Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ

Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Khumi ya Dikanga ka ntondo

“LAM’ATULELAKA antu w’ololo, wudja watongenangenaka. Keli lam’atulelaka untu a kolo, antu watukhumaka akhumu.” (Tukedi 29:2) Dibuku dia Khumi ya Dikanga ka ntondo shikikɛka la wolo tshɛ mɛtɛ ka yokedi shɔ. Diɔ kɔndɔlaka ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ laki Sɔlɔmɔna, ɔnɛ lele lo diolelo diande ase Isariyɛlɛ w’edjedja waki la lotui ntshitshi ndo l’ɔngɔnyi w’efula. Diɔ kɔndɔlaka woho wakatɔna wodja l’ɔkɔngɔ wa nkumekanga kakɔ. Diɔ tɛkɛtaka nto dia waolelo wa nkumi ya dikanga 14 yakayɔhɛnaka (lo Isariyɛlɛ kana la Juda), yele hiende tsho l’atei awɔ mbaki la kɔlamelo y’efula otsha le Jehowa. Lâdiko dia lâsɔ, dibuku dia Khumi ya Dikanga ka ntondo tɛkɛtaka olimu wakakambe aprɔfɛta asamalo, mbidja ndo Elidja.

Diɔ diakafundama la Jerusalɛma ndo la Juda oma le ɔprɔfɛta Jeremiya, ndo ɔkɔndɔ wa lɔkɔ tɛkɛtaka awui wakete oma lo 1040 N.T.D., polo ndo lo 911 N.T.D., mbuta ate ɛnɔnyi 129. Etena kakandafundaka dibuku nɛ, mɛnamaka dia Jeremiya akoke sso lo abuku amɔtshi w’edjedja wele waya bu ɛlɔ kɛnɛ, oko “buku di’etsha wa Solomona.”​—1 Khumi ya Dikanga 11:41; 14:19; 15:7.

NKUMEKANGA KA LOMBA AMBELA WƆLADI NDO ƆNGƆNYI

(1 Khumi ya Dikanga 1:1–11:43)

Dibuku dia Khumi ya Dikanga ka ntondo tatɛka la ɔkɔndɔ wa dikambo dimɔtshi dia diambo efula, dikambo diakɔ ko: woho wakahembe Adɔnidja mbɔsa kiti ka Diolelo ka Davidi, she. Yɛdikɔ yakɔshi ɔprɔfɛta Natana aha la tshimbatshimba akayotolaka sheke shɔ, ndo Sɔlɔmɔna, ɔna okina laki Davidi mbakayoyala nkumekanga. Jehowa akangɛnangɛna woho wakɔlɔmbɛ nkumekanga k’oyoyo kɛsɔ “utema wa [lo]mba la w’ewu,” ko nde akawosha nto “ekundji la lutumbu.” (1 Khumi ya Dikanga 3:12, 13) Ndoko onto lakɛdima la nkumekanga lomba, ndo ɔngɔnyi ande akaleke wa anto tshɛ. Ase Isariyɛlɛ wakɔtɔ lo eleko ka wɔladi ndo ka ɔngɔnyi.

Sɔlɔmɔna akake tɛmpɛlɔ ka Jehowa ndo mvudu nkina efula ya lɛɛta. Jehowa akasha Sɔlɔmɔna eshikikelo kɛnɛ ate: “Layushikike kiti ka diulelu diaye lu Isariyele,” naka nkumekanga tetemala monga la okitanyiya. (1 Khumi ya Dikanga 9:4, 5) Nzambi ka mɛtɛ akawewola nto oma lo etombelo wa kɔlɔ w’oma lo ohindodi. Lonyangu ko, Sɔlɔmɔna akayoyafudiɛka wadi w’ase wedja. Oma lo shɛngiya yawɔ, nde akayokadimɔka otsha l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi lo nshi yande y’osombe. Jehowa akawewoya dia Diolelo diande diayatɔna. Lo ɔnɔnyi wa 997 N.T.D., Sɔlɔmɔna akavu, l’ɔkɔngɔ wa nde mbolɛ ɛnɔnyi 40. Ɔnande Rɛhɔbɔama akɔhɛnɛ.

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

1:5​—Lande na kakalange Adɔnidja mbɔsa kiti ka Diolelo etena kaki Davidi eke la lɔsɛnɔ? Bible hatotɛ dikambo sɔ. Koko mbeyaka monga lo ɛkɔkɔ ɛnɛ: lam’ele nondo diande dihende di’apami, Aminɔna la Abisalɔma wakashile mvɔ, ondo ndo ɔnaki Davidi okina lakawelɛka Kileyabɛ, Adɔnidja akakanyiya dia nde mbele ɔnɛ lakahombe kita kiti ka Diolelo lam’ele nde mbaki ɔnaki Davidi l’enondo lo wanɛ waki weke la lɔsɛnɔ. (2 Samuele 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Lam’ele nde akakondja osukɔ oma le Jɔaba owandji wa wolo w’alembe ndo oma le Abiyatara ɔlɔmbɛdi wa lâdiko waki la lokumu, Adɔnidja akikɔ la eshikikelo ɔnɛ nde ayokotsha oyango ande. Bible hashikikɛ dia kana nde akeyaka dia Davidi aki la kanyi ya Sɔlɔmɔna mbokita lo kiti ka Diolelo. Koko, lam’akalambola Adɔnidja ‘olambo’ nde kombelɛ Sɔlɔmɔna ndo ɛlɔhɛ waki la kɔlamelo otsha le Davidi. (1 Khumi ya Dikanga 1:9, 10) Kɛsɔ mɛnyaka dia nde akɔsaka Salɔmɔna oko otunyi ande.

1:49-53; 2:13-25​—Lande na kakadiakisha Sɔlɔmɔna Adɔnidja l’ɔkɔngɔ wa nde mbodimanyiya? Etena kakalɔmbɛ Adɔnidja Batɛshɛba dia mbɔtɛkɛtɛ le Sɔlɔmɔna dia nde mbosha Abishangɛ wadi, Batɛshɛba kombeya oyango waki la Adɔnidja. Koko Sɔlɔmɔna akashihodia dikambo sɔ. Kânga mbele Davidi kombeyana la nde, Abishangɛ womoto l’olangala ɔsɔ akɔsamaka oko oseka waki Davidi. Lo ndjela mbekelo ya lo nshi shɔ, Abishangɛ akahombe ndjonga paka wadi aki ɔnɛ lakahombe kita Davidi. Ondo Adɔnidja akakanyiya dia naka nde mbɔsa Abishangɛ oko wadi, kete nde koka nyanga dia monga lo kiti ka diolelo. Lo mbɔsa dia oyango ɔsɔ mbaki la kɛnɛ kakalɔmbɛ Adɔnidja, Sɔlɔmɔna kombetawɔ mbodimanyiya nto.

6:37–8:2​—Etena kakɔna kakasalema osapwelo wa tɛmpɛlɔ? Tɛmpɛlɔ kakashile mbikama lo ngɔndɔ k’enanɛi ka ɔnɔnyi 1027 N.T.D., ɔnɔnyi wa 11 wa diolelo diaki Sɔlɔmɔna. Mɛnamaka dia wɛmbɛlɔ wa diangɔ ndo ɛlɔngɔswɛlɔ ekina wendana la osapwelo ɔsɔ akɔshi ngɔndɔ 11. Osapwelo wakahombe salema lo ngɔndɔ k’esambele ka ɔnɔnyi wa 1026 N.T.D. Naka ɔkɔndɔ tɛkɛtaka dia ntumu nkina ya wokelo lam’asa etena kakashile mbikama tɛmpɛlɔ la osapwelo atɔ, kete ondo dia mɛnya elimu tshɛ wendana la wokelo.​—2 Ekondo 5:1-3.

9:10-13​—Lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, onde Sɔlɔmɔna aki la lotshungɔ la mbisha nkumekanga Hiramɛ ka la Tura esomba 20 wa lo nkɛtɛ ya Ngalili? Ondo akɔsamaka dia ɔlɛmbɛ watanema lo Akambu w’Asi Lewi 25:23, 24 akendanaka paka la nkɛtɛ yakadjasɛka ase Isariyɛlɛ. Mbeyaka monga ko esomba wakasha Sɔlɔmɔna nkumekanga Hiramɛ wakikɔ esomba wakadjasɛ anto waki komonga ase Isariyɛlɛ, kânga mbele esomba ɛsɔ wakikɔ lo elelo wa Nkɛtɛ ya Daka. (Etumbelu 23:31) Mbeyaka monga ko kɛnɛ kakasale Sɔlɔmɔna akɛnya nto dia nde kokitanyiyaka Ɛlɛmbɛ tshɛ lo tshɛ, oko ‘akandayafudiya falasa’ ndo tshuka wadi efula. (Euhwelu 17:16, 17) Lo weho akɔ tshɛ, Hiramɛ kɔngɛnangɛna woshasha ɔsɔ. Ondo esomba ɛsɔ kɔnɔngɔswamaka dimɛna oma le apanganu wakadjasɛka lɔkɔ, kana komonga lo ahole w’amɛna.

11:4​—Onde koka mbuta dia Sɔlɔmɔna akayoshishaka kɔlamelo lo nshi yande y’osombe nɛ dia etena kɛsɔ ko nde ahahɔ akambo? Ondo aha ngasɔ. Sɔlɔmɔna akikɔ dikɛnda etena kakandatatɛ mbolɛ, ndo kânga mbakandolɛ ɛnɔnyi 40, nde kokoma osombe w’efula. Lâdiko dia lâsɔ, nde kotshika dia tɛmɔla Jehowa lo tshɛ. Fɔnyamaka dia nde akahembe sanganya waetawɔ.

Wetshelo le so:

2:26, 27, 35. Kɛnɛ kata Jehowa kotshamaka nshi tshɛ. Woho wakanyama Abiyatara, kanula yaki Eli oma lo dihole diande, akakotsha “diui diakati [Jehowa] dikambu dia khumbu ka Eli.” Woho wakahɛnama Abiyatara oma le Zadɔka l’oma lo dioho dia Finehasi akakotsha Walelu 25:10-13.​—Etumbelu 6:25; 1 Samuele 2:31; 3:12; 1 Ekondo 24:3.

2:37, 41-46. Ande wâle dia sho kanyiya ɔnɛ onto lɔnyɔla ɛlɛmbɛ wa Nzambi hatolongola dilanya lee! Wanɛ tshɛ wamɔ oma lo ‘mboka katɔla otsha lo lɔsɛnɔ’ la lolango lawɔ wayosowa la etombelo wa kɔlɔ w’oma lo yɛdikɔ yawɔ yaha la lomba shɔ.​—Mateu 7:14.

3:9, 12-14. Jehowa kadimolaka alɔmbɛlɔ wa l’otema ɔtɔi wɔlɔmba ekambi ande lomba, shɛnɔdi ndo ɛlɔmbwɛlɔ woho wa kamba olimu ande.​—Jakoba 1:5.

8:22-53. Ande lowando laki la Sɔlɔmɔna otsha le Jehowa, Nzambi kele la ngandji ka lɔsɛngɔ, Nzambi kakotsha alaka ande, ndo koka alɔmbɛlɔ lee! Naka sho kana yimba lo dɔmbɛlɔ dia osapwelo diakasale Sɔlɔmɔna, kete tayofudia lowando laso lo akambo asɔ ndo lo akina wendana la lonto la Nzambi.

11:9-14, 23, 26. Etena kakonge Sɔlɔmɔna la ohindodi lo nshi yande y’osombe, Jehowa akawonyiya atunyi. Ɔpɔstɔlɔ Petero akate ate: “[Nzambi] atutunaka akanga w’utaku, keli atushaka wane wayakitshakitsha ngandji ka mamba.”​—1 Petero 5:5.

11:30-40. Nkumekanga Sɔlɔmɔna akalange ndjaka Jɛrɔbɔama l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakate Ahidja lo dikambo diande. Dionga diande sɔ diakatshikitana mɛtɛ efula la nɛ diaki lande ɛnɔnyi akumi anɛi la ntondo, etena kakandatone dia sɔmbɔya Adɔnidja ndo anto akina wakawɔtwɛ sheke! (1 Khumi ya Dikanga 1:50-53) Dionga diande diakayotshikitanaka nɛ dia nde akayanganya la Jehowa.

DIOLELO DIMƆTSHI DIAMBATƆNA

(1 Khumi ya Dikanga 12:1–22:53)

Jɛrɔbɔama nde la wodja wakaye le nkumekanga Rɛhɔbɔama dia ndjɔlɔmba dia nde kitshatsha wotsho wakɛndja Sɔlɔmɔna ka she anto. Lo dihole dia nde mbetawɔ kɛnɛ kakawɔlɔmbɛ, Rɛhɔbɔama akawawanɛ dia nyomoleka mbaɛndja wotsho. Oma lo dikambo sɔ, waoho dikumi wakatɔmbɔkɔ ndo wakadje Jɛrɔbɔama oko nkumekanga kawɔ. Oma lâsɔ, diolelo diakatɔna. Rɛhɔbɔama akolɛ diolelo dia lo sidɛ, diakakengama la dioho dia Juda ndo dia Bɛndjamina, ndo Jɛrɔbɔama akolɛ lo diolelo dia lo nɔrdɛ diakakengama la waoho dikumi akina wa Isariyɛlɛ.

Dia mbetawoya anto diaha vɔ tshɔka otsha la Jerusalɛma dia tɔtɛmɔla, Jɛrɔbɔama akatshe tana ta ngɔmbɛ tohende ta paonyi, ko nde kitsha mɔtshi la Danɛ ndo kina la Bɛtɛlɛ. L’ɔkɔngɔ wa Jɛrɔbɔama, Nadaba, Bashana, Ela, Zimiri, Tibini, Omiri, Ahaba, ndo Ahaziya wakayahemaka lo kiti ka Isariyɛlɛ. Abidja, Asa, Jɛhɔshafata, ndo Jɛhɔrama wakahɛnɛ Rɛhɔbɔama la Juda. L’atei w’aprɔfɛta wakakambaka olimu lo nshi ya nkumi ya dikanga shɔ akikɔ ndo Ahidja, Shɛmaya, ndo onto a Nzambi ɔmɔtshi laheyama lokombo, Jehu, Elidja, ndo Mikaya.

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

18:21​—Lande na kakatshikala wodja ki etena kakalɔmbɛ Elidja dia vɔ ndjela ɔnɛ lalangawɔ, mbuta ate Jehowa kana Baala? Ondo vɔ wakasuya dia vɔ kondjakimɔ la tshondo yawɔ tshɛ le Jehowa oko wakandalɔmbaka, ɔnkɔnɛ vɔ wakayaoke dia waki la onongo. Ko kana ondo vɔ waki la nkum’etema ya lonyu polo lo vɔ mɛna ɔnɛ kema kɔlɔ tɛmɔla Baala ko l’etena kakɔ kâmɛ wayata ɔnɛ atɛmɔdi wa Jehowa mbewɔ. Paka l’ɔkɔngɔ wa Jehowa mbaɛnya wolo ande mbakawayotaka ɔnɛ: ‘Jehowa kele Nzambi ka mɛtɛ! Jehowa kele Nzambi ka mɛtɛ!’​—1 Khumi ya Dikanga 18:39.

20:34​—L’ɔkɔngɔ wa Jehowa kimanyiya Ahaba dia mbidja ase Suriya otshumba, lande na kakandatshike nkumekanga kawɔ Bɛnɛ-Hadada la lɔsɛnɔ? Lo dihole dia nde ndjaka Bɛnɛ-Hadada, Ahaba akadje la nde sheke. L’ɔtɛ wa sheke shɔ, toshinga ta lo kapitalɛ ka Suriya, la Damasɛkɛ takahombe monga taki Ahaba, ondo dia nde sala lobingu lɛkɔ. Ɛnɔnyi efula la ntondo, she aki Bɛnɛ-Hadada akɔshi toshinga ta la Samariya la eyango wa okanda. Omalɔkɔ, naka Ahaba akatshungola Bɛnɛ-Hadada, kete aki dia nde ndjakondjiyɛ wahɔ la awui w’okanda la Damasɛkɛ.

Wetshelo le so:

12:13, 14. Etena kalangaso mbɔsa tɛdikɔ t’ohomba efula lo lɔsɛnɔ, sho pombaka nyanga alako oma le anto wele la lomba ndo wambotshunda wele la ewo k’oma l’Afundelo ndo wɔsa atɔndɔ waki Nzambi la nɛmɔ efula.

13:11-24. Naka tekɔ lo mvɔ dako dimɔtshi tshɔda, oyadi diɔ ndja oma le osekaso ombetawudi lahatokombolɛ lokolo la kɔlɔ, kete sho pombaka sɛdingola dako diakɔ lo ekimanyielo ka Ɔtɛkɛta wa Nzambi.​—1 Joani 4:1.

14:13. Jehowa tohembaka dia tana kɛnɛ kele ɔlɔlɔ le so. Oyadi tshitshɛ yele ɔlɔlɔ akɔ, nde kokaka kihamia naka tayowokambɛ la akoka aso tshɛ.

15:10-13. La dihonga tshɛ sho pombaka tona awui wa apɔstazi ndo mamɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.

17:10-16. L’ɔkɔngɔ wa wadi aki odo la la Zarefata mbeya dia Elidja aki ɔprɔfɛta ndo lo mbôlongola oko ɔprɔfɛta, Jehowa akatshɔkɔla etsha ande wa mbetawɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa mɛnaka etsha aso wa mbetawɔ, ndo nde futaka wanɛ wasukɛ olimu wa Diolelo lo toho totshikitanyi.​—Mateu 6:33; 10:41, 42; Heberu 6:10.

19:1-8. Etena kahomanaso la ɔlɔshamelo wa wolo, sho koka ndjaɛkɛ lo osukɔ wa Jehowa.​—2 Koreto 4:7-9.

19:10, 14, 18. Atɛmɔdi wa mɛtɛ kema vɔamɛ. Jehowa ndo anangɛwɔ la akadiyɛwɔ wa l’andja w’otondo wekɔ lo lokondo lawɔ.

19:11-13. Jehowa kema woho ɔmɔtshi wa jambizambi kana ɛfanelo ka welo wa diangɔ diakatongama.

20:11. Etena kakasɛmɛ Bɛnɛ-Hadada dia ndanya Samariya, nkumekanga ka Isariyɛlɛ akokadimola ate: “Untu lalota eloto wa ta [dikambo dia ta], tasemaki uku one lêkulula [etena kakalolande oma la todja otshumba lo ta].” Etena katoshawɔ ɔkɛndɛ w’oyoyo, sho pombaka mbewɔ dia sho ndjaɛkɛ le so shoamɛ la ofunu tshɛ.​—Tukedi 27:1; Jakoba 4:13-16.

Dibuku dia ohomba efula

Etena kakandoholaka ana w’ase Isariyɛlɛ awui waketaka etena kakawalongola Ɛlɛmbɛ lo okongo wa Sinai, Mɔsɛ akate ate: “Enda, dimi lambukitsha otshoko la mananu elo la ntundu kanyu: otshoko, naka nyu nyayukitanyia elembe wa [Jehowa, Nzambi k]anyu, wamumunyudjela elo; mananu, naka nyu hanyukitanyia elembe wa [Jehowa, Nzambi k]anyu, la nyambetola uma lu mbuka kamumunyenya elo.”​—Euhwelu k’Elembe 11:26-28.

Dibuku dia Khumi ya Dikanga ka ntondo nembetshiyaka hwe dikambo dia mɛtɛ di’ohomba efula sɔ! Naka sho kotsha wetshelo ekina w’ohomba efula wambotɛna lo sawo nɛ, kete tayɛna mɛtɛ dia losango lele lo dibuku nɛ lekɔ la lɔsɛnɔ ndo la nkudu.​—Heberu 4:12.

[Osato wa lo lɛkɛ 29]

Tɛmpɛlɔ ndo mvudu nkina yakake Sɔlɔmɔna

[Osato wa lo lɛkɛ 30]

L’ɔkɔngɔ wa Jehowa mɛnya wolo ande, anto wakate ɔnɛ: ‘Jehowa kele Nzambi ka mɛtɛ!’