Onde wɛ mbeyaka woho wa konga?
ONDE wɛ kokaka kanyiya efula ka wenya washisha anto ɔnɔnyi tshɛ paka dia kongaka? Anto mbɔtɔka l’ɔnɔngɔ dia konga lo waa makashinyi dia somba diangɔ, kana akanga wa mituka l’ahole wasondjawɔ esasɛ la mazoto. Lo waa rɛstora anto kongaka dia vɔ mbasha kɛnɛ kewɔ l’ohomba. Anto kongaka dia mɛnana la dɔkɔtɛlɛ kana l’onganga wasaka hemɔ ya wanyu. Vɔ kongɛka mituka kana kawolo. Eelo, efula ka wenya wa lo lɔsɛnɔ l’onto mbetaka paka lo konga akambo amɔtshi. Lo ndjela kɛnɛ kakɛdika onto ɔmɔtshi lo wodja wa Allemagne, nde akɛnyi dia ase wodja ɔsɔ shishaka wenya miliyara 4,7 l’ɔnɔnyi paka dia kongaka woho w’onto mbeta la mutuka ande nɛ dia mituka wamboleka efula l’etadimbo. Onto ɔmɔtshi akakambe akumi ko akɛnya dia wenya ɛsɔ washishawɔ mbɛdima la nsɛnɔ y’anto oko 7 000.
Okongelo kokaka shishɛ onto ɔngɛnɔngɛnɔ. Nshi yasɛnaso nyɛ mamboleka mɛnama dia wenya bu efula wa sala oseka dikambo tshɛ, ndo naka onto kanyiya awui akina wahombande sala, kete kongɛ dikambo dimɔtshi mbeyaka monga tshondo y’ohemba le nde. Ofundji ɔmɔtshi welɛwɔ Alexander Rose, akate mbala kɛmɔtshi ate: “Ɔkɛyi ɔmɔtshi wa lo lɔsɛnɔ ekɔ okongelo.”
Benjamin Franklin ɔlɔhɛ wa lɛta w’ose Amɛrikɛ, aketawɔ dia okongelo kokaka shishɛ kana pandjɛ onto akambo efula. Ambeta ɛnɔnyi ndekana 250, nde akate ate: “Wonya ekɔ falanga.” Diɔ diakɔ diele amundji w’ekanda nyangaka toho ta vɔ mbewɔ oshishelo wa wenya wonya w’olimu. Akambo w’ɔlɔlɔ efula wasalema lo tshenyi ya wonya kokaka kondjiyɛ anto wahɔ w’efula. Anto wanda ekanda wendana l’anto tshɛ pembaka dia sala elimu awɔ esadi esadi, ɛnyɛlɔ oko awui w’olelo, wa wengɔnyelo w’akuta, ndo elimu ekina wa woho ɔsɔ, nɛ dia vɔ mbeyaka ɔnɛ dia ngɛnyangɛnya kidiya yawɔ, vɔ pombaka mbewɔ dia mbaɔsɛ wenya efula.
Okongelo toshishɛka nsɛnɔ yaso
Ralph Waldo Emerson, ofundji ɔmɔtshi wa lo ntambe ka dikumi la divwa w’ose Amɛrikɛ akanyange ɔnɛ: “Ande nsɛnɔ y’anto yashishɔ dikambo dia kongaka lee!” Atete edja, Lance Morrow, ofundji ɔmɔtshi akanyange ate: okongelo nɛndjaka demba ndo soyaka onto. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayɔtɛkɛta nto dia “sui diaheyama nembetshiya diaya oma lo konga.” Sui diakɔna sɔ na? “Kɛdikɛdi mbeya dia onto ekɔ lo shisha ɛngɔ kande k’oshinga wolo, mbut’ate, wonya, etenyi kɛmɔtshi ka lɔsɛnɔ l’onto, kele nde hakikondjaki nto.” Ɔsɔ ekɔ dikambo dia lonyangu, koko diasalema lo mɛtɛ. Wenya washisha onto dia kongaka shishɔka lo pondjo.
Lo mɛtɛ, otondonga lɔsɛnɔ kema mondo, tshike anto hawoyakiyanya efula lo dikambo dia wenya washishawɔ lo kongaka. Koko lɔsɛnɔ lekɔ mondo. Ambeta ɛnɔnyi nunu, omembi w’esambo akate ate: “Nshi ya lumu laso nkumaka lu deku akumi esambeli, wane wuleki wulu pulu ndu deku akumi enanei. Keli nshi yawo ndjalaka paka pa la asui. Yo yatushilaka esadi, ku shu nfumbo.” (Osambu 90:10) Oyadi lo dihole diakɔna diasɛnaso kana woho w’onto akɔna w’eso, nsɛnɔ yaso, nshi yaso, wenya aso, ndo minitɛ yele la ntondo kaso yekɔ lo tonge yema tshitshɛ. Koko, hatokoke mbewɔ akambo watotshutshuya dia paka sho mbetsha wenya aso ɛmɔtshi w’oshinga wolo lo kongɛka akambo kana anto amɔtshi.
Teke woho wa mbeya kongaka
Efula l’atei aso wambɔtɔka lo mutuka wele shufɛlɛ nangaka wonya tshɛ paka dia ndekana ɔnɛ lele la ntondo kande. Mbala efula, ohomba wa shufɛlɛ sala ngasɔ bu, nɛ dia ndoko randevu w’ohomba efula wele lande. Koko, dikambo diele lanɛ ele nde hetawɔ dia shufɛlɛ kina mbofundɛ yoho ya lowango lahombande kɛndakɛnda. Woho wahandeye mbikikɛ solo mɛnyaka dia nde kombeka woho wa mbeya konga. Onde vɔ mbekaka woho wa konga? Eelo, mbeka dia mbeya woho wa konga ekɔ wetshelo wahomba anto kondja. Ndoko onto lotɔ l’ewo kɛsɔ. Ana w’ashashi toyangaka di’anto mbadja yimba wonya wewɔ la ndjala kana wambowɔlɛmba. Paka lam’ayawole mbayawahotɔ dia mbala mɔtshi vɔ pombaka konga dia kondja kɛnɛ kele lawɔ ohomba. Lam’ele okongelo ekɔ etenyi kɛmɔtshi ka lɔsɛnɔ laso, mbeya woho wa konga la solo dia lotutsha naka ekɔ ohomba ekɔ djembetelo y’onto lambotshunda.
Lo mɛtɛ, ekɔ akambo amɔtshi w’esadi esadi wakoka onto shisha solo dia lotutsha. Oko ɛnyɛlɔ, omi ɔmɔtshi l’ɔlɔngɔlɔngɔ latasamanya la wadiɛnde otsha la lopitadi nɛ dia nde ekɔ la lɔnɔ la suke la mbota hakoke mɛtɛ mbetawɔ otshimbotshimbo kana konga. Andjelo wakatɛtɛka Lɔta dia tomba oma lo Sɔdɔma esadi esadi kokoka konga otshimbotshimbo waki la Lɔta. Nɛ dia elanyelo kakalɛndalɛndaka, ndo lɔsɛnɔ laki Lɔta la nkumbo kande laki lo wâle. (Etatelu 19:15, 16) Koko mbala efula, lam’atɛwɔ anto dia konga, nsɛnɔ yawɔ hayotongaka lo wâle. Etena kɛsɔ, ekɔ dimɛna efula dia onto tshɛ mbeka woho wa mbikikɛ solo—oyadi kânga ɔnɛ lawemadja heye sala akambo esadi esadi kana hawodje yimba. Ndo nto, kokaka monga wɔdu mbikikɛ solo naka onto tshɛ mbeka dia kamba la wenya wakongande lo yoho y’ɔlɔlɔ. Kiombokombo ya lo lɛkɛ 5 toshaka alako amɔtshi wakoka tokimanyiya di’aha sho mɛna ɔnɛ tambokonga edja ndo mbeya kondja wahɔ oma l’etena kɛsɔ.
Dionga dia lotamanya mbakonya onto di’aha mbetawɔ konga nɛ dia onto la ngasɔ fɔnyaka dia lam’ele nde ekɔ onto la woke lâsɔ nde hakoke memala edja. Sunganaka di’onto tshɛ lele la dionga sɔ ndjela ɛtɛkɛta ɛnɛ w’oma lo Bible wata ɔnɛ: ‘Onto lakikɛ solo ndeka ɔnɛ lele la yimba y’otako ɔlɔlɔ.’ (Undaki 7:8) Otako, kana lotamanya ekɔ dikɔmɔ dia weke efula, ndo yokedi mɔtshi ya lo Bible mbutaka ɔnɛ: “Untu tshe lukanga utema w’utaku eli wononyi le [Jehowa].” (Tukedi 16:5) Koko, mbeka woho wa mbikikɛ solo ndo wa konga, tɔlɔmbaka dia sho ndjasɛdingola dimɛna ndo sɛdingola diɔtɔnganelo diele lam’asaso l’anto wotodingi.
Solo dia lotutsha mbelaka difuto
Tayɛna dia konga bu wolo naka sho ndjashikikɛ ɔnɛ kɛnɛ kakongaso sunganaka mɛtɛ tshimbatshimba ndo ɔnɛ weho akɔ tshɛ tɔ kayoya. Lo dikambo sɔ, ekɔ ɔlɔlɔ sho mbeya di’atɛmɔdi tshɛ w’eshika waki Nzambi wekɔ lo kongɛ ekotshamelo k’alaka wakinde wa diambo watanaso lo Bible. Oko ɛnyɛlɔ, osambu ɔmɔtshi wakasambiyama oma le Nzambi totɛka dia “Antu w’ololo wayukita kete, ndu wayudjaseka loko pundju.” Ɔpɔstɔlɔ Joani akayovusola daka sɔ lam’akandate ate: ‘Ɔnɛ lasala lolango laki Nzambi ayotshikala pondjo.’ (Osambu 37:29; 1 Joani 2:17) Mɛnamaka hwe dia ototokokaka sɛna pondjo pondjo, tshiki konga kema dui dia woke. Koko aha ko wonya watɛkɛtaso ɔnɛ mambototatɛ sɛna pondjo pondjo. Onde sunganaka mɛtɛ nimola dia lɔsɛnɔ la pondjo?
La ntondo ka kadimola wombola ɔsɔ, eya dia Nzambi akatonge ambutshi aso wa ntondo l’elongamelo ka vɔ sɛna pondjo pondjo. Paka dikambo dia vɔ wakayotshaka pɛkato mbakawayoshishaka elongamelo kɛsɔ, ndo kishishɛ anawɔ, wele ndo sho mbele l’ɔnɔngɔ. Koko, mbala kakɔ ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa pɛkato kawɔ, Nzambi akewoya sangwelo diande dia minya etombelo w’oma l’ɔtɔmbɔkwɛlɔ. Nde akalake dia toma ‘lɔtɔngɔ’ lɔmɔtshi, lɔtɔngɔ lakɔ ko Yeso Kristo.—Etatelu 3:15; Romo 5:18.
Kânga mbele tayokondja ɛlɔlɔ oma l’ekotshamelo k’alaka ande, onto tshɛ ekɔ l’ɔkɛndɛ wa mbɔsa yɛdikɔ yande ndamɛ. Dikambo sɔ nɔmbaka dia mbikikɛ solo. Dia tokimanyiya woho wa sho monga la solo dia lotutsha dia ngasɔ, Bible tokeketshaka dia kana lomba l’ɛnyɛlɔ k’okambi wa dikambɔ. Lama wonɛnde tɔngɔ yande, nde pombaka mbikikɛ solo, lo sala kɛnɛ kakokande sala dia kokɛ ekambɔ kande edja ndo lo dinela. L’etena kɛsɔ mbatondokondjaka difuto di’oma lo solo diande dia lotutsha, ndo mbatondonaka elowa w’oma l’olimu ande. (Jakoba 5:7) Ɔpɔstɔlɔ Paulo ekɔ lo shila bɛnyɛlɔ dikina di’anto waki la solo dia lotutsha. Nde toholaka apami la wamato wa kɔlamelo wa lo nshi yakete. Vɔ wakalongamɛka dia mɛna ekotshamelo k’asangwelo waki Nzambi, koko vɔ wakahombe konga etena kakashikikɛ Nzambi. Paulo tokeketshaka dia sho mbokoya anto asɔ, ‘wambokita alaka oma lo mbetawɔ ndo oma lo solo diawɔ dia lotutsha.’—Heberu 6:11, 12.
Eelo, okongelo ekɔ dikambo dioki laso ngelo. Koko okongelo hawohombe monga kiɔkɔ ya lonyangu l’etshaka wenya. Le wanɛ wakongɛ ekotshamelo k’alaka waki Nzambi, dikambo sɔ kokaka monga kiɔkɔ y’ɔngɛnɔngɛnɔ. Vɔ kokaka mbɔsa wenya wetshawɔ lo kongaka dia keketsha diɔtɔnganelo diasawɔ la Nzambi ndo sala akambo wakɛnɛmɔla mbetawɔ kawɔ. L’ekimanyielo ka dɔmbɛlɔ, wekelo ndo lo kana yimba l’akambo wekawɔ, vɔ kokaka monga la mbetawɔ ka nge di’ɔnɛ kɛnɛ tshɛ kakalake Nzambi kayokotshama l’etena kakandashikikɛ.
[Kiombo/Esato wa lo lɛkɛ 5]
DIA KITSHAKITSHA PÂ KAYA LO OKONGELO!
Takanyiyisha la ntondo! Naka wɛ mbeyaka dia wɛ ayotohomba konga, yalɔngɔsɔla dia tâdia, tofunda, tɔtɛla kana tɛ̂la, kana tosala djimulimu kina y’ohomba.
Kamba l’etena kɛsɔ dia kana yimba lo dikambo dimɔtshi diakotshindja wɔɔngɔ efula l’andja watatshikitana wasɛnaso ɔnɛ.
Onga la yangɔ mɔtshi ya mbada suke la telefɔnɛ dia wɛ ndjoyadia naka wɛ akomuya. Lo minitɛ tshanu kana dikumi, wɛ kokaka mbadia akatshi efula.
Naka nyekɔ lo konga lo dihole dimɔtshi kâmɛ l’anto efula, kamba la diaaso sɔ, naka kokaka dia tatɛ sawola l’anto akina akambo wodia.
Ongaka la dibuku dia mbadiaka lo mutuka ayɛ nɛ dia wɛ heye wonya wayoyotohomba konga.
Tɔkɔkala yema, omuya yema, kana lɔmba.
DIONGA DIAYƐ NDO YƐDIKƆ YAKAYATƆSHI MBAYOKOKIMANYIYA DIA MBEYA KONGA DIMƐNA.