Waa Na washa Nzambi lotombo ɛlɔ kɛnɛ?
“Khumesu, la [Nzambi k]asu, we kukuki dia nungula lutumbu la kenemo la wulu.”—ENYELO 4:11.
1, 2. (a) Bɛnyɛlɔ diakɔna diakɛnɛmɔla wetshelo welɛwɔ ɔnɛ biomimétique? (b) Wombola akɔna wambwama, ndo naa okadimwelo awɔ?
LUSHI lɔmɔtshi l’ɛnɔnyi 1942, ɛjɛniɛrɛ George de Mestral w’ose Suisse akɛngɔla yema la mfɔ kande. Etena kakawayakalolaka oya la ngelo, nde akɛnyi di’ahɔndɔ ande ndo wɛɔsa wa mfɔ kande wakalole ntɔ la mpongadikɔsɔ. Nde akasɛdingola mpongadikɔsɔ shɔ lo mikrɔskɔpɛ ɔmɔtshi ko akâmbe heyama lo menda tɔkɔhikɔhi takakatɛ l’ɛngɔ tshɛ kele oko la tɔsɔsa tele la mpongadikɔsɔ. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayotondjaka lokanyi la kakatanya ɛngɔ kele la tɔkɔhikɔhi la kɛnɛ kele la tɔsɔsa lelɛwɔ ɔnɛ Velcro. De Mestral komonga onto la ntondo lakokoya diangɔ diakatongama. Lo wodja w’États-Unis, ana ahende waki Wright wakasale aviɔ l’ɔkɔngɔ wa vɔ sɛdingola tofudu ta weke tafumbɔ lo lowa. Ɛjɛniɛrɛ ɔmɔtshi w’ose France yɔnɛ Alexandre-Gustave Eiffel akasale etangelo kele la lokombo lande katanema l’osomba wa Paris l’ɔkɔngɔ wa nde sɛdingola kɛnɛ kakimanyiya weka w’ɛhɛlɔhɛlɔ dia mɛmba wotsho wa demba.
2 Bɛnyɛlɔ sɔ kɛnɛmɔlaka wetshelo welɛwɔ ɔnɛ biomimétique, mbut’ate etenyi kɛmɔtshi ka siansɛ kayanga dia mbokoya diangɔ diakatongama.a Ɔnkɔnɛ, ekɔ ohomba mimbola ɔnɛ: Mbala ngana yatombola etshudi ɛsɔ Ɔnɛ lakatonge mpongadikɔsɔ, tofudu ta weke, weka w’ɛhɛlɔhɛlɔ ndo diangɔ dikina tshɛ diokoya anto efula dia tshula diangɔ diawɔ? Lonyangu ko, l’andja ɔnɛ Nzambi halongola lotombo lahombande nongola.
3, 4. Kakɔna kalembetshiya tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimɔmi ɔnɛ “lotombo,” ndo ɛnyayɔ etena kakambawɔ layɔ lo dikambo dia Jehowa?
3 Anto amɔtshi mbeyaka ndjambola ɔnɛ, ‘lande na kele ekɔ ohomba mbisha Nzambi lotombo? Nshi Nzambi okongaka nshi tshɛ Nzambi ka lotombo?’ Ekɔ mɛtɛ dia Jehowa ekɔ onto lele la lotombo loleki tshɛ l’andja w’otondo, koko aha anto tshɛ mbawɔsa oko onto lele la lotombo. Lo Bible, tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimɔmi ɔnɛ “lotombo” mbishaka kanyi ya “wotsho.” Yɔ mendanaka l’akambo wakonya onto ohomba kana wawosha wotsho lo washo w’anto akina. Etena kakambawɔ layɔ lo dikambo dia Nzambi, yɔ mɛnyaka kɛnɛ ketɛ Nzambi onto la diambo lo washo w’anto.
4 Ɛlɔ kɛnɛ, anto yema tshitshɛ tsho mbalembetɛ kɛnɛ ketɛ Nzambi onto la diambo. (Osambu 10:4; 14:1) Koko mbala efula, anto wele la lokumu lo tshunda di’anto wele la mbetawɔ le Nzambi wambotshutshuya anto di’aha vɔ nɛmiya Otungi wele la lotombo w’andja ɔnɛ. Weho akɔna wambowosala dikambo sɔ?
‘Hawokoke ndjayindja’
5. Ngande walembetshiya waa nomb’ewo oma lɛnɛ akaye diangɔ dia diambo diakatongama?
5 Nomb’ewo efula tɛtɛka ɔnɛ ndoko Nzambi wêkɔ. Ko ngande walembetshiyawɔ diangɔ dia diambo dia l’etongelo, mbidja ndo anto na? Vɔ mbutaka dia diangɔ sɔ tshɛ dia diambo diakaye oma l’ohilwelo, mbut’ate diɔ diakaye ngango. Ɛnyɛlɔ, Stephen Jay Gould, nomb’ewo kɛmɔtshi k’awui w’ohilwelo akafunde ate: “Tekɔ la lɔsɛnɔ nɛ dia lemba lɔmɔtshi la nse yotshikitanyi la nse kina yaki la dumbo yakakokaka kadimɔ ekolo wa dikɛndakɛnda diele la nkɛtɛ . . . Sho kombolaka efula dia kondja okadimwelo woleki tshɛ dimɛna, koko ndoko okadimwelo wêkɔ.” Woho akɔ wâmɛ, Richard E. Leakey nde la Roger Lewin wakafunde ɔnɛ: “Ondo waoho w’anto wakaye oma lo aksida ɔmɔtshi.” Kânga waa nomb’ewo mɔtshi yandola woho wakatongama diangɔ la kɔmba hawosha Nzambi lotombo.
6. Kakɔna kakɔmɔla anto otema dia tona dia mbisha Nzambi lotombo lahombande nongola oko wende Otungi?
6 Etena kata anto wakeke mukanda efula ɔnɛ ohilwelo ekɔ wetshelo wa mɛtɛ, vɔ mbutaka dia paka anto waheye ndoko ɛngɔ mbatona mbetawɔ dikambo sɔ. Kakɔna kasala anto efula la ntondo ka weho w’ɛtɛkɛta wa ngasɔ? Ɛnɔnyi ɛmɔtshi la ntondo, onto ɔmɔtshi lakayashaka efula lo kɛnɛ kendana l’ohilwelo akakɔnya anto wetawɔ wetshelo ɔsɔ. Nde akate ate: “Dimi lakɛnyi dia anto efula wetawɔ wetshelo w’ohilwelo mbetawɔka wetshelo ɔsɔ nɛ dia vɔ wakawatɛ di’akanga a timba tshɛ mbetawɔka wetshelo ɔsɔ.” Eelo, etena katondja ambewi wa mukanda tokanyi tawɔ tɛnya dia hawetawɔ etongelo, akina ndjoyelaka lokolo lawɔ lo tona dia mbisha Nzambi lotombo lahombande nongola oko wende Otungi.—Tukedi 14:15, 18.
7. Lo ndjela Romo 1:20, kakɔna kakoka mɛnama hwe oma lo diangɔ diɛnama diakatongama, ndo lande na?
7 Onde wa nomb’ewo wekɔ l’awui ndo la tolembetelo tâshikikɛ ɔnɛ diangɔ tshɛ diakaye oma l’ohilwelo? Ndooko! Sho ningama la diangɔ diɛnya di’Otungi ɔmɔtshi êkɔ. Lo kɛnɛ kendana lande, ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Akambu wa [Nzambi] ndu wulu andi wa pundju la efanelu kandi la [Nzambi] waki komenamaka uma ka etungelu k’andja wambenama hwe kakiane. Antu wambumana akambu ako fundu uma lu diango diakandatungi wuhu wahawakuki [vɔ wanɛ waha ambetawudi] ndjayindja.” (Romo 1:20) Sho kokaka mɛna tolembetelo tɛnya di’ɔnɛ Otungi ekɔ oma lo diangɔ diakandatonge. Paulo ekɔ lo mbuta di’oma k’etongelo k’anto, anto wakakoke ‘mɛna’ tolembetelo tɛnya ɔnɛ Nzambi ekɔ oma lo diangɔ diɛnama diakandatonge. Lende ele tolembetelo tɔsɔ?
8. (a) Ngande wɛnya olongo wɛnama nkudu ndo lomba laki Nzambi? (b) Kakɔna kɛnya dia andja pombaka monga la Kiɔkɔ ya Ntondo?
8 Sho mɛnaka dia Nzambi ekɔ oma l’olongo wele la tɔɔtɔ kasaa. Osambu 19:1 mbutaka ɔnɛ: “Ulungu atusanyaka lutumbu la [Nzambi].” “Ulungu,” mbut’ate wonya, ngɔndɔ, la tɔɔtɔ mɛnyaka nkudu ndo lomba la Nzambi. Lofulo laheyama mbala la tɔɔtɔ tokiyaka wɔma. Ndo diangɔ sɔ tshɛ dia l’olongo hadiɔkɛndakɛnda ngango, koko lo ndjela ɛlɛmbɛ w’etongelo w’eshika.b (Isaya 40:26) Onde ekɔ dui dia lomba mbuta dia diangɔ sɔ tshɛ diakaye la shashimoya? Waa nomb’ewo efula mbutaka di’andja ɔnɛ wakaye lo bandjikwi. Lo nembetshiya shɛngiya yele la dikambo sɔ, prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi akafunde ɔnɛ: “Kânga anto anɛ wahetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ mbetawɔka dia andja wokôngaka. Woho akɔ wâmɛ mbele, andja ɔnɛ akahombe monga la kiɔkɔ mɔtshi dia vɔ monga, nɛ dia onto akɔna lakoka mbetawɔ di’andja wa nganɛ monga aha la kiɔkɔ mɔtshi y’oshika?”
9. Ngande wɛnama lomba la Jehowa oma lo nyama yakandatonge?
9 Sho mɛnaka nto lanɛ la nkɛtɛ tolembetelo tɛnya ɔnɛ Nzambi ekɔ. Omembi w’esambo akate la diambo tshɛ ate: “[Jehowa] li, ndi elimu aye efula li! La yimba mbakayêtungi tshe. Kete yambulula too l’ekundji aye.” (Osambu 104:24) “Ekundji,” mbidja ndo waa nyama mɛnyaka lomba lande. Oko wakatadiɛnyi oma l’etatelo, diangɔ diakatongama diekɔ amɛna efula diakɔ mbele waa nomb’ewo nyangaka dia diokoya. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dingana dikina nto. Anyangiyangi wekɔ lo mbeka etamba wa tosakasaka l’oyango wa sala tofulɛ ta wolo t’alɔnga; vɔ sɛdingolaka diangɔ dimɔtshi dia fumbɔ diele la lotui la wolo dia ndowanya diangɔ dia losala diakimanyiya woho wa mboka; ndo vɔ sɛdingolaka nto ahafu w’esukula dia sala weho w’aviyɔ wahakoke mɛnama kânga lo radar. Koko, anto kokoyaka diangɔ diakatongama woho akɔna tshɛ, vɔ hawokokaki sala tshondo yema kakatongama. Dibuku Biomimicry—Innovation Inspired by Nature (Wokoyelo wa Diangɔ Diakatongama) mbutaka ɔnɛ: “Diangɔ dia sɛna salaka kɛnɛ tshɛ kalangaso sala, aha la diɔ nɔmba mazoto kana esasɛ kana ndanya okama aso wa nkɛtɛ kana mbidja nshi yawɔ yayaye lo wâle.” Ande lomba lele l’ɔnɛ lakatonge diangɔ sɔ lee!
10. Lande na kele kema ɔlɔlɔ manguna dia Otungi ɔmɔtshi a Woke ekɔ? Sha ɛnyɛlɔ.
10 Naka wɛ mbedia washo l’olongo kana menda diangɔ diakatongama diele lanɛ la nkɛtɛ, sho mɛnaka tolembetelo tɛnya hwe dia Otungi ɔmɔtshi ekɔ. (Jeremiya 10:12) Sho la dia mbetawɔ l’otema ɔtɔi kâmɛ la ditongami dia l’olongo diada tokoko ɔnɛ: “Khumesu, la [Nzambi k]asu, we kukuki Dia nungula lutumbu la kenemo la wulu, ne dia we kakatungi diango tshe.” (Enyelo 4:11) Waa nomb’ewo efula hawɛnyi tolembetelo tɛnya ɔnɛ Nzambi ekɔ la ‘washo w’etema awɔ,’ kânga mbakokawɔ mambiama la diangɔ nɛ diakatongama diɛnawɔ la washo awɔ. (Efeso 1:18) Sho kokaka mɛnya dikambo sɔ lo yoho nyɛ: Ngɛnangɛna ɛngɔ ka dimɛna kakatongama ko manguna dia Otungi a Woke êkɔ, ekɔ dui diahokɛma wate kana oko onto ɔmɔtshi langɛnangɛna mukubu ɔmɔtshi woshingodiwɔ lo luudu ko hetawɔ di’onto ɔmɔtshi lakashingola mukubu akɔ ekɔ. Hatokoke mamba dia vɔ mbuta lo dikambo dia wanɛ watona mbetawɔ Nzambi ɔnɛ vɔ ‘hawokoke ndjayindja’!
‘Ɛnɔmbɔdi wa totshungu’ wambonganyiya anto efula
11, 12. Wetshelo w’ɔnɛ awui tshɛ watomba wambotakongɛmaki la ntondo oma le Nzambi mbika etshina lo kanyi yakɔna, ndo kakɔna kɛnya dia wetshelo ɔsɔ hatombola Nzambi?
11 Anto efula wayasha l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ mbetawɔka dia yoho yawɔ y’ɔtɛmwɛlɔ mbishaka Nzambi lotombo. (Romo 10:2, 3) Ko tete le ɔtɛmwɛlɔ ekɔ ehomɔ kekina ka lo tshunda di’anto kashimba miliyɔ y’anto ɛlɔ kɛnɛ dia mbisha Nzambi lotombo. Lo yoho yakɔna? Nyɛsɔ tɔsɛdingole toho tohende.
12 Ntondotondo, ɛtɛmwɛlɔ shimbaka anto dia mbisha Nzambi lotombo oma lo wetshelo awɔ wa kashi. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka wetshelo w’ɔnɛ awui tshɛ watomba wambotakongɛmaki la ntondo oma le Nzambi. Wetshelo ɔsɔ mbika etshina lo kɛnɛ kafɔnya anto ɔnɛ lam’ele Nzambi ekɔ la wolo wa mbeya nshi yayaye, nde teyaki la ntondo etombelo w’oseka dikambo tshɛ. Wetshelo w’ɔnɛ awui tshɛ wambotakongɛmaki la ntondo oma le Nzambi mɛnyaka dia edja efula la ntondo Nzambi ambotakongɛki nshi yayaye y’onto tshɛ, oyadi ɔlɔlɔ kana kɔlɔ. Lo ndjela wetshelo ɔsɔ, Nzambi mbele lo kiɔkɔ y’asui ndo y’akambo wa kɔlɔ tshɛ wasalema l’andja ɔnɛ. Vɔ hawotombola Nzambi etena komamatanyiyawɔ akambo wele Satana otunyi ande, ɔnɛ lelamɛ lo Bible ɔnɛ “umbuledi a kete nye” mbele lo kiɔkɔ yawɔ!—Joani 14:30; 1 Joani 5:19.
13. Lande na kele kema ɔlɔlɔ fɔnya dia Nzambi kema la wolo lâdiko wa dikoka diele lande dia mbeya akambo wayonga lo nshi yayaye? Sha ɛnyɛlɔ.
13 Wetshelo w’ɔnɛ awui tshɛ watomba wambotakongɛmaki la ntondo oma le Nzambi kema l’atei w’Afundelo ndo ɔsɔ ekɔ dui diamamatanyiyɛwɔ Nzambi. Wetshelo ɔsɔ mbidjaka ofukutanu lam’asa kɛnɛ kakoka Nzambi sala la kɛnɛ kende lo sala. Woho wele Nzambi kokaka mbeya akambo la ntondo mɛnyama hwe l’atei wa Bible. (Isaya 46:9, 10) Koko, kema ɔlɔlɔ fɔnya dia nde kema la wolo lâdiko wa dikoka diande dia mbeya akambo wayonga lo nshi yayaye kana fɔnya dia nde kele lo kiɔkɔ y’akambo tshɛ watomba. Tɔshi ɛnyɛlɔ: Ohokanyiya dia wɛ ekɔ la wolo wa lo demba efula. Onde kɛsɔ ayokotshutshuyaka dia mbediaka ema tshɛ ka wotsho kɛnayɛ? Ndooko! Woho akɔ wâmɛ mbele, monga la dikoka dia mbeya akambo la ntondo hatshutshuya Nzambi dia mbeya la ntondo kana dia shikikɛ dikambo tshɛ la ntondo. Nde sɔnaka akambo walangande mbeya la ntondo ndo dui sɔ mendanaka paka la nde ndamɛ.c Mbokɛmaka hwe dia, wetshelo wa kashi mbidja ndo wetshelo w’ɔnɛ Nzambi ambotakongɛki akambo tshɛ la ntondo hatombola Nzambi.
14. Lo yoho yakɔna yambɔnyɔla ɛtɛmwɛlɔ Nzambi?
14 Yoho kina yɔnyɔla ɛtɛmwɛlɔ Nzambi ele oma lo lɔkɛwɔ l’ambetawudi awɔ. Anto nongamɛka di’Akristo ndjela wetshelo waki Yeso. Ndo nto, Yeso aketsha ambeki ande dia vɔ ndjela atɔndɔ wele oko ‘mbokana ngandji’ ndo ‘di’aha vɔ monga wa la nkɛtɛ nyɛ.’ (Joani 15:12; 17:14-16) Kayotota dia ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo? Onde vɔ ndjelaka mɛtɛ wetshelo ɛsɔ?
15. (a) Akokaso mbuta dikambo di’ɔkɔndɔ w’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lo kɛnɛ kendana l’ata wa lam’asa wedja? (b) Shɛngiya yakɔna yamonga la lɔkɛwɔ l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ le miliyɔ y’anto?
15 Tɔsɛdingole ɔkɔndɔ w’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lo dikambo dia ata. Vɔ wakasukɛ, wakadihe washo, ndo wakahɔhɔla ata wa lam’asa wedja. Vɔ wakatshɔkɔla elui w’asɔlayi ndo wakayange tɛkɛ nɛndɛ dia mbuta bonde kakadiakemaka anto. Sho tshutshuyamaka dia ndjambola ɔnɛ: ‘Onde ndoko lushi lakakanyiya ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ɛsɔ dia ndo asekawɔ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo lɛkɛ lokina wekɔ lo sala woho akɔ wâmɛ?’ (Enda kiombo yata ɔnɛ: “Lo Wedi Waki Na Wele Nzambi?”) Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ hawotombola Nzambi etena kasɛmawɔ ɔnɛ nde mbakimanyiyaka l’ata walɔwɔ wakɛdia akila w’anto; ndo vɔ hawôtombola etena katawɔ di’atɔndɔ wa lo Bible wambeta lowe ndo kadihawɔ washo l’awui wa mindo wa dieyanelo. Vɔ mɛtɛ toholaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakelɛ Yeso ɔnɛ “atshi wa kolo” ndo ‘ɛnɔmbɔdi wa totshungu’! (Mateu 7:15-23; 15:14) Lɔkɛwɔ l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lakatshutshuya miliyɔ y’anto dia vɔ kitshakitsha ngandji kokawɔ Nzambi.—Mateu 24:12.
Waa na mɛtɛ washa Nzambi lotombo?
16. Dia kadimola wombola w’ɔnɛ, waa na mɛtɛ washa Nzambi lotombo, lande na kahombaso sɛdingola kɛnɛ kata Bible?
16 Naka anto wa lokumu ndo wele la shɛngiya lo andja ɔnɛ lo tshɛ kawɔ hawosha Nzambi lotombo, lâsɔ, waa na mɛtɛ washa Nzambi lotombo? Dia kadimola dimbola sɔ, sho pombaka sɛdingola Bible. Nzambi ekɔ la lotshungɔ la shikikɛ woho wahombande tombwama, ndo nde akasha atɔndɔ asɔ l’Ɔtɛkɛta ande, mbut’ate lo Bible. (Isaya 42:8) Nyɛsɔ tɔsɛdingole toho tosato tahombaso tombola Nzambi, ndo yoho la yoho yayendana la wombola wa mbeya wanɛ mɛtɛ wasala dikambo sɔ ɛlɔ kɛnɛ.
17. Ngande wakɛnya Jehowa dia tombola lokombo lande ekɔ dikambo di’ohomba efula diendana la lolango lande, ndo waa na watombola lokombo lande ɛlɔ kɛnɛ lo nkɛtɛ tshɛ?
17 Ntondotondo, sho kokaka tombola Nzambi lo nɛmiya lokombo lande. Sala dikambo sɔ ekɔ etenyi k’ohomba ka lolango la Nzambi ndo diɔ mɛnamaka oma lo kɛnɛ kakatɛ Jehowa Yeso. Nshi ngana la ntondo ka nde mvɔ, Yeso akalɔmbɛ ate: “Papa, utumbuli lukumbu laye.” Ko dui dimɔtshi diakakadimola ate: “Dimi lambulutumbula, layulutumbula ntu.” (Joani 12:28) Aha la tâmu, ɔnɛ lakatɛkɛtaka aki Jehowa nde ndamɛ. Lo ndjela okadimwelo ande, mɛnamaka hwe dia tombola lokombo lande ekɔ ohomba efula le nde. Lâsɔ, waa na mɛtɛ watombola Jehowa ɛlɔ kɛnɛ lo mbewɔnya lokombo lande ndo lo litombola lo nkɛtɛ tshɛ? Ekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa, ndo vɔ wekɔ lo sala dikambo sɔ lo wedja 235!—Osambu 86:11, 12.
18. Ngande wakokaso mbeya wanɛ watɛmɔla Nzambi lo ‘mɛtɛ,’ ndo olui akɔna wele ambolekana ɛnɔnyi lokama wetshawɔ anto akambo wa mɛtɛ?
18 Dui dia hende ele, sho koka tombola Nzambi lo sambisha akambo wa mɛtɛ wendana lande. Yeso akate dia atɛmɔdi wa mɛtɛ ‘tɛmɔlaka Nzambi lo mɛtɛ.’ (Joani 4:24) Ngande wakokaso mbeya wanɛ watɛmɔla Nzambi lo ‘mɛtɛ’? Vɔ pombaka mbikasha wetshelo wahaye oma lo Bible ndo wɔnyɔla Nzambi ndo lolango lande. Ndo, vɔ pombaka mbetsha awui wa mɛtɛ wele l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi, mbidja ndo awui anɛ: Jehowa mbele Nzambi kaheme lâdiko dia tshɛ, ndo nde oto mbasungana tombwama oko Nkum’Olongo (Osambu 83:18); Yeso ekɔ Ɔn’aki Nzambi ndo Nkumekanga kakasɔnama ka Diolelo dia Mɛsiya wa Nzambi (1 Koreto 15:27, 28); Diolelo dia Nzambi diayokidia lokombo la Jehowa ndo diayokotsha sangawelo diande diendana la nkɛtɛ ndo l’anto wele lɔkɔ (Mateu 6:9, 10); lokumu l’ɔlɔlɔ lendana la Diolelo sɔ pombaka sambishama lo nkɛtɛ k’otondo. (Mateu 24:14) Ambolekana ɛnɔnyi 100 wele paka djui y’anto tshɔi tsho mbetsha akambo asɔ wa mɛtɛ w’ohomba la kɔlamelo, mbut’ate Ɛmɛnyi wa Jehowa!
19, 20. (a) Ngande wakoka lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ lele l’Akristo mbisha Nzambi lotombo? (b) Wembola akɔna wakoka tokimanyiya dia shikikɛ wanɛ washa Nzambi lotombo ɛlɔ kɛnɛ lo monga la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ?
19 Dui dia sato ele, sho kokaka tombola Nzambi lo sɛna lo yoho yɔtɔnganɛ l’ɛlɛmbɛ ande. Ɔpɔstɔlɔ Petero akafunde ate: “Nyuyali la ditshelu di’ololo l’atei w’asi wedja. Okone, naka wambunyosongwela vati: Nyu nyeko atshi wa kolo, naka vo wayena etsha anyu w’ololo, ku vo wayutumbula [Nzambi], lu lushi layundâkendela.” (1 Petero 2:12) Dionga di’Okristo mɛnyaka mbetawɔ kande. Lam’asha wanɛ watɔsɛdingola kɔmatɛrɛ, mbut’ate etena kɛnawɔ dia lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ l’Akristo ekɔ etombelo w’oma lo mbetawɔ kawɔ, dikambo sɔ mbishaka Nzambi lotombo.
20 Waa na watombola Nzambi ɛlɔ kɛnɛ lo monga la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ? Ɔtɛmwɛlɔ akɔna wandɔma efula oma le emboledi l’ɔtɛ wa ki kawɔ, l’ɔtɛ walɛnyawɔ ɛlɛmbɛ ndo wafutawɔ elambo? (Romo 13:1, 3, 6, 7) Anto akɔna weyama l’andja w’otondo l’ɔtɛ wewɔ kâmɛ l’asekawɔ ambetawudi, kâmɛ kele lokoho la demba, wodja kana etshikitanu wa waoho hawadjɛ wekamu na? (Osambu 133:1; Etsha 10:34, 35) Olui akɔna weyama l’andja w’otondo l’ɔtɛ w’olimu awɔ wa wetshelo wa Bible wakambema l’andja w’otondo watshutshuya anto dia nɛnya ɛlɛmbɛ, atɔndɔ wa lo nkumbo, ndo ɛlɛmbɛ wa lo Bible wendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ na? Ekɔ paka olui ɔtɔi wele lɔkɛwɔ lawɔ l’ɔlɔlɔ l’awui asɔ ndo l’awui akina wa lo lɔsɛnɔ mbishaka djembetelo lo dikambo sɔ, olui akɔ ko: Ɛmɛnyi wa Jehowa!
Onde wɛ ekɔ lo mbisha Nzambi lotombo?
21. Lande na kahombaso sɛdingola dia kana shoamɛ tekɔ lo mbisha Jehowa lotombo?
21 Onto l’onto l’atei aso pombaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde lekɔ lo mbisha Jehowa lotombo?’ Lo ndjela Osambu 148, ditongami efula mbishaka Nzambi lotombo. Andjelo, olongo wɛnama, nkɛtɛ ndo nyama yele lɔkɔ, ditongami sɔ tshɛ diekɔ lo tombola Jehowa. (Divɛsa 1-10) Ande lonyangu di’anto efula ɛlɔ kɛnɛ hawosale dikambo sɔ lee! Lo sɛna lo yoho yasha Nzambi lotombo, wɛ ndjadjaka l’ɔnɔngɔ wa ditongami dikina tshɛ diatombola Jehowa. (Divɛsa 11-13) Ndoko yoho kina yoleki dimɛna yakokayɛ kamba la lɔsɛnɔ layɛ.
22. Lo mbisha Jehowa lotombo, lo toho takɔna tatshɔkwamɛ, ndo yɛdikɔ yakɔna yahombayɛ mbɔsa?
22 Etena kashayɛ Jehowa lotombo, wɛ tshɔkwamaka lo toho efula. Oko weyɛ la mbetawɔ l’olambo wa tshungo wa Kristo, wɛ ndjaokanyaka la Nzambi ndo mongaka la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Shɔ lele l’olongo. (Romo 5:10) Naka wɛ sɛdingola ɛkɔkɔ wele layɛ wa mbisha Nzambi lotombo, kete wɛ ayoleka mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ, ndo ayonga la lowando. (Jeremiya 31:12) Lâsɔ, wɛ ayonga suke dia kimanyiya akina dia monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ, lele l’oyango, ndo wɛmɛmɛ ayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula. (Etsha 20:35) Onga l’atei w’anto wambɔsa yɛdikɔ ya mbishaka Nzambi lotombo tatɛ oma ko kakianɛ ndo pondjo la pondjo!
[Nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi]
a Tshɛkɛta “biomimétique” ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ biʹos, yalembetshiya “lɔsɛnɔ,” ndo miʹme·sis, yalembetshiya “wokoyelo.”
b Dia mbeya awui efula wɛnya woho wakɛnɛmɔla olongo wɛnama lomba ndo nkudu ka Nzambi, enda tshapita 5 ndo 17 ya dibuku Approchez-vous de Jéhovah, diakatondjama oma le Ɛmɛnyi wa Jehowa.
c Enda lo Étude perspicace des Écritures, vɔlimɛ 2, lɛkɛ 641, diakatondjama oma le Ɛmɛnyi wa Jehowa.
Onde Wɛ Akohɔ?
• Lande na kakokaso mbuta dia waa nomb’ewo lo tshɛ kawɔ hawokimanyiya anto dia tombola Nzambi?
• Naa toho tohende tamboshimba ɛtɛmwɛlɔ anto dia mbisha Nzambi lotombo?
• Lo toho takɔna takokaso tombola Nzambi?
• Lande na kahombayɛ sɛdingola dia kana wɛ ekɔ lo mbisha Jehowa
lotombo?
[Kiombo ya lo lɛkɛ 12]
“Lo Wedi Waki Na Wele Nzambi?”
Pami kɛmɔtshi kakalɔsha lo wedi wa armée de l’air allemande lo Ta dia Hende dia l’Andja w’Otondo lakayokomaka Ɔmɛnyi wa Jehowa l’ɔkɔngɔ diko mbutaka ate:
“Kɛnɛ kakanyangiya efula l’ɛnɔnyi ɛsɔ wakalɔmaka ta aki . . . woho wakamɛnyi ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ mbut’ate w’aseka Mupɛ, w’aseka Luther, w’Episkɔpɔ ndo akina watshɔkɔla w’aviyɔ la diangɔ diadɔ tshɛ la ntondo ka vɔ fumbɔ dia tɔkɔsha wa bɔmbɛ yamana anto oshiki. Lakayambolaka mbala efula nte: ‘Lo wedi waki na wele Nzambi?’
“Asɔlayi w’ase Allemagne wakalɔtaka engawo kaki la ɛtɛkɛta wata ɔnɛ: Gott mit uns (Nzambi ekɔ laso). Kele lakayambolaka nte: ‘Lande na kahakoke Nzambi monga l’asɔlayi wa lo lɛkɛ lokina wa l’ɔtɛmwɛlɔ akɔ wâmɛ ndo walɔmba le Nzambi kakɔ kâmɛ?’”