“La kete uku atshamalo l’ulungu”
Lo ndjela dibuku Catholicisme diakafunde yɔnɛ George Brantl, “dietawɔ di’aseka Mupɛ mɛnyaka awui anɛi w’ekomelo wendana la anto. Awui akɔ ko: Nyɔi, elombwelo, ifɛrnɔ la olongo.”
TOLEMBETE dia l’atei w’awui anɛi w’ekomelo asɔ wendana la anto, hawoshidi nkɛtɛ. Ɔsɔ kema dui dia diambo nɛ dia lo ɛnyɛlɔ k’ɛtɛmwɛlɔ efula, ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ, mbetawɔka kanyi y’ɔnɛ nkɛtɛ yayolanyema lushi lɔmɔtshi. Dibuku dimɔtshi (Dictionnaire de théologie catholique) nembetshiyaka dikambo sɔ hwe l’ɛse k’ɔtɛ a dui wata ɔnɛ “Ekomelo k’andja”: “Ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ mbetawɔka ndo mbetshaka dia andja ɔnɛ wakatongama oma le Nzambi hawotshikalaki pondjo pondjo.” Katakismu kɛmɔtshi ka nshi nyɛ k’aseka Mupɛ mbutaka ɔnɛ: “Andja aso ɔnɛ . . . pombaka ndanyema.” Ko naka okama aso wa nkɛtɛ ɔnɛ pombaka ndanyema, kayotota dikambo di’alaka wa lo Bible wendana la paradiso ka la nkɛtɛ na?
Bible tɛkɛtaka hwe dikambo dia paradiso ka la nkɛtɛ ka lo nshi yayaye. Ɛnyɛlɔ, ɔprɔfɛta Isaya akate lo dikambo dia nkɛtɛ ndo di’anto wayodjasɛ lɔkɔ ate: “Vo wayuhika mvudu, wayudjaseka loko; wayune dikambo di’elua, wayolekaka elua w’uma loko. Vo hawuhika mvudu, ku akina ndjudjase loko. Vo hawukamba dikambo di’elua, ku akina ndjole elua uma loko. Nshi y’antu ami yayuyala uku nshi y’etamba. Esonami ami wayongenangena ne dia elimu w’anya awo.” (Isaya 65:21, 22) Ase Juda wakalongola alaka asɔ oma le Nzambi waki l’eshikikelo ɔnɛ lushi lɔmɔtshi nkɛtɛ yawɔ, mbuta ate nkɛtɛ k’otondo kayokoma paradiso kayodjasɛ anto pondjo pondjo.
Osambu 37 shikikɛka elongamelo kɛsɔ lo mbuta ɔnɛ: “Akanga a memakana wayukita kete.” (Osambu 37:11) Divɛsa nɛ hatɛkɛta dia ɔlɔngɔswɛlɔ wa lo tshanda mɔtshi tsho wa wodja w’Isariyɛlɛ dia vɔ koma Nkɛtɛ ya daka. Osambu akɔ wâmɛ ɔsɔ shikikɛka ɔnɛ: “Antu w’ololo wayukita kete, wayudjaseka loko pundju.” (Osambu 37:29)a Tolembete dia Osambu ɔsɔ mbutaka dia lɔsɛnɔ la pondjo la lanɛ la nkɛtɛ ekɔ difuto diayolongola “akanga a memakana.” Lo Bible ka lo Falase, kɔmatɛrɛ yoshawɔ lo kɛnɛ kendana la divɛsa nɛ mbutaka dia tshɛkɛta “memakana” “yekɔ la tokitshimudi efula oleki woho wokɛmayɔ lo ekadimwelo kayɔ. Yɔ mendanaka nto la amɛnyi fɔnu kana wanɛ wahɛnyahɛnyama l’ɔtɛ wa Yawe ndo yɔ mendanaka nto l’akanga w’etema w’okitshakitsha wakitanyiya awui wa Nzambi.”
La nkɛtɛ kana l’olongo?
Lo Dako diande dia lo dikona, Yeso akasha daka diatohola avɛsa wakatashidi la diko, lo mbuta ate: “Wane weli la memakana, weko la otshoko, ne dia vo wayukita kete.” (Mateu 5:5) Ndo lanɛ nto, nkɛtɛ ekɔ difuto dia pondjo diayolongola akanga wa kɔlamelo. Koko Yeso akalembetshiya apɔstɔlɔ ande hwe dia nde ayotshɔ talɔngɔsɔlɛ dihole “lu luudu la [she]” ndo ɔnɛ wayonga l’olongo vɔ la nde. (Joani 14:1, 2; Luka 12:32; 1 Petero 1:3, 4) Lâsɔ, ngande wahombaso mboka alaka wendana la ɛtshɔkɔ wa la nkɛtɛ? Onde alaka asɔ wekɔ ohomba ɛlɔ kɛnɛ? Ko alaka akɔ mendanaka la anto akɔna?
Waa nomb’ewo efula y’awui wa lo Bible mbutaka dia “kete” kakatɛkɛta Yeso lo Dako diande dia lo dikona ndo kɔtɛkɛtshiwɔ l’Osambu 37 ekɔ tsho nkɛtɛ ya didjidji. Lo kɔmatɛrɛ yakandasha lo Bible de Glaire, yɔnɛ Fulcran Vigouroux akɛnyi dia lo avɛsa asɔ, nkɛtɛ ekɔ “didjidji di’olongo ndo dia Ɛkɛlɛzia.” Yɔnɛ Marie-Joseph Lagrange, onyangiyangi ɔmɔtshi w’awui wa lo Bible wa la France, mbutaka dia daka sɔ “kema daka di’ɔnɛ akanga a memakana wayokita nkɛtɛ kasɛnawɔ kɛnɛ kana nkɛtɛ ya kokele ya lo nshi yayaye, koko ɔsɔ ekɔ dihole dialembetshiya diolelo dia l’olongo oyadi lende akokadiɔ monga.” Lo kanyi ya onyangiyangi okina, ɔsɔ ekɔ “okambelo wa didjidji wa la tshɛkɛta nkɛtɛ dia tɛkɛta dikambo di’olongo.” Ndo lo ndjela anyangiyangi akina nto, “nkɛtɛ ya daka, mbuta ate ya Kanana yekɔ nkɛtɛ ya didjidji ndo yɔ nembetshiyaka nkɛtɛ yɔtɛkɛtshiso la diko, mbuta ate diolelo diaki Nzambi, diele akanga a memakana mbayɔtɔ lɔkɔ. Kɛsɔ mbalembetshiya kɛnɛ kɔtɛkɛtami lo Osambu 37 ndo l’ahole akina.” Ko onde sho pombaka mbuta esadi eto dia alaka waki Nzambi hawendana la nkɛtɛ yɛnama nyɛ?
Sangwelo dia pondjo dikambo dia nkɛtɛ
L’etatelo, nkɛtɛ yaso nyɛ yakendanaka la sangwelo diaki Nzambi lo dikambo di’anto. Omembi w’esambo akafunde ate: “Ulungu weli wa [Jehowa] keli kete mbakandasha antu.” (Osambu 115:16) Sangwelo diaki Nzambi di’oma l’etatelo diendana la anto kakatana la nkɛtɛ koko aha la olongo. Jehowa akasha atshukanyi wa ntondo ɔkɛndɛ wa nanula ekambɔ k’Ɛdɛna dia tɔ kokanɛ lo nkɛtɛ k’otondo. (Etatelu 1:28) Sangwelo sɔ komonga dia lo tshanda mɔtshi tsho. Jehowa mbutaka l’Ɔtɛkɛta ande dia nkɛtɛ yayotshikala pondjo: “Lolonga lomotshi latetaka, lukina latuyakaka, ku kete yatutshikalaka pundju.”—Undaki 1:4; 1 Ekondo 16:30; Isaya 45:18.
Alaka waki Nzambi wayokotshama ndoko onyake, nɛ dia Nde Mbaheme lâdiko dia tshɛ ndo Nde shikikɛka dia alaka akɔ wayokotshama. Lo kamba la ɛnyɛlɔ ka woho watɔlɔka mvula, Bible nembetshiyaka dia alaka waki Nzambi wayokotshama weho akɔ tshɛ: “Uku atolokaka mvula la lungi l’ekama la tshitshi uma l’ulungu, ku yo hayukalula utsha leko edja ndu yo yambutaloyisha kete, edja ndu yo yambutayitemisha, yambutatumbisha tumbatumba, . . . Osoku mbatuyalaka diui [Ɔtɛkɛta wa Nzambi] diatutumbaka uma l’unyo ami: dio hadiutukalulaka le mi ukalulakalula. Keli dio diatutshaka lulangu lami ndu diatushidiyaka kene kakamasanguya.” (Isaya 55:10, 11) Nzambi ekɔ lo ndaka anto awui amɔtshi. Etena k’ɔlɔlɔ kokaka mbeta la ntondo ka dui diaki Nzambi ndjokotshama, koko teye dia weho akɔ tshɛ diɔ diayokotshama. Diɔ ‘tokalolaka’ le nde paka l’ɔkɔngɔ wa kotsha kɛnɛ kakandate.
Jehowa ‘akangɛnangɛna’ mɛtɛ woho wakandatonge nkɛtɛ dikambo di’anto. L’ekomelo ka lushi la samalo l’etongelo, nde akate dia ɛngɔ tshɛ kakandatonge kaki ‘dimɛna efula.’ (Etatelu 1:31) Woho wayokadimɔ nkɛtɛ paradiso lo pondjo ekɔ etenyi kɛmɔtshi ka sangwelo diaki Nzambi kahatakotshama. Koko alaka waki Nzambi ‘hawotokalola le nde aha la kotshama.’ Alaka tshɛ wendana la lɔsɛnɔ la kokele la lanɛ la nkɛtɛ, lɛnɛ ayɔsɛna anto pondjo pondjo lo wɔladi ndo lo lotui tshitshi wayokotshama.—Osambu 135:6; Isaya 46:10.
Sangwelo diaki Nzambi diayokotshama ndoko onyake
Pɛkato k’ambutshi aso wa ntondo, Adama la Eva, kakayofukutanya lo tshanda mɔtshi tsho sangwelo di’oma l’etatelo diaki Nzambi dia mbetɛ nkɛtɛ paradiso. L’ɔkɔngɔ w’ɔtɔmbɔkwɛlɔ awɔ, vɔ wakatshanyema oma lo ekambɔ k’Ɛdɛna. Ɔnkɔnɛ, vɔ wakashisha diɛsɛ dia mbisha lonya lo ekotshamelo ka sangwelo diaki Nzambi diendana la wodjaselo w’anto wa kokele lo paradiso ka la nkɛtɛ. Koko, Nzambi akalɔngɔsɔla akambo dia kotsha sangwelo diande. Woho akɔna na?—Etatelu 3:17-19, 23.
Kɛnɛ kakatombe l’Ɛdɛna fɔnaka la kɛnɛ kakomɛ onto latatɛ mbika luudu lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka dimɛna efula. Etena kakandadje fɔndasiɔ, onto ɔmɔtshi amboya ko ambolanya fɔndasiɔ tshɛ kamondodja. Lo dihole dia nde tshika mbika luudu lɔsɔ, nde ambɔsa tɛdikɔ ta lishidiya. Oyadi olimu wa lâdiko wamboyotongɛ dui sɔ wayowoshishɛ falanga nkina nto, nde hakoke mbuta ɔnɛ aya bu dui dia lomba dia shidiya luudu lami nto.
Woho akɔ wâmɛ mbele, Nzambi akɔshi tɛdikɔ dia kotsha sangwelo diande. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa pɛkato k’ambutshi aso wa ntondo, nde akewoya elongamelo kakahombe monga la anawɔ. “Kanula” mɔtshi yakahombe ndjonya etombelo w’oma lo pɛkato. Dia kotsha prɔfɛsiya kɛsɔ, etenyi ka ntondo ka kanula shɔ aki, Yeso, Ɔna Nzambi lakaye la nkɛtɛ ndo lakakimɔ lɔsɛnɔ lande oko olambo dia tshungola anto. (Ngalatiya 3:16; Mateu 20:28) L’ɔkɔngɔ wa nde mbolɔ dia tɔsɛna l’olongo, Yeso akahombe tokoma Nkumekanga ka Diolelo. Ntondotondo, nde ekɔ kanga memakana layolɛ nkɛtɛ nde la akanga wa kɔlamelo wakasɔnama wolwama otsha l’olongo dia tokoma emboledi kâmɛ la nde lo Diolelo sɔ. (Osambu 2:6-9) L’etena kakashikikɛma, awui tshɛ wa la nkɛtɛ wayonga l’anya wa lowandji lɔsɔ dia kotsha sangwelo diaki Nzambi di’oma l’etatelo ndo kadimola nkɛtɛ paradiso. Lofulo l’anto laheyama mbadia ‘wayokita nkɛtɛ’ lo yoho nyɛ yele wayokondja wahɔ oma lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo diayɔlɔmbwama oma le Yeso la wanɛ wayolɛ la nde.—Etatelu 3:15; Danyele 2:44; Etsha 2:32, 33; Enyelo 20:5, 6.
“La kete uku atshamalo l’ulungu”
Ɛnɛlɔ kaki ɔpɔstɔlɔ Joani mɛnyaka dia anto amɔtshi wayohanda dia tɔsɛna l’olongo ndo akina dia nsɛna lanɛ la nkɛtɛ. Nde akɛnyi nkumi ya dikanga lo kiti ya l’olongo, mbuta ate wanɛ wakasɔnama oma l’atei w’ambeki wa kɔlamelo waki Kristo. Lo kɛnɛ kendana la anto wayolɛ kâmɛ la Kristo asɔ, Bible mɛnyɛka dimɛna dia ‘wayolɛ oko nkumi ya dikanga lâdiko dia nkɛtɛ.’ (Enyelo 5:9, 10) Tolembete awui ahende wendana la ekotshamelo ka sangwelo diaki Nzambi. Dui dia ntondo mendanaka la woho wayokadimɔ nkɛtɛ paradiso lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo dia l’olongo diayɔlɔmbɔla Yeso Kristo la wanɛ wayolɛ la nde. Tɛdikɔ taki Nzambi tɔsɔ tshɛ mbayosala dia l’ekomelo nkɛtɛ koma Paradiso oko wakasangoya Nzambi l’etatelo.
Lo dɔmbɛlɔ diande di’ɛnyɛlɔ, Yeso akalɔmbɛ ambeki ande dia vɔ nɔmba dia lolango laki Nzambi ntshama “la kete uku atshamalo l’ulungu.” (Mateu 6:9, 10) Onde ɛtɛkɛta ɛsɔ wayonga la ohomba naka nkɛtɛ pombaka ndanyema kana naka yɔ yekɔ didjidji di’olongo? Onde ɛtɛkɛta ɛsɔ wayonga l’ohomba naka anto w’ɔlɔlɔ tshɛ pombaka mbidɛ l’olongo? Lolango laki Nzambi lo dikambo dia nkɛtɛ kɛnɛmɔma hwe l’Afundelo, tatɛ oma l’ɔkɔndɔ w’etongelo polo ndo lo waɛnɛlɔ wa lo dibuku dia Enyelo. Nkɛtɛ kayokoma paradiso oko wakasangoya Nzambi. Kɛsɔ mbalaka Nzambi dia kotsha. Akanga wa kɔlamelo wa lanɛ la nkɛtɛ nɔmbaka dia lolango lɔsɔ salema.
Sangwelo di’oma k’etatelo diaki Nzambi ndo Otungi aso ‘lahatshikitana’ aki di’anto nsɛna pondjo pondjo la nkɛtɛ. (Malaki 3:6; Joani 17:3; Jakoba 1:17) Aya ndekana ɛnɔnyi lokama wele periodikɛ kɛnɛ, mbuta ate Tshoto y’Etangelo, yekɔ lo nembetshiya awui ahende asɔ wendana la ekotshamelo ka sangwelo diaki Nzambi. Yɔ tokimanyiyaka dia sho shihodia alaka watanema lo Afundelo wendana la paradiso kayonga la nkɛtɛ. Tambokɔlɔmba dia wɛ nyomɔsɛdingola dikambo nɛ, lo sawola la Ɛmɛnyi wa Jehowa kana lo fundɛ afundji wa periodikɛ kɛnɛ.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Kânga mbele dikadimwelo efula dia Bible kadimolaka tshɛkɛta ‘eʹrets, ya lo Hɛbɛru ɔnɛ “wodja” lo dihole dia “nkɛtɛ,” ndoko kɛnya dia tshɛkɛta ‘eʹrets yokambi la wɔ lo Osambu 37:11, 29 mendanaka tsho la wodja wakawasha ase Isariyɛlɛ. Dibuku (Old Testament Word Studies) diaki yɔnɛ William Wilson mbutaka dia tshɛkɛta ‘eʹrets nembetshiyaka “nkɛtɛ lo eokelo koleki woke, mbuta ate tenyi diodjashi ndo diahadjashi anto. Lo eokelo ka tshitshɛ, dibuku sɔ kambaka la tshɛkɛta shɔ dia tɛkɛta dia tenyi dimɔtshi dia la nkɛtɛ, kana wodja.” Ɔnkɔnɛ, kitshimudi ya ntondo ya tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru shɔ nembetshiyaka okama aso wa nkɛtɛ, andja w’otondo, mbuta ate nkɛtɛ.—Enda Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka ntondo 1, 1986, lɛkɛ 31 lo Falase.
[Osato wa lo lɛkɛ 4]
Bible mbutaka hwe dia Paradiso kayonga la nkɛtɛ lo nshi yayaye
[Osato wa lo lɛkɛ 7]
Onde dɔmbɛlɔ di’ɛnyɛlɔ diaki Yeso diekɔ ohomba, naka nkɛtɛ kayolanyema?