Nɔmba edimanyielo ekɔ yoho ya dimɛna efula ya mbidja ki
DEBORAH Tannen lele ombewi w’awui w’ɔtɛkɛta wa l’inivɛrsite wa Georgetown la Washington, D.C, ndo lakatondja abuku wakalangemaka efula akafunde ate: “Nɔmba edimanyielo ekɔ dui diele la nkudu k’efula. Diɔ kandolaka ekakatanu aha l’awui wa ngala monga, diɔ shidiyaka ewanu wa lam’asa wedja, kimanyiyaka ewandji wa wedja dia mbeya asui w’anto wa lɔkɔ ndo nɔngɔsɔlaka diɔtɔnganelo diele lam’asa anto.”
Bible shikikɛka dia mbala efula ɔlɔmbɛlɔ w’edimanyielo wa l’otema ɔtɔi ekɔ yoho ya dimɛna ya nɔngɔsɔla diɔtɔnganelo diakalana. Ɛnyɛlɔ, lo wɛla waki Yeso w’ɔna la lotshito, etena kakakawola ɔn’ɔsɔ la ngelo ndo kakandɔlɔmbɛ edimanyielo l’otema ɔtɔi, she aketawɔ esadi eto dia nde kawola la ngelo. (Luka 15:17-24) Eelo, onto pombaka minya yimba yande ya lotamanya ko nɔmba edimanyielo ndo nyanga dia vɔ mbokimwɛ. Lo mɛtɛ, le anto wele la ndjakitshakitsha, nɔmba edimanyielo kema dikambo dia wolo.
Nkudu kele l’ɔlɔmbɛlɔ w’edimanyielo
Abingayɛlɛ laki womoto ɔmɔtshi la lomba la l’Isariyɛlɛ w’edjedja akasha ɛnyɛlɔ kɛnya nkudu kele l’ɔlɔmbɛlɔ w’edimanyielo, kânga mbakandalɔmbɛ edimanyielo l’ɔtɛ wa kɔlɔ kakasale omɛnde. Lam’akadjasɛka Davidi lakayongaka nkumekanga k’Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga, nde l’anto wakakokɛka dongalonga diaki Nabala k’om’aki Abingayɛlɛ. Koko, etena kakaye ɛlɔngɔ w’apami waki Davidi dia ndjɔlɔmba Nabala mbo ya ndɛ la ashi, nde akakawoya anya hwe ndo akâtondjɛ ɛtɛkɛta wa kɔlɔ. Dikambo sɔ diakomadia Davidi efula ndo nde akɔshi suke l’apami 400 dia tɔlɔsha Nabala nde la wa lo luudu lande. Lam’akandoke dikambo sɔ, Abigayɛlɛ akatshu dia tohomana la Davidi. Etena kakandawɛnyi, nde akakusama l’ekolo ande. Ndo nde akate ate: “Khumemi, unungu wayali le mi! Umbetawo, dimi ukambi aye, nkuteli, ulungi aui w’ukambi aye a umuntu.” Oma lâsɔ, Abigayɛlɛ akalembetshiya woho waki dikambo ndo akasha Davidi weshasha wa mbo ya ndɛ la ya nnɔ. Oma lâsɔ, Davidi akate ate: “Tshoka la ki utsha lakaye. Enda, dimi lakakukedi, lakakulungudi ololo.”—1 Samuele 25:2-35.
Dionga di’okitshakitsha diaki Abigayɛlɛ kâmɛ l’ɛtɛkɛta ande wa nɔmba edimanyielo l’ɔtɛ wa dionga di’omɛnde di’awui wolo, akashimbɛ wa luudu lande. Davidi akawosha losaka lo woho wakandoshimbe dia ntshɔ totshola dikila. Kânga mbele aha Abigayɛlɛ mbakasalɛ Davidi nde l’apami ande kɔlɔ, nde aketawɔ dia mbɔsama onto la kɔlɔ l’ɔtɛ wa nkumbo kande ndo akadje ki lam’asa nkumbo kande la Davidi.
Ɛnyɛlɔ k’onto okina lakeyaka etena ka nɔmba edimanyielo ko ɔpɔstɔlɔ Paulo. Mbala kɛmɔtshi, nde akahombe ndjatɛkɛtɛ la ntondo k’ase Sheke mbut’ate la ntondo ka tuminadi ta lâdiko t’ase Juda. Oko wakandadunganɛ la nkɛlɛ l’ɔtɛ w’ɛtɛkɛta wa losembwe waki Paulo, ɔlɔmbɛdi wa lâdiko Ananiya akatomɛ wanɛ waki suke la Paulo dui dia vɔ mbɔkɔmɔla l’onyɔ. Lam’akandoke ngasɔ, Paulo akawotɛ ate: “We eheli kukitami pembe, [Nzambi] ayukokomola! We ambudjase ne dia numbuyami uku elembe, keli ukundi awatelaye dia vo nkomolami, aha uku elembe?” Lam’akate wanɛ wakendaka dikambo sɔ ɔnɛ Paulo ambɔtɛnga ɔlɔmbɛdi wa lâdiko, ɔpɔstɔlɔ Paulo aketawɔ munga kande mbala kakɔ ɔtɔi lo mbuta ate: “Anyasu, dimi kumbeya nti: Olombedi a ladiku mbendi; ne dia ambufundama ati: Toteketaki diui dia kolo lu dikambu dia umbuledi a wudja aye.”—Etsha 23:1-5.
Kɛnɛ kakate Paulo ɔnɛ onto lakasɔnama oko shushi hahombe mbisha dikimɔ dia kɔmɔla onto aki dikambo dia mɛtɛ. Koko, nde akalɔmbɛ edimanyielo nɛ di’aha la mbeya nde akatɛkɛtɛ ɔlɔmbɛdi wa lâdiko lo yoho yakakoke mɛnama oko nde ambɔ̂tɛnga.a Woho wakalɔmbɛ Paulo edimanyielo akayokonyaka ase Sheke lo mpokamɛ kɛnɛ kakandahombe mbuta. Lam’ele Paulo akeyaka di’ase tuminadi komonga la kanyi yâmɛ lo kɛnɛ kendana la eolwelo, nde akawatɛ dia wakôfunde nɛ dia dietawɔ diande lo eolwelo. Diakɔ diele, owanu wa wolo wakatombe lam’asa ase Sheke, ndo Afarisɛ wakete lo wedi wa Paulo.—Etsha 23:6-10.
Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma lo bɛnyɛlɔ dihende di’oma lo Bible nɛ na? Lo bɛnyɛlɔ diakɔ dihende, ɔlɔmbɛlɔ w’edimanyielo w’oma k’ɛse otema akakimanyiya dia sawo tetemala. Ɔnkɔnɛ, ɔlɔmbɛlɔ w’edimanyielo koka tokimanyiya dia mbidja ki. Eelo, mbetawɔ munga yaso ndo nɔmba edimanyielo lo kɔlɔ kakasalema koka ndjosha diaaso dia sawola dimɛna dia nɔngɔsɔla dikambo.
‘Ndoko dikambo dia kɔlɔ diakamatshe’
Lam’ɛnaso di’onto ɔmɔtshi akanyange l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakatate kana kakatasale, sho koka fɔnya ɔnɛ onto akɔ kema l’ekanelo k’ɔlɔlɔ kana ɔnɛ nde hakini dikambo. Koko, Yeso Kristo akalake ambeki ande ate: “Naka we eko lu nkimo ushasha aye l’ediakelu, ku we ambuho wati: Unyami eko la mi dikambu, kutshiki ushasha aye leko la ntundu k’ediakelu. Kutshu, kutashidisha dikambu diasaye la unyaye, kuyi, kuyukimo ushasha aye.”—Mateu 5:23, 24.
Ɛnyɛlɔ, ɔnangɛsɔ ɔmɔtshi mbeyaka mɛna dia wɛ ambowondjɛ. La ntondo ka dikambo dia ngasɔ, Yeso mbutaka dia wɛ pombaka ntshɔ ndo ‘toshidiya dikambo diasayɛ l’ɔnanyɔ’ oyadi kânga wɛ ekɔ lo mɛna dia wɛ akawondjɛ kana bu. Lo ndjela ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ, tshɛkɛta yakakambe Yeso layɔ lanɛ ‘mɛnyaka wolo wadja onto l’onto dia nyanga woho wa nɔngɔsɔla dikambo lam’asawɔ l’ɔkɔngɔ w’owanu tomba.’ (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words) Lo mɛtɛ, etena kawana anto ahende, onto l’onto mbeyaka mindjɛ osekande yema nɛ dia vɔ akɔ ahende kema kokele ndo salaka munga. Mbala efula dikambo sɔ nɔmbaka dia vɔ akɔ ahende nɔngɔsɔla dikambo.
Kɛnɛ koleki ohomba bu dia mbeya ele la shadiya kana akasadi kɔlɔ koko akɔna ayotatɛ ndjasha dia mbidja ki. Lam’akɛnyi ɔpɔstɔlɔ Paulo di’Akristo wa la Kɔrɛtɔ fundaka asekawɔ ekambi waki Nzambi lo tuminadi t’ase andja ɔnɛ l’ɔtɛ w’ekakatanu ɛsɔ waki lam’asawɔ ɛnyɛlɔ l’ɔtɛ w’awui wa falanga, nde akawangola ate: “Undi taki ololo dia nyu mbetawo mbikike kolo? Undi, taki ololo dia nyu mbetawo nkesama?” (1 Koreto 6:7) Kânga mbakate Paulo akambo asɔ dia shimba asekande Akristo dia vɔ mɛmbaka ewanu awɔ la ntondo ka tuminadi t’ase andja ɔnɛ, wetshelo washa dikambo sɔ mbokɛmaka hwe: Ki ka lam’asa ambetawudi ndeka ohomba la ntondo ka nyanga dia mbeya ɔnɛ lele la shadiya kana lele la munga. Naka sho momba wetshelo ɔsɔ lo yimba, kete hatotɛna wolo nɔmba edimanyielo lo kɔlɔ kafɔnya onto ɔmɔtshi ɔnɛ takosale.
Ekɔ ohomba nɔmba edimanyielo l’otema ɔtɔi
Koko, anto amɔtshi kambaka la tɔtɛkɛta talɔmbawɔ edimanyielo lo yoho ya tshambandeko. Ɛnyɛlɔ, lo wodja wa Japon, tshɛkɛta sumimasen, yakamba lawɔ dia nɔmba edimanyielo mbokɛmaka l’enyɔ w’anto mbala nunu la nunu. Onto koka kamba la yɔ ndo dia mbisha losaka ndo dia mɛnya woke woke w’ɔlɔlɔ wosalewɔ. Lam’ele anto kambaka la tshɛkɛta shɔ l’awui efula wotshikitanyi, anto amɔtshi mbeyaka mɛna dia tshɛkɛta yakɔ yaya ɔlɛlɔ ndo mbeyaka ndjoyambola dia kana wanɛ wayita ndjitaka mɛtɛ l’otema ɔtɔi. Weho efula wa nɔmba edimanyielo koka mɛnama oko aya ndo ɔlɛlɔ l’ahole akina nto.
L’ɔtɛkɛta tshɛ, ekɔ ohomba nɔmba edimanyielo l’otema ɔtɔi. Ɛtɛkɛta ndo wondjo wa dui pombaka mbokiya di’onto ambonyanga l’otema ɔtɔi lo kɛnɛ kakandasale. Yeso aketsha ambeki ande lo Dako dia lo Dikona ate: “Keli diui dianyu diayali: Elu; kana Kema. Diui tshe diahema ladiku dia aui aso dieli uma le kanga kolo.” (Mateu 5:37, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Naka wɛ ekɔ lo nɔmba edimanyielo, kete sala dikambo sɔ lo mɛtɛ! Ɛnyɛlɔ, pami kɛmɔtshi kakemala l’ɔnɔngɔ nde l’anto akina la ntondo ka biro wafundjawɔ anto nkombo la mbɛdika wetsho awɔ la ntondo ka vɔ mbudɛ l’aviyɔ akalɔmbɛ womoto lakemala suke la nde l’ɔnɔngɔ edimanyielo nɛ dia tapa diande diakakɔ ko kɔmɔla womoto ɔsɔ. L’ɔkɔngɔ wa minitɛ ngana, lam’akasɛmɛ anto l’ɔnɔngɔ, tapa diakɔ diamɛ diakakɔmɔla womoto akɔ nto. Pami kakɔ akalɔmbɛ edimanyielo mbala ka hende la loshilambo tshɛ. Lam’akasalema dikambo diakɔ diamɛ mbala kekina nto, pami kakatɛngɔlaka kâmɛ la womoto ɔsɔ akatɛ pami kakanga tapa ate naka edimanyielo kalɔmbɛ kɛsɔ kekɔ ka mɛtɛ, kete wɛ pombaka menda dimɛna di’aha tapa diayɛ kɔmɔla womoto ɔnɛ nto. Eelo, ɔlɔmbɛlɔ w’edimanyielo woye oma k’ɛse otema pombaka tshutshuya onto dia mbɔsa yɛdikɔ yaha sala munga kakɔ kâmɛ mbala kekina nto.
Naka edimanyielo kalɔmbaso kekɔ ka l’otema ɔtɔi, kete tɔ pombaka totshutshuya dia suya munga tshɛ, dia nɔmba kɛtshi, ndo dia mbidja welo woho wa nɔngɔsɔla kɔlɔ kosadimi naka kokaka. Lo wedi okina, onto losalewɔ kɔlɔ pombaka monga suke dia nimanyiya onto lôsale kɔlɔ lamboyatshumuya. (Mateu 18:21, 22; Mako 11:25; Efeso 4:32; Kolosai 3:13) Lam’ele anto akɔ ahende kema kokele, wodjelo wa ki hatongaka nshi tshɛ dikambo dia wɔdu. Koko, ɔlɔmbɛlɔ w’edimanyielo wekɔ la shɛngiya ya wolo efula dia mbidja ki.
Etena kahakoke nɔmba edimanyielo
Kânga mbele tɔtɛkɛta tɛnya lonyangu ndo okiyanu nɛndjaka onto otema ndo mbidjaka ki, kanga lomba mbewɔka dia kamba la tɔtɛkɛta tɔsɔ etena kahakoke dikambo sɔ salema. Ɛnyɛlɔ, tɔshi dia dikambo sɔ mendanaka la kɔlamelo otsha le Nzambi. Lam’aki Yeso lanɛ la nkɛtɛ, “ndi akayakitshakitsha, akayala la ukitanyia edja ndu lu nyoi, ee, nyoi ka l’utamba [w’asui].” (Filipi 2:8) Koko, nde kɔnɔmba edimanyielo lo dikambo dia dietawɔ diande l’oyango wa mbewɔ asui ande. Ndo Yeso kɔnɔmba edimanyielo etena kakawombola ɔlɔmbɛdi wa lâdiko ate: “Dimi lambukolomba lu lukumbu la [Nzambi k]a lumu nti: Ututeli kana Kristu keye, On’a [Nzambi].” Lo dihole dia nde nɔmba edimanyielo oko la wɔma, Yeso akokadimola la dihonga tshɛ ate: “Wem’oso ata. Keli dimi lambunyutela nti: Umaka kakiane, nyayena On’a untu udjashi lu lunya la pami la Wulu; ayayi lu wangi wa l’ulungu.” (Mateu 26:63, 64) Kanyi ya nyanga dia mbidja ki lam’asande l’ɔlɔmbɛdi wa lâdiko ko shisha kɔlamelo yande otsha le Jehowa Nzambi ka She komonga ndoko lushi ɔtɔi lo yimba yaki Yeso.
Akristo nɛmiyaka ewandji. Koko, vɔ hawohombe nɔmba edimanyielo lo kɛnɛ kendana l’okitanyiya awɔ otsha le Nzambi ndo la ngandji kokawɔ anangɛwɔ.—Mateu 28:19, 20; Romo 13:5-7.
Ndoko wekamu dia mbidja ki
Tekɔ lo sala munga ɛlɔ kɛnɛ nɛ dia takahowɔ eongelo ka kema kokele ndo pɛkato oma le tshɛso Adama. (Romo 5:12; 1 Joani 1:10) Pɛkato k’Adama aki etombelo w’oma l’ɔtɔmbɔkwɛlɔ ande otsha le Otungi. Koko oma k’etatelo, Adama l’Eva waki kokele aha la pɛkato, ndo Nzambi akalake dia nyomosha anto eongelo ka kokele kɛsɔ nto. Nde ayonya pɛkato ndo etombelo w’oma lɔkɔ tshɛ.—1 Koreto 15:56, 57.
Ohokanyiya woho wayonga dikambo sɔ! Lo dako diakandasha diendana la woho wa kamba la lolimi, Jakɔba y’onango Yeso akate ate: “Naka untu hatakana lu diui diandi, keti ndi ambuluwana, ndi mbeyaka nshimba dimba diandi tshe.” (Jakoba 3:2) Onto la kokele koka nama lolimi lande woho waha nde ndjokoma lo nɔmba edimanyielo l’ɔtɛ wahandeyi kamba la lɔ. Nde “mbeyaka nshimba dimba diandi tshe.” Ayonga mɛtɛ dikambo dia dimɛna efula lam’ayotokoma anto wa kokele! Etena kɛsɔ, wekamu wa mbidja ki lam’asa anto hatonga nto. Koko, la ntondo k’etena kɛsɔ, nɔmba edimanyielo l’otema ɔtɔi ndo lo yoho yakoka lo kɔlɔ kambosalema kimanyiyaka efula dia mbidja ki.
[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]
a Ondo l’ɔtɛ wa pâ kaki lande lo washo mbaki Paulo kɔmɛna ɔlɔmbɛdi wa lâdiko dimɛna.
[Osato wa lo lɛkɛ 5]
Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma l’ɛnyɛlɔ ka Paulo?
[Osato wa lo lɛkɛ 7]
Lam’ayonga anto tshɛ kokele, ndoko wekamu wayonga dia mbidja ki