Alɔmbɔla Yimba Yayɛ?
“DIMI bu l’ohomba w’onto mbutɛmi kɛnɛ kahombami kana! Ndo ndoko ohomba onto mbutɛmi kɛnɛ kahombami ntsha!” Mbala efula, ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ kɛnɛ katayɛ mboleki dimɛna ndo ɔnɛ wɛ ndekaka ndjaɛkɛ paka le yɛ wɛmɛ. Onde ngasɔ mbeyɛ? Lo mɛtɛ, ndoko onto lakoka kɔ̂sɛ tɛdikɔ. Ko onde ekɔ dui dia tshundju dia wɛ tamba alako wakoshawɔ esadi eto, alako wɛnama ɔnɛ wayonga di’ɔlɔlɔ ayɛ? Onde watakokimanyiyaka ndoko lushi dia wɛ mbɔsa tɛdikɔ tɔmɔtshi t’ɛlɔlɔ? Ko onde, wɛ mɛtɛ ndjashikikɛka ɔnɛ ndoko onto lalɔmbɔla yimba yayɛ, aha kânga la wɛ mbeya?
Oko ɛnyɛlɔ, la ntondo ka ta dia hende di’andja w’otondo, Joseph Goebbels, ministrɛ waki Hitler wakôsalɛka pɔlɔpangandɛ akâmamala la izinɛ wa sinɛma wa l’Allemagne. Lande na? Nɛ dia nde akɛnyi ɔnɛ sinɛma ayoyala ehomɔ ka woke efula ka nde “sɛngiya anto kana lɔkɛwɔ lawɔ.” (Propaganda and the German Cinema 1933-1945) Ondo wɛ mbeyaka elongamelo k’anyanya kaki lande lam’akandatshe ngasɔ ndo toho tokina takandatshe dia kesa anto—oyadi anto k’anto kana ambeyi a mukanda—dia vɔ ndjela filozofi kaki Nazi oko akanga a totshungu.
Dui diele lanɛ ele: yoho yakanayɛ, ndo etshelo ayɛ, wokɔsɛngiyamaka nshi tshɛ lo yoho mɔtshi oma lo nsaki ndo tokanyi t’anto walongayɛ. Lo mɛtɛ, mbeyaka monga ko awui akɔ walongayɛ bu kɔlɔ. Naka anto akɔ ndjashaka efula di’ɔlɔlɔ ayɛ—ɛnyɛlɔ oko embetsha, angɛnyi, kana ambutshi—kete wɛ ayokondja wahɔ efula oma l’alako awɔ. Ko naka vɔ wekɔ anto wayasha paka dia wahɔ awɔ vamɛ, ndo wele tokanyi tawɔ tekɔ wɛngɛngɛ eto, kana oko wakate ɔpɔstɔlɔ Paulo ɔnɛ wekɔ “akesanyi,” kete wɛ pombaka sɛna ɔlɔlɔ!—Tito 1:10; Euhwelu k’Elembe 13:6-8.
Ɔnkɔnɛ, tongake ndjong’ewo ndo fɔnya ɔnɛ ndoko onto lakoka kɔsɛngiya. (Ɛdika la 1 Koreto 10:12.) Mbala efula, anto wokɔsɛngiyamaka oma le akina aha la vɔ nanga. Ohɔsa ɛnyɛlɔ ka wɔdu kɛnɛ ka lam’atshwɛ lo makashinyi atosomba yangɔ. Onde paka ɛngɔ ka dimɛna efula kalangayɛ mbatoyosombaka nshi tshɛ? Ko kana onde anto akina, wahayɛnyi kânga la washo, wele la yewo ndo la shɛngiya y’efula mbatokotshutshuyaka dia sɔna ɛngɔ kalangɛ somba? Erick Clark, jurunalistɛ mɔtshi yatakɔnya anto akambo mbetawɔka dui sɔ. Nde ate: “Efula kalekawɔ minyanya ɛngɔ kɛmɔtshi, mbahatɛnyi ɔnɛ tɔ kekɔ la shɛngiya le so, koko lo mɛtɛ, tekɔ lo sɛngiyama efula l’edimidimi.” Nde akakɔndɔla nto ate lam’ambolawɔ anto kana diangɔ dianyanyawɔ mbâsɛngiyaka, “anto efula mbetawɔka ɔnɛ diɔ sɛngiyaka paka anto akina ato, koko aha etondo awɔ vamɛ.” Anto fɔnyɔka ɔnɛ akina mbakesama, koko aha vɔ. “Vamɛ mɛnaka ɔnɛ dui sɔ hawaende.”—Dibuku Ils créent vos besoins (lo Angɛlɛ).
Kengama lo Poke ka Satana?
Oyadi kânga w’ayɔsɛngiyama la diangɔ diashimboyawɔ lushi la lushi, mbeyaka monga ko dui sɔ bu l’etombelo wa kɔlɔ le yɛ. Koko shɛngiya kina yoleki wâle yekɔ. Bible mɛnyaka hwe ɔnɛ Satana ekɔ okesanyi. (Enyelo 12:9) Nde kanaka oko pami kɛmɔtshi kele olimu ande ele paka dia shimboyaka diangɔ dia sondjawɔ, pami kakate ɔnɛ ekɔ weho ehende wasɛngiya waa kidiya—“Mbaɔnga, kana mbâsɛngiya dia vɔ ndjela modɛ kɛmɔtshi.” Ko naka wanɛ watatshe waa pɔlɔpangandɛ ndo washimboya diangɔ dia sondja kokaka kamba la tosambu ta mayɛlɛ ta ngasɔ dia nɔmbɔla tokanyi t’anto, kete hoke Satana, kanga mayɛlɛ w’efula!—Joani 8:44.
Ɔpɔstɔlɔ Paulo akeyaka dui sɔ. Nde aki la wɔma ɔnɛ anyande Akristo amɔtshi kokaka shisha yambalo yawɔ ko ndjokesama le Satana. Nde akafunde ate: “Dimi lambuka woma nti: Uku akadimbiya ului Eva la lukesu landi, tukanyi tanyu tatukulana uma [“lo kɔlamelo ndo otema anyu w’ɔlɔlɔ otsha,” NW] le Kristu.” (2 Koreto 11:3) Tɔkɛnyakɛnyake la lɔhɛmɔ lɔsɔ. Naka wɛ kɛnya lalɔ, kete wɛ mbeyaka ndjɔfɔna l’anto wetawɔ ɔnɛ pɔlɔpangandɛ la shɛngiya ya ndjela waa modɛ kambaka olimu mɛtɛ, “koko aha le wɔ.” Pɔlɔpangandɛ katsha Satana mɛnamaka la washo oma lo akambo w’esehe, wa kɔlɔ, ndo wa dungi pende watsha anto wa lɔlɔnga lɔnɛ.
Omalɔkɔ, Paulo akalɔmbɛ anyande Akristo ‘diaha vɔ ndjela dikongɛ nɛ di’akambo.’ (Romo 12:2) Okadimudi ɔmɔtshi wa Bible akahendjahendja ɛtɛkɛta wa Paulo ɛsɔ ate: “Têtawɔke di’andja ɔnɛ kokenga lo poke katɔ.” (Romo 12:2, Phillips) Satana ayotsha tshɛ dia kotambiya lo poke kande, watekana oko okengi a poke w’edjedja mbakama diwomba dia kenga poke k’oyoyo kele l’asango w’amɛna walangande. Satana mbokime andja ɔnɛ l’akambo awɔ wa pɔlitikɛ, w’ekanda, w’ɛtɛmwɛlɔ, la tɔkɛnyɔ ta weho la weho dia nde sɛngiyaka anto. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yambekɔnɛ shɛngiya ya kɔlɔ na? Yɔ yambekɔnɛ efula oko wakiyɔ lo nshi y’ɔpɔstɔlɔ Joani lakate ate: ‘andja w’otondo wekɔ lo sunasuna l’anya wa kanga kɔlɔ.’ (1 Joani 5:19; enda nto ndo lo 2 Koreto 4:4.) Naka wɛ mbidjaka tamu ɔnɛ Satana bu la wolo wa sɛngiya anto ndo fukutanya timba tawɔ, kete ohɔ nganɛ wakandatshɛ wodja w’otondo w’Isariyɛlɛ, wakayakimɔ le Nzambi. (1 Koreto 10:6-12) Onde wɛ kokaka kɔ lo shɛngiya ya ngasɔ? Eelo, naka wɛ diholɛ Satana yimba yayɛ dia nde kɔ̂nganya!
Eya Nganɛ Watete Akambo
Eya dia tɔsɛngiya ta kɔlɔ tɔsɔ tayɔlɔmbɔla yimba yayɛ naka wɛ titshikɛ dihole. Lo dibuku diande persuasion clandestine (lo Angɛlɛ), Vance Packard akate ate: “Sho kengamɛka la wolo tshɛ tɔsɛngiya [tahɛnama] tɔsɔ: sho kokaka sɔna diaha nkɔ lo tɔsɛngiya takɔ. Lo awui asɔ suke la tshɛ, sho kokaka sɔna, ndo sho kokaka mbewɔ diaha kesama naka sho mbeya nganɛ watete akambo.” Ekɔ ngasɔ ndo lo dikambo dia pɔlɔpangandɛ l’awui wa kashi wakesawɔ anto.
Lo mɛtɛ, dia “mbeya nganɛ watete akambo,” wɛ pombaka ndiholɛ tɔsɛngiya t’ɔlɔlɔ yimba kana wɔɔnga ayɛ. Yimba y’ɔlɔlɔ ekɔ oko demba dia wolo diele l’ohomba wa ndɛka dimɛna diaha tata hemɔ. (Tukedi 5:1, 2) Naka awui w’amɛna bu lo yimba yayɛ, kete wɛ mbeyaka fukutana oma l’awui wa kɔlɔ. Ɔnkɔnɛ, lam’ele wɛ mɛtɛ nangaka kokɛ yimba yayɛ oma lo tokanyi la filozɔfi ya kɔlɔ, kôtshake la wolo ayɛ tshɛ diaha mbɔsaka alako wakoshawɔ la sso dia kɔlɔ.—1 Joani 4:1.
Pɔlɔpangandɛ y’edimidimi tshikitana la shɛngiya y’ɔlɔlɔ. Lo mɛtɛ, ɔpɔstɔlɔ Paulo akahɛmɔla ɔlɔngɔlɔngɔ Timɔtɛ dia nde mambalɛka nɛ dia “antu wa kolo la akanga a lukesu wayuhama lu akambu awo wa kolo; vo wayukesana, ku wayukesama.” Paulo akakotsha ate: “Keli we, ushikikali lu akambu wakayeki ndu wakayetawo wati: Mete; ndu eyi akona akaketsha akambu ako.” (2 Timote 3:13, 14) Lam’ele ɛngɔ tshɛ kɔtɔ lo yimba yayɛ ayokɔsɛngiya lo yɛdikɔ mɔtshi, tshondo ya dui yele lâsɔ ele ‘mbeya akɔna aketsha akambo akɔ.’ Wɛ pombaka ndjashikikɛ ɔnɛ vɔ wekɔ anto wayasha di’ɔlɔlɔ ayɛ mɛtɛ, koko aha wâkiwɔ.
Wɛmamɛ mbahomba sɔna. Wɛ mbeyaka sɔna dia ‘mbokoya dikongɛ nɛ di’akambo’ lo tshikɛ akambo awɔ wa filozɔfi diaaso dia vɔ nɔmbɔla yimba yɛ. (Romo 12:2) Koko eya di’andja akɔ hayakiyanya di’ɔlɔlɔ ayɛ ndoko yema. Ɔpɔstɔlɔ Paulo ambâwa ate: “Nyewo, untu tanyunganyiaki la yimba y’antu ndu la akambu wa kashi, uku ditshelu di’antu, watuyelaka akambu [“w’anto,” NW].” (Kolosai 2:8) Bu wolo di’onto kengama ngasɔ lo poke kaki Satana kana ‘mundama lo djonga yande.’ Ekɔ oko onto ladjasɛ kâmɛ l’anɔshi a fɔka. Wɛ mbeyaka ndjɔsa ndo hemɔ lo pɛnga hiɛlɛlɛ yambolana l’edinga a fɔka.
Lo wedi okina, wɛ kokaka mbewɔ di’aha pɛnga ‘hiɛlɛlɛ’ ya ngasɔ. (Efeso 2:2) Koko, yela dako nɛ diakasha Paulo: “Nyuhilwami lu yimba y’uyuyu, kanyeyi okone weli lulangu la [Nzambi], l’ololo latôngenyangenyaka, ndu l’uluwanyi.” (Romo 12:2) Dia ntsha ngasɔ, pombaka wɛ mbidja weolo. (Tukedi 2:1-5) Ohɔ dia Jehowa kema kanga andjaho. Nde tewoyaka kɛnɛ tshɛ kele ohomba, koko dia sho kondja wahɔ oma lɔkɔ, sho la dia nonga ndo mbatshikɛ dihole dia vɔ nɔmbɔla yimba yaso. (Isaya 30:20, 21; 1 Tesalonika 2:13) Wɛ pombaka ndesha yimba yayɛ l’awui wa mɛtɛ wa lo Bible, mbut’ate: ‘afundelo w’ekila,’ Dui dia Nzambi diakasambiyama.—2 Timote 3:15-17.
Têtawɔ Jehowa Tokenga
Naka wɛ nangaka kondja wahɔ oma lo shɛngiya y’ɔlɔlɔ yele la Jehowa dia kenga anto, kete wɛmamɛ mbahomba mbetawɔ la lolango layɛ lo ndjela ɛnyɛlɔ ka mamba kakatotshikɛ omvutshi Jeremiya lele Jehowa akawotɛ dia ntshɔ lɛnɛ akengawɔ poke y’awomba. Jeremiya akɛnyi nganɛ wakatshikitanya okengi a poke yɛdikɔ yande ‘lam’akolɛ poke kakandakengaka.’ Ko Jehowa ndjowotɛ ate: “Nyu khumbu ka Isariyele, dimi haleyi nyutsha uku akatshi ukingi a puki one? . . . Nyu wudja wa Isariyele nyulungi, uku eli diwumba lu anya w’ukingi, mbenyu lu anya ami.” (Jeremiya 18:1-6) Onde lâsɔ, Ase Isariyɛlɛ waki oko diwomba l’anya wa Jehowa dia nde mbakenga poke lo yoho tshɛ yalangande?
Jehowa hakambaka kânga yema la nkudu dia shimba anto dia vɔ ntsha kɛnɛ kalangawɔ; ndo nde bu l’ɛkɔmɔ lo woho wafukutanya anto akambo watekana oko nganɛ wôle poke l’anya w’okengi atɔ. (Euhwelu k’Elembe 32:4) Kɔlɔ ndjotombaka sɛkɛ etena katona wanɛ walanga Jehowa mbâkenga ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kande. Ngasɔ mbotshikitanyi diwomba l’anto. Anto wekɔ la lotshungɔ la sɔna kɛnɛ kalangawɔ. Lo kamba la lotshungɔ la ngasɔ, wɛ kokaka sɔna dia mbetawɔ kana tona dia Jehowa kokenga.
Ande wetshelo w’oshika wambotokondja lasɔ lee! Ande dimɛna mbetawɔ dui dia Jehowa lo dihole dia pondokɔka ɔnɛ: “Dimi bu l’ohomba w’onto mbutɛmi kɛnɛ kahombami ntsha” lee! Sho tshɛ tekɔ l’ohomba w’ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa. (Joani 17:3) Okoya Davidi, omembi w’esambu, lakalɔmbɛ ate: “Unimbitshiya esese aye, we [Jehowa]! Umbetsha mbuka yaye.” (Osambu 25:4) Ohɔ kɛnɛ kakate Nkumekanga Sɔlɔmɔna ate: ‘Kanga yimba ayolonga, ndo ayokondja wetshelo w’efula.’ (Tukedi 1:5) Onde wɛ ayolonga? Naka ngasɔ, kete ‘dikoka dia kanaka akambo diayokolama, shɛnɔdi yɔamɛ yayôkokokɛ.’—Tukedi 2:11.