimɔtshi diɛnama. (Ngalatiya 4:26; Heberu 12:22; 1 Petero 2:6; Enyelo 3:12; 14:1; 21:2, 10) Djembetelo y’ekomelo yakɛnya ɔnɛ Jerusalɛma komonga nto “usumba wa khum’ekanga ka wuki” yakɛnama lo 70 T.D. lam’akalanya Alembe w’Ase Rɔmɔ osomba akɔ, oko akatatshi omvutshi Danyɛlɛ nde la Yeso Kristo. (Danyele 9:26; Luka 19:41-44) Oyadi afundji wa Bible kana Yeso ndamɛ, ndoko lakatatshi dikambo dia eolwelo ka Jerusalɛma ya la nkɛtɛ nto ɔnɛ Jehowa Nzambi ayoyioka ngandji ka lânde nto oko akandayiokaka.—Ngalatiya 4:25; Heberu 13:14.
Etena Kayonga Wɔladi wa Pondjo
23 Lam’ambotovusola ɔkɔndɔ w’edjedja wa Jerusalɛma ya la nkɛtɛ, ndoko onto lakoka manguna ɔnɛ osomba ɔsɔ wakasɛnaka oko alembetshiya kitshimudi ya lokombo lawɔ—“Ɛngɔ [kana Etshina] kele la weho ehende wa Wɔladi” waki l’anto la tshina di’ɛlɔmbwɛlɔ ka wɔladi kaki Nkumekanga Sɔlɔmɔna. Lo mɛtɛ, ɔsɔ aki paka wɛnɛkɛdi wa nganɛ wayoyala wɔladi la lolombe layanga kondja wanɛ woka Nzambi ngandji wayɔsɛna lo nkɛtɛ kɛnɛ kayokadimɔ paradiso.—Luka 23:43.
24 Osambu wa 72 mɛnyaka nganɛ wakasɛnaka anto lo nshi yakôlɛka Nkumekanga Sɔlɔmɔna. Koko osambu wa dimɛna ɔsɔ wekɔ lo tɛkɛta dikambo di’ɛtshɔkɔ wayela pɔlɔfɛsi kakɔ anto wayonga la tshina di’ɛlɔmbwɛlɔ k’oma l’olongo kaki Mɛsiya, Yeso Kristo. Nganɛ mbakafunde omembi w’esambu lo dikambo diande: “Lu nshi yandi kukongona antu w’ololo, ki ka mamba kayalaki le wo edja ndu ngondo hayale ntu. . . . Ndi kameli uhumbi lam’awulelelandi, ndu usi wula laha la ukimanyidi pupu. Ndi kukaki amenyi fono la asi wula ketshi, kamelaki nyumu ya amenyi fono. Ndi katshunguli nyumu yawo uma le akang’a lukesu la wa ngala. Dikila diawo diayuyala ushinga a wulu lu ashu andi. Kete ya l’ete w’akuna yayongonyaka mbu ya nde efula.”—Esambu 72:7, 8, 12-14, 16.
25 Ande ekeketshelo ndo elongamelo kele la wanɛ woka Jehowa ngandji la Jerusalɛma kana l’ahole akina tshɛ wa lo nkɛtɛ k’otondo lee! Wɛ kokaka ndjâla l’atei w’anto asɔ wayonga la wɔladi l’andja w’otondo l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo diaki Mɛsiya wa Nzambi. Woho wamboteya awui waketaka la Jerusalɛma y’edjedja kokaka tokimanyiya dia sho shihodia kɛnɛ kasangoya Nzambi salɛ anto. Asawo wayela wayoka epole ɔsɛkɛ l’akambo wakatshama l’ɔnɔnyi wa 70 la wa 90 l’ɔkɔngɔ w’Ase Juda tshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. Awui akɔ wayokeketsha onto tshɛ lalanga tɛmɔla Jehowa Nzambi, Nkumekanga ka Woke lo yoho yetawɔnde.
[Footnote]
a Nkombo hiende nyɛ ya lowandji: “Mɛsiya” (akɔsama oma lo Hɛbɛru) la “Kristo” (oma lo Grɛkɛ) nembetshiyaka dui ɔtɔi: “Okitami.”
[Study Questions]
1, 2. Kakɔna kakoka mambiya anto amɔtshi lo dikambo dia Jerusalɛma?
3. Lende akokaso kondja waewoyelo w’eshika wendana la kɛnɛ kaketaka la Jerusalɛma?
4, 5. Davidi akandatshe di’osomba wa Jerusalɛma kamba olimu w’ohomba lo ekotshamelo ka sangwelo diaki Nzambi na?
6. Naa daka diakasha Jehowa lo dikambo dia Davidi la Jerusalɛma?
7. Ngande wakahamiya Nkumekanga Davidi ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi na?
8, 9. Ngande wakahame ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lo nshi yakôlɛka Nkumekanga Sɔlɔmɔna?
10, 11. Ngande washikikɛ emindo w’ashidi kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia Jerusalɛma lo nshi yakolɛka Sɔlɔmɔna na?
12, 13. Kakɔna kakayoshimbaka di’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ pama la Jerusalɛma?
14, 15. Ngande wakayokondjaka Jerusalɛma dihole diaki la yɔ nto l’ɔkɔngɔ wa vɔ tshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, ndo otshikitanu akɔna wakɔtɔ?
16. Ngande wakayotshikaka Ase Juda wakatshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna olimu awɔ wa mbika Jerusalɛma nto?
17, 18. Kakɔna kakakambe la Jehowa dia Jerusalɛma mpikama nto?
19. Ngande waketawɔ Mɛsiya dihole dia lânde diaki la Jerusalɛma?
20, 21. Ngande wakayotshikitanyaka anto efula wakadjasɛka la Jerusalɛma lɔkɛwɔ lawɔ lo yoho ya diambo na?
22. L’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Yeso, kakɔna kata avɛsa efula lo dikambo dia Jerusalɛma?
23. Lande na kâkatahombe ndjasha lo dikambo dia Jerusalɛma?
24. Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma l’awui wakatshamaka lo nshi yakôlɛka Sɔlɔmɔna?
25. Bonde kahombaso mbeka dia mbeya awui efula wendana la Jerusalɛma?
[Caption]
[Footnote]
[Caption]
[Questions]
[Caption]
[Caption]
Osomba wa Davidi wakikɔ oya lo sudɛ, koko Sɔlɔmɔna akananula osomba akɔ polo ndo lo nɔrdɛ ko mbika ndo tɛmpɛlɔ
[Caption]
[Review]
Onde Wɛ Mbohɔka?
◻ Ngande wakayokomaka Jerusalɛma ‘kiti ka Jehowa’?
◻ Olimu akɔna w’ohomba wakande Sɔlɔmɔna dia pamia ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ?
◻ Ngande weyaso ɔnɛ Jerusalɛma aya bu etshina k’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa na?
◻ Lande na kalangaso mbeya awui efula lo dikambo dia Jerusalɛma?