Onde wɛ kokaka tana wɔladi wa l’etei k’otema?

L’ɔnɔnyi wa 1854, Henry Thoreau, ofundji ɔmɔtshi wa l’Amɛrikɛ akafunde ate: “Apami efula wekɔ lo sɛna aha la monga l’elongamelo k’oshika.”

Mbokɛmaka dia, lo nshi yande, anto efula komongaka la wɔladi wa l’etei k’otema. Ambeta suke l’ɛnɔnyi 150 tatɛ oma lam’akandafunde awui asɔ. Ko onde akambo wambotshikitana ɛlɔ kɛnɛ? Kana onde ɛtɛkɛta waki Thoreau wâkendana la nshi yaso nyɛ? Kayotota lo kɛnɛ kendana la yɛ na? Onde wɛ ngɛnangɛnaka la kɛnɛ kele layɛ lo wɔladi? Onde wɛ bu la lotui tshitshi, heye nganɛ wayonga nshi yayaye, ‘bu l’elongamelo,’ lo ndjela ɛtɛkɛta waki yɔnɛ Thoreau?

LONYANGU ko, ekɔ akambo efula l’andja ɔnɛ washishɛ anto wɔladi awɔ wa l’etei k’otema. Nyɛsɔ tênde akambo amɔtshi l’atei awɔ. Lo wedja efula, wola w’elimu la difuto dia yema tshitshɛ dialongola anto mbelaka wola ndo ekakatanu wendana l’ekondjelo. Lo wedja ekina, anto efula mbetshaka efula ka welo ndo ka wenya awɔ l’eyango w’ɔngɔnyi ndo wa lomombo la l’emunyi. Koko mbala efula, lɔsɛnɔ la shɛmanedi lele l’anto mbelaka ekiyanu koko aha wɔladi. Hemɔ, ata, awui wa ngala, wɛngiya, ndo ɛhɛnyɔhɛnyɔ shishɛka nto anto wɔladi wakiwɔ.

Vɔ wakayange wɔladi wa l’etei k’otema

Anto efula tonaka sala la wolo dia ndjakakitola l’andja ɔnɛ. Antônioa aki owandji w’uzinɛ ɔmɔtshi wa woke l’osomba wa São Paulo, lo wodja wa Brésil. L’elongamelo ka nde ndowanya lɔsɛnɔ lande, nde akayoyatambiya l’awui wa tamanu ndo wa mɛnya wolo kana yimba yande, koko dikambo sɔ kombosha wɔladi wa l’etei k’otema.

Amɔtshi nongamɛka ɔnɛ diwala mbayowawela yema ya ki lo nsɛnɔ yawɔ, koko ondo akambo hawoyetaka oko akawalongamɛka. Marcos aki kɔmɛrsa ka woke. Nde akayoyatambiyaka lo pɔlitikɛ ko akayokoma owandji wa l’osomba ɔmɔtshi wele la falanga efula. Koko lɔsɛnɔ la nkumbo kande laki kɔlɔ ka mamba. Lam’akalawɔ anande oma la ngelo, nde la wadiɛnde wakakakitɔna l’ɔtɛ w’akambo wakiwɔ kokoka mbokana pondjo.

Gerson, ɔna ɔmɔtshi lakole paka lo shinga l’osomba wa Salvador, lo wodja wa Brésil akalangaka paka awui w’akadikadi. Nde akatekekɔka l’esomba ndjaka mimɔ oma l’osomba ɔnɛ ko tshɔ l’osomba okina lo nɛndamaka mituka kana lo nɔmbaka toshufɛlɛ dia mbokimanyiya. Edja efula la ntondo, nde aki fumbe ka didjoyadjoya, akavaka anto akuta dia nde totshupa l’akambo ande wa mindo. Mbala efula apulushi wakawondaka. Koko, kânga mbakinde la dionga dia ngala ndo di’epetenge, Gerson aki la nsaki ka wolo ka monga la wɔladi wa l’etei k’otema. Onde nde akakoke tana wɔladi ɔsɔ?

Lam’aki Vania êke dikɛnda, nyango akavu, ko ɔkɛndɛ wa nkumbo wakayongaka l’ahɛka ande, mbidja ndo ɔkɛndɛ wa kokɛ kadiyɛnde laki la hemɔ. Kânga mbakatshɔka Vania lo luudu la nzambi, nde akayaokaka dia Nzambi ambokalɛ. Nde mɛtɛ komonga la wɔladi wa l’etei k’otema.

Aya sho tɛkɛta dia Marcelo. Kɛnɛ kakalangaka Marcelo ko dia ndjangɛnyangɛnya. Nde akalangaka tshɔ lo fɛtɛ kâmɛ l’ɛlɔngɔlɔngɔ ekina, dia tɔkɛnya mishiki, nɔ wanu, la didjoyadjoya. Mbala kɛmɔtshi nde akɔtɔ lo ta dimɔtshi ko akahumuya ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi. L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, nde akayonyanga heyama lo kɛnɛ kakandatshe ndo akalɔmbɛ Nzambi dia mbokimanyiya. Nde lawɔ aki l’ohomba wa wɔladi wa l’etei k’otema.

Bɛnyɛlɔ nɛ mɛnyaka akambo amɔtshi wakoka ndanya kana toshishɛ wɔladi wa l’etei k’otema. Onde aki yoho mɔtshi yakakoke owandji w’uzinɛ, ose pɔlitikɛ, ɔna lakole lo shinga, osekaseka wakakambaka lo yɛdikɔ yoleki, ndo dikɛnda diakalangaka paka awui wa fɛtɛ tana wɔladi wa l’etei k’otema wakawayangaka? Onde akambo wakâkomɛ kokaka tosha wetshelo ɔmɔtshi? Sho kokaka kadimola ɔnɛ eelo lo wembola ɛsɔ ehende, oko wayotɛna lo sawo diayela.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]

[Osato wa lo lɛkɛ 3]

Onde wɛ nongamɛka monga la wɔladi wa l’etei k’otema?