Ohɔ Otungi ayɛ a Woke!
“Lâsɔ, ohɔka Otungi ayɛ a Woke . . . la ntondo ka nshi ya mpokoso tatɛ ndja.”—ONDAKI 12:1, NW.
1. Ngande wahomba ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka wamboyakimɔ le Nzambi monga la mposa ka kamba la nshi yawɔ y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka ndo la wolo awɔ?
JEHOWA mbishaka ekambi ande wolo wa vɔ ntsha lolango lande. (Isaya 40:28-31) Nde mbashaka wolo akɔ vɔ tshɛ, oyadi akɛnda kana epalanga. Koko, lo yoho ya lânde, ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka wanɛ wamboyakimɔ le Nzambi pombaka monga la mposa ka kamba la nshi yawɔ y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka ndo la wolo awɔ oko akanga a tomba. Ɔsɔku mbayowolama l’atei w’etema awɔ dako diaki ‘Ondaki,’ Nkumekanga Sɔlɔmɔna ka l’Isariyɛlɛ w’edjedja. Nde akâkɔkɔmiya ate: “Lâsɔ, ohɔka Otungi ayɛ a Woke lo nshi yayɛ y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka, la ntondo ka nshi ya mpokoso tatɛ ndja, kana la ntondo k’ɛnɔnyi wayoyota wate: ‘Dimi halangɛnangɛna lawɔ.’ ”—Ondaki 1:1; 12:1, NW.
2. Ana waki Akristo wakayakimɔ le Nzambi ahombawɔ ntsha?
2 Dako dia Sɔlɔmɔna dia mbohɔka Otungi a Woke lo nshi y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka diakendanaka ntondo l’ɛlɔngɔlɔngɔ ndo l’esekaseka wa l’Isariyɛlɛ. Vɔ wakotɔ lo wodja wakayakimɔ le Jehowa. Ko kayotota ɛlɔ kɛnɛ lo dikambo di’ana waki Akristo na? Lo mɛtɛ, vɔ pombaka mbohɔka Otungi awɔ a Woke. Naka vɔ ntsha ɔsɔku, kete wayowɔlɛmiya ndo vamɛ wayokondja ɛlɔlɔ efula.—Isaya 48:17, 18.
Bɛnyɛlɔ di’ɛlɔlɔ efula dia lo nshi yakete
3. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatotshikɛ Yɔsɛfu, Samuɛlɛ la Davidɛ?
3 Ɛlɔngɔlɔngɔ efula wele ɛkɔndɔ awɔ tanemaka lo Bible wakatotshikɛ bɛnyɛlɔ di’ɛlɔlɔ efula di’anto wakohɔka Otungi awɔ a Woke. Yɔsɛfu y’ɔna Jakɔbɔ akohɔka Otungi ande oma ko dikɛnda diande. Lam’akôhembe wad’aki Pɔtifara dia vɔ ntsha akambo wa mindo, nde akatone la wolo tshɛ ndo akate ate: ‘Ngande wakokami ntsha kɔlɔ kɛnɛ ka woke ko salɛ Nzambi pɛkato na?’ (Etatelu 39:9) Samuɛlɛ k’Ose Lɛwi akohɔka Otungi ande aha paka lo nshi yakinde dikɛnda koko lɔsɛnɔ lande l’otondo. (1 Samuele 1:22-28; 2:18; 3:1-5) Davidɛ di’Ose Bɛtɛlɛhɛma, lo nshi yakinde ɔlɔngɔlɔngɔ, kominyaka Otungi ande mɛtɛ oma lo yimba yande. Nde akayaɛka le Nzambi, ndo dui sɔ diakɛnama lam’akandatshu dia tohomana la Ngɔliyatɛ, dikongote dia pami di’Ose Filistiya, ko towotɛ ate: “We ambuya uya le mi la yombo, dikonga la osongo, keli dimi lambuya le ye paka lu lukumbu la [Jehowa] Kanga lulimbilimbi, [Nzambi] kanga alimbi wa Isariyele, wambuyudja tofwefwe. Elo, [Jehowa] ayukukimo lu anya ami. Dimi layukudiaka, layukuhimbula ote. . . . dia antu tshe mbeya vati: [Nzambi] eko l’atei wa Isariyele. Ku ului one tshe w’antu wayeya vati: Aha la yombo kana la dikonga, mbatushimbelaka [Jehowa] antu, ne dia ta ne dieli dia [Jehowa]. Ndi ayunyukimo lu anya asu.” Ɔtɛkɛta kele edja, Ngɔliyatɛ akavu, ko Ase Filistiya wakalawɔ.—1 Samuele 17:45-51.
4. (a) Kakɔna kɛnya ɔnɛ yana ya yimato yakandama lo fumbe la Suriya ndo Nkumekanga ka dikɛnda kakawelɛka Josiya wakohɔka Otungi awɔ a Woke? (b) Ngande wakɛnya Yeso lam’akinde l’ɛnɔnyi 12 ɔnɛ nde akohɔka Otungi ande?
4 Dikɛnda dikina diakohɔka Otungi ande a Woke ko yana ya yimato y’Ose Isariyɛlɛ yakandama lo fumbe. Nde akasambisha wad’aki Namana dimɛna dimɛna ko pami kakɔ, owandji w’alembe w’Ase Suriya, akayotshɔ le omvutshi wa Nzambi. Omvutshi akatɔ̂kɔnɔla hemɔ kande ka sudi ko nde akayoyalaka ɔtɛmɔdi wa Jehowa. (2 Khumi ya Dikanga 5:1-19) Nkumekanga ka dikɛnda kakawelɛka Josiya akatɔlɛ ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa wa pudipudi otsha la ntondo la dihonga tshɛ. (2 Khumi ya Dikanga 22:1–23:25) Koko, ɛnyɛlɔ koleki dimɛna k’onto lakohɔka Otungi ande a Woke lo nshi ya dikɛnda efula ko Yeso y’Ose Nazarɛta. Enda kɛnɛ kakatombe lam’akinde l’ɛnɔnyi 12. Ambutshi ande wakatshu la nde la Jerusalɛma lo dambo dia Pasaka. Lam’akawayakalolaka oya la ngelo, wakayɛna ɔnɛ Yeso bu; ko vɔ wakakalola dia tôyanga. L’ɔkɔngɔ wa nshi shato, vɔ wakôtane lo tɛmpɛlɔ asawola l’embetsha ndo awaoka wembola l’akambo wa l’Afundelo. Lam’akawotɛ nyango ɔnɛ takahandjwe wɔɔngɔ vwa lo takoyangaka, Yeso akawombola ate: “Katanyanyangi na? Nyu hanyeyi nyati: Dieli la mi dia ndjala lu luudu la Papa?” (Luka 2:49) Aki ɔlɔlɔ efula le Yeso dia nde kondja awui w’ohomba efula wa lo nyuma lo tɛmpɛlɔ, ‘luudu la She.’ Ɛlɔ kɛnɛ, Mbalasa ka Diolelo k’Ɛmɛnyi wa Jehowa ekɔ dihole di’ɔlɔlɔ efula diakokaso kondja ewo k’oshika k’Otungi aso a Woke.
Ohɔ Jehowa etena kɛnɛ!
5. Ngande wakokayɛ mbuta l’ɛtɛkɛta ayɛ hita kɛnɛ kakate ondaki l’Ondaki 12:1 (NW)?
5 Ɔnɛ latɛmɔla Jehowa l’otema ande tshɛ kombolaka ndjadja esadi eto l’olimu Ande ndo kambɛ Nzambi lo nshi tshɛ yambotshikala lo lɔsɛnɔ lande. Ko kakɔna kakoka nongamɛ ɔnɛ laketsha lɔsɛnɔ lande l’ɔlɔngɔlɔngɔ kana l’osekaseka wetshetsha nɛ dia nde kombohɔ Otungi ande na? L’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma ka Nzambi, ondaki ate: “Lâsɔ, ohɔka Otungi ayɛ a Woke lo nshi yayɛ y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka, la ntondo ka nshi ya mpokoso tatɛ ndja, kana la ntondo k’ɛnɔnyi wayoyota wate: ‘Dimi halangɛnangɛna lawɔ.’ ”—Ondaki 12:1, NW.
6. Kakɔna kɛnya ɔnɛ papa k’osombe kakawelɛka Simeyɔna ndo mama k’osombe kakawelɛka Ana wakohɔka Otungi awɔ a Woke?
6 Ndooko onto langɛnangɛna “nshi ya mpokoso” ya lɔsɛnɔ l’osombe. Koko esombe wanɛ wahohɛ Nzambi wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ɛnyɛlɔ, papa k’osombe kakawelɛka Simeyɔna akɛmbɛ Yeso l’anya ande lo tɛmpɛlɔ ko akate l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ ate: “Khumadiondjo, etawo ukambi aye atshu kakiane la ki, uku diui diaye, ne dia ashu ami wambena panda kaye kakayalongosola lu ashu wa wedja tshe, usasi wa mpetela asi wedja, lu lutumbu la wudja aye Isariyele.” (Luka 2:25-32) Mama kaki l’ɛnɔnyi akumi enanɛi l’ɛnɛi kakawelɛka Ana akohɔka Otungi ande ndo nde lawɔ. Nde akatanemaka lo tɛmpɛlɔ nshi tshɛ ndo nde aki laawɔ lam’akawatshu la Yeso lɛkɔ lam’akinde êke ashashi. “Ana akayi lu unya ako, akuki [Nzambi] lusaka, akati dikambu diandi le antu wakalungamelaka etshungwelu ka Jerusalema.”—Luka 2:36-38.
7. Ngande wele lɔsɛnɔ la wanɛ wambotshunda esombe l’olimu wa Nzambi?
7 Ɛmɛnyi wa Jehowa wa nshi nyɛ wanɛ wambotshunda esombe l’olimu wa Nzambi kokaka mɛna pâ mɔtshi la wekamu w’oma lo lotshundju l’osombe. Koyanga mbediɔ ɔsɔku, vɔ wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba ndo sho mɛtɛ mbɔsaka olimu awɔ wa kɔlamelo la nɛmɔ di’efula. Vɔ wekɔ l’‘ɔngɛnɔngɛnɔ wa Jehowa,’ nɛ dia vɔ mbeyaka ɔnɛ Jehowa akɔshi nkudu kande kaheme tshɛ dia mbolɛ nkɛtɛ ndo ambahɛ Yeso Kristo Nkumekanga ka l’olongo. (Nehemiya 8:10) Ɔnɛ ekɔ etena k’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka ndo esombe ndjela dako nɛ diata ɔnɛ: “Elongo w’apami la esekaseka w’amantu, esumbi la ana wa tutshitshe. Vo tshe watumbuli lukumbu la [Jehowa]! Ne dia lukumbu landi lutu mbeli ladiku. Lutumbu landi leko la diku dia kete ndu ladiku di’ulungu.”—Osambu 148:12, 13.
8, 9. (a) “Nshi ya mpokoso” hela ndoko ɔlɔlɔ ɔtɔi le weho w’anto akɔna, ndo lande na kediɔ ɔsɔku? (b) Ngande wakokayɛ nembetshiya Undaki 12:2?
8 “Nshi ya mpokoso” ya lo lɔsɛnɔ l’osombe hasha onto ndooko ɔlɔlɔ ɔtɔi ndo ondo yɔ mbelaka ekiyanu wa mamba le wanɛ waki kokanyiyaka di’Otungi awɔ a Woke ndo waheye asangwelo ande wa mamba. Vɔ bu ndooko l’ewo k’akambo wa lo nyuma kakoka mbakimanyiya dia vɔ shika ekolo lo pâ ya lo lɔsɛnɔ l’osombe ndo mananu yahɛnyahɛnya anto tatɛ oma lam’akakadjema Satana oma l’olongo. (Enyelo 12:7-12) Diɔ diakɔ diatɔkɔkɔmiya ondaki dia sho mbohɔka Otungi aso “ntondo wonya, osase ndo ngɔndɔ la tɔɔtɔ watadimala, la wange watakalola, l’ɔkɔngɔ ko mvula ka ngembe.” (Ondaki 12:2, NW) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ la kitshimudi yakɔna na?
9 Sɔlɔmɔna ekɔ lo mbɛdika nshi y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka la nshi y’ɔwɔ ya la Palɛstinɛ, etena katɔhɛtshaka wonya esase ndo katongamulaka ngɔndɔ la tɔɔtɔ l’atei w’olongo wa tshɛnɛkɔ, mbut’ate waha la wange. L’etena kɛsɔ, awui tshɛ mɛnamaka dimɛna to. Koko lo nshi y’osombe, nshi y’onto ndjoyalaka oko eleko ka tshitshi k’amvula, ekakatanu mbetshanyaka wate kana mvula yalɔ ndɔ ko ndɔ. (Jobo 14:1) Ekɔ kandji efula naka onto mbeya awui wendana l’Otungi ko hokambɛ lo nshi yande y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka! Lo nshi y’amvula ya lo lɔsɛnɔ, tote shate: lo nshi y’osombe, awui mɛnamaka wodjima oto, djekoleko le wanɛ waki konanga kamba la waaso wakawakondjaka dia kambɛ Jehowa lo nshi yawɔ y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka nɛ dia wakayatambiya tshavu lo tawesaka akambo w’anyanya. Koko, oyadi osombe kana dikɛnda mbeso, nyɛsɔ ‘toyele Jehowa l’otema aso tshɛ,’ ɔnkɔnɛ wakôyele Kalɛba, pami ka kɔlamelo kakakambaka kâmɛ l’omvutshi Mɔsɛ.—Jashua 14:6-9.
Kɛnɛ kayotombaka lo nshi y’osombe
10. Alembetshiya (a) “alami wa luudu”? (b) “Epele w’apami”?
10 Sɔlɔmɔna akayɔtɛkɛta ndo di’ekakatanu wa lo “lushi latosakaka alami wa luudu lokomba, latokotamaka epele w’apami, latotshikaka wamato olimu wa tɔshi nɛ dia vɔ waya yema tshitshɛ, latɛnaka waa madamu walengɛ l’adidishi wodjima oto.” (Ondaki 12:3, NW) “Luudu” latawɔ lanɛ kɛdikɛdi demba di’onto. (Mateu 12:43-45; 2 Koreto 5:1-8) “Alami” alɔ ele anya wakokɛ demba ndo wadisha kɛnɛ kahombadiɔ. Lo nshi y’osombe, anya sakaka lokomba esangɔ efula nɛ dia lâsɔ kete wambɔlɛmba, wambondama la muyɛkɛ ndo onto ambotshimba wɔɔngɔ. “Epele w’apami,” mbut’ate ekolo, waya bu nto dikundji dia wolo nge koko wambɔlɛmba ndo wambokotama ko ekolo waya paka lokotola loto. Kânga mbediɔ ɔsɔku, keema wɛ ngɛnangɛnaka lam’ɛnayɛ asekayɛ ambetawodi waya esombe lo nsanganya y’Akristo?
11. Lo yoho ya didjidji, waa na wele “wamato wakamba olimu wa tɔshi” ndo “waa madamu watendaka l’adidishi”?
11 ‘Wamato wambotshika olimu wa tɔshi nɛ dia waya yema tshitshɛ’—ɛtɛkɛta ɛsɔ alangawɔ mbuta na? Wanyu mbeyaka monga ko wambolana kana wambongongɔ ko wambotshikala angana ato kana wamboshila tshɛ ko ambotshikala paka eshingi eto. Lâsɔ kete onto aya la pâ dia tɔma mbo ya ndɛ ya wolo kana hayoyilɛ nto. ‘Waa madamu watendaka l’adidishi’—mbut’ate washo nsanganya la akoka aso wa yimba watokimanyiya dia mɛna—ndjoyalaka loonge loto kana ndjodimalaka bi.
12. (a) “Nkuke y’otadimbo ndjihamaka” lo yoho yakɔna? (b) Akanayɛ lo dikambo di’esombe wasambisha Diolelo?
12 Ondaki ambotetemala mbuta ate: “Lam’atodihamaka nkuke y’otadimbo, etena katokitakitaka londjo l’ɛtwɛlɔ, lam’atetɔka onto oma lo djɔ la londjo la fudu ndo lam’atokitakitaka awoyi w’ana a wamato wa nkembo.” (Ondaki 12:4, NW) Nkuke hiende y’onyɔ, mbut’ate ɛlɔmɔ, hayoyodihɔ efula kana yambodihama ku dia mɛnya kɛnɛ kele l’etei ka “luudu,” mbut’ate l’etei ka demba dia wanɛ wambotshunda esombe ko hawokambɛ Nzambi. Ndoko kɛnɛ katomba oya l’“otadimbo,” mbut’ate oya lo sɛkɛ, lam’ele anto efula. Ko kayotota di’esombe wasambisha Diolelo l’ohetoheto tshɛ na? (Jobo 41:14) Vɔ kokaka kɛndakɛndaka ɔkɔkɛ ɔkɔkɛ lo luudu la luudu ndo amɔtshi mbeyeka tɛkɛtaka l’okakatanu koko vɔ mɛtɛ tombolaka Jehowa!—Osambu 113:1.
13. Ondaki ngande walembetshiyande ekakatanu ekina wele l’esombe, ko ngande wele esombe w’Akristo?
13 Londjo l’ɛtwɛlɔ lambokitakita lam’ele mbo ya ndɛ yɔtɔmama l’eshingi waha la wanyu. Lo mbeto kande, osombe halale djɔ ya baku. Kânga londjo la fudu mbofukutanyaka. Nde hembe nkembo efula, ndo dui diande dia memba nkembo diambɔlɛmba. ‘Ana a wamato tshɛ wa nkembo,’ mbut’ate esambo kana nkembo, ‘wambokitakita’ kana wokɛmaka paka yema tshitshɛ. Esombe hawoke mishiki la nkembo yemba anto akina dimɛna. Koko, esombe w’akitami ndo asekawɔ wele amɔtshi ndo vɔ lawɔ bu ɛlɔngɔlɔngɔ, tetemalaka mbudiya awoyi awɔ dia membɛ Nzambi esambo wa lotombo lo nsanganya y’Akristo. Sho mɛtɛ mbokaka ɔlɔ wa mamba monga suke la wɔ, tatombola Jehowa l’atei w’etshumanelo!—Osambu 149:1.
14. Wɔma akɔna watokaka esombe?
14 Ande esombe kandji lee, djekoleko wanɛ wakohɛ Otungi! Ondaki ate: “Lâdiko dia lâsɔ, vɔ wokaka kɛnɛ kele la diko wɔma, ndo wɔma wa woke wekɔ lo mboka. Otamba w’amandɛ wambodja alɛmbɔlɛmbɔ ndo dikata dioyakotola dwamɛ, olowa wa kapiro wambokamɔ, nɛ dia onto ekɔ lo takɛndakɛnda otsha lo luudu lande l’edja efula ndo wanɛ wele lo delo wambotshimba lo toshinga.” (Ondaki 12:5, NW) Esombe efula mbokaka wɔma wa nkɔ naka nde ambodɛ la shɔdi ya kibandola. Kânga menda ɛngɔ kɛmɔtshi kele la diko mbeyaka mbasha yimba tshimba. Lam’ɔtɔwɔ lo toshinga toludi tɔɔ l’anto, vɔ mbokaka wɔma la kanyi y’ɔnɛ atokowoyâsalɛ kɔlɔ kana wevi ndjâhɛnyahɛnya.
15. Ngande “wadja otamba w’amandɛ alɛmbɔlɛmbɔ,” ndo ngande “watoyakotolaka” dikata dwamɛ?
15 Le osombe w’onto, ondo ɛtɛkɛta w’ɔnɛ “otamba w’amandɛ wambodja alɛmbɔlɛmbɔ” mɛnyaka ɔnɛ divo diande diambokadimɔ wɛɛma, diaya kasaa oko lonanda. Divo dia ndjwe diokokɔ wate kana alɛmbɔlɛmbɔ w’otamba w’amandɛ. Nde fɔnaka la dikata ‘lam’atandayâkotola ndamɛ,’ ondo lokotama ko anya mbahema lo lokende ko wɛɔdu w’anya menenala otsha l’olongo. Koko, naka ɔmɔtshi l’atei aso ekɔ yema ngasɔ, kete akina weye vate tekɔ l’atei w’alembe wa Jehowa w’ɛndjɔ, alembe wa wolo ndo wa mango woho w’anyanya!—Enda lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka Tanu 1, 1998, lɛkɛ 14-19.
16. (a) Etelo k’ɔnɛ ‘olowa wa kapiro ambokamɔ’ alembetshiyatɔ ondo? (b) ‘Luudu [l’onto] l’edja efula’ kɛdikɛdi na, ndo tolembetelo takɔna tɛnya ɔnɛ nde ambosukana la nyɔi?
16 Osombe kema nto la mposa k’efula ka ndɛ diangɔ; oyadi kânga mbo ya ndɛ yowodjewɔ yekɔ diɛndjɛ ndo ɔlɔ lo lolemi wate kana olowa wa kapiro (câpre). Wambokamba l’elowa ɛsɔ edja efula dia mbishaka anto mposa ka ndɛ. ‘Okamwelo w’olowa wa kapiro’ mɛnyaka ɔnɛ naka mposa ka ndɛ kambokitakita le osombe, kete kânga olowa ɔsɔ hayowosha nto nsaki ka ndɛ diangɔ. Awui wa ngasɔ mɛnyaka ɔnɛ nde ambosukana la “luudu lande l’edja efula,” mbut’ate diombo. Luudu lɔsɔ layoyala edjaselo kande ka pondjo endaka nde kombohɔ Otungi ande ndo akasalaka akambo wa kɔlɔ ko Nzambi hatoyowohɔ l’etena kayolɔ wanɛ wakavu. Tolembetelo t’ɔnɛ nyɔi aya ka soko mɛnamaka hwe lo dui di’ɔkɛtshi ndo ekiyanu watomba oma lo soko, mbut’ate oma l’onyɔ w’osombe.
17. “Okodi wa fesa” pembɔka lo yoho yakɔna, ndo “donga dia paunyi” alembetshiyadiɔ ondo?
17 Wekɔ lo tɔkɔkɔmiya dia mbohɔ Otungi aso “ntundu okodi wa fesa atahimbo; kana donga dia paunyi diatule, kana mbaka atule lu eteko, kana utshimbi watukutulaka ashi uma lu difuku atahimbo.” (Undaki 12:6) Ondo “okodi wa fesa” watawɔ lanɛ kɛdikɛdi ohihɔ w’okandji (moelle épinière). Ndooko woho paka onto mvɔ naka mboka kɛsɔ ka diambo kadjɛ tosokoya otsha lo wɔɔngɔ kambolana lo yoho yahakoke nɔngɔswama nto pondjo. Ondo “donga dia paunyi” nembetshiyaka wɔɔngɔ, wele lo lowako lele oko dɔnga, lowako lokakatanyi l’ohihɔ w’okandji. Wɔɔngɔ ekɔ ohomba efula oko paonyi dikambo naka hawoyokamba kete onto kila lɛɛhɔ, mbut’ate mvɔ.
18. ‘Mbaka ka l’ɛtɛkɔ’ ka didjidji alembetshiyatɔ, ndo kakɔna katotombaka naka tɔ kambolɛ?
18 ‘Mbaka ka l’ɛtɛkɔ’ kɛdikɛdi doyi dialongola dikila ko dihandjolaka dia diɔ mbeteta lo demba. Lam’avɔ onto, doyi mongaka oko mbaka kambolɛ, kambohandjɔ l’ɛtɛkɔ dikambo diɔ hadioyokoka nto nongola, momba ndo fufa dikila diele ohomba dia ndesha demba ndo dikeketsha. ‘Otshimbi watokotolaka ashi oma lo difuku’ hayotshimba nto, lâsɔ kete dikila diakokɛ lɔsɛnɔ hayeteta nto. Lo yoho shɔ, Jehowa akasholɛ Sɔlɔmɔna otshimbelo wa dikila edja k’efula la ntondo ka dɔkɔtɛlɛ dimɔtshi dia lo ntambe (siècle) ka 17 dielɛwɔ William Harvey ndjɛ̂nya ɔnɛ dikila tshimbaka kana mbetetaka lo demba.
19. Ɛtɛkɛta wa l’Undaki 12:7 ngande wakotshamawɔ lo nyɔi?
19 Ondaki akayota nto ate: ‘Lâsɔ ko ditshu kalola lo nkɛtɛ woho wakidiɔ ko lomu kalola le Nzambi ka mɛtɛ lakalosha.’ (Undaki 12:7) Naka “utshimbi watukutulaka ashi uma lu difuku” wambohembɔ kete demba di’onto, diakasalema oma l’etatelo la ditshu dia nkɛtɛ, kalola lo ditshu. (Etatelu 2:7; 3:19) Anima mvɔkaka dikambo lomu, mbut’ate wolo wa lɔsɛnɔ wakawosha Nzambi kalolaka ko toyalaka le Otungi aso.—Ezekiyele 18:4, 20; Jakoba 2:26.
Lo nshi yayaye, ngande wayonga wanɛ wohɔ otungi?
20. Mɔsɛ akandalɔmbaka lo dɔmbɛlɔ diande diofundami l’Osambu 90:12?
20 Sɔlɔmɔna akɛnya lo yoho ya dimɛna efula ohomba wa mbohɔka Otungi aso. Mɛtɛ, wanɛ wohɔ Jehowa ndo wasala lolango lande l’otema ɔtɔi hawotokomɛ paka lo lɔsɛnɔ la nganɛ la mondo ndo lolodi l’ekakatanu. Oyadi akɛnda kana esombe mbewɔ, vɔ wekɔ la dionga diele oko nɛ diaki la Mɔsɛ lakalɔmbɛ Nzambi ate: ‘Otɛnya woho wa sho mbadiaka nshi yaso kele katoyale l’otema wa lomba.’ Omvutshi wa Nzambi ɔsɔ waki la ndjâkitshakitsha efula akakombolaka l’otema ɔtɔi dia Jehowa mbɛ̂nya, mbut’ate mbolakanya nde la wodja w’Isariyɛlɛ woho wa vɔ monga la lomba lo mbɛdikolaka ‘nshi y’ɛnɔnyi awɔ’ ndo kamba layɔ lo yoho yetawɔ Nzambi.—Osambu 90:10, 12.
21. Ahombaso ntsha naka sho nangaka mbadia nshi yaso dia tombola Jehowa?
21 Alekɔnyake ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka wele Akristo, vɔ pombaka ndjâshikikɛ dia ndjela dako di’ondaki diatotɛ dia mbohɔka Otungi. Vɔ mɛtɛ wekɔ la waaso w’amɛna efula wa kambɛ Nzambi olimu w’ekila! Koko, oyadi dikɛnda kana osombe mbeso, naka sho mbeka woho wa mbadiaka nshi yaso dia tombolaka Jehowa lo “etena k’ekumelu” kɛnɛ, kete tayokoka tetemala mbadia nshi yakɔ pondjo pondjo. (Danyele 12:4; Joani 17:3) Dia sho ntsha ɔsɔku, sho pombaka mbohɔka Otungi aso a Woke. Sho pombaka nto kotsha ɔkɛndɛ wele aso tshɛ le Nzambi.
[Caption]
Okonde wayoyokadimola?
◻ Bonde kakɔkɔmiyawɔ ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka dia mbohɔka Otungi awɔ?
◻ Naa bɛnyɛlɔ dimɔtshi dia l’Afundelo di’anto wakohɔka Otungi awɔ a Woke?
◻ Naa awui amɔtshi watoyalaka lo nshi y’osombe wakalembetshiya Sɔlɔmɔna?
◻ Lɔsɛnɔ lakɔna la lo nshi yayaye lakongɛ wanɛ wohɔ Jehowa?
[Caption]
[Study Questions]
[Caption on page 11]
[Picture on page 11]
Davidɛ, yana ya yimato y’Ose Isariyɛlɛ yaki lo fumbe, Ana la Simeyɔna wakohɔka Jehowa
[Caption on page 12]
[Picture on page 12]
Ɛmɛnyi wa Jehowa waya esombe kambɛka Otungi awɔ a Woke olimu w’ekila l’ɔngɛnɔngɛnɔ