Onde ‘tayotetemala kɛndakɛnda la nyuma’?
‘Nyotetemale kɛndakɛnda la nyuma, mbahanyɔkɔ lo nsaki ya demba.’—NGALATIYA 5:16.
1. Ngande wakokaso kitshakitsha okiyanu w’ɔnɛ tambosalɛ nyuma k’ekila pɛkato?
EKƆ yoho mɔtshi ya kitshakitsha okiyanu w’ɔnɛ takasalɛ nyuma k’ekila pɛkato. Yoho yakɔ ele sala kɛnɛ kakate ɔpɔstɔlɔ Paulo ate: ‘Nyotetemale kɛndakɛnda la nyuma, mbahanyɔkɔ lo nsaki ya demba.’ (Ngalatiya 5:16) Naka sho tshika dia nyuma ka Nzambi tɔlɔmbɔla, kete hatotɔkɔ lo nsaki ya kɔlɔ ya demba.—Romo 8:2-10.
2, 3. Naka sho tetemala kɛndakɛnda la nyuma, dui sɔ diayonga la shɛngiya yakɔna le so?
2 Naka sho ‘tetemala kɛndakɛnda la nyuma,’ kete wolo waki Nzambi wakamba olimu ɔsɔ wayototshutshuya dia kitanyiya Jehowa. Tayɔkɛnɛmɔla waonga waki Nzambi l’olimu aso w’esambishelo, lo etshumanelo, lo nkumbo ndo l’ahole akina. Elowa wa nyuma wayɛnama lo woho wasɛnaso la olonganyi aso, anaso, asekaso ambetawudi ndo anto akina.
3 Nsɛna ‘lo nyuma lo ndjela kanyi ya Nzambi’ tokimanyiyaka dia sho shika tanga la ntondo ka pɛkato. (1 Petero 4:1-6) Naka tekɔ lo shɛngiya ya nyuma, kete mɛtɛ hatotosala pɛkato kahadimanyiyama. Ko naa toho tokina t’ɛlɔlɔ tayɔsɛngiyama lɔsɛnɔ laso naka sho tetemala kɛndakɛnda la nyuma?
Totshikale suke la Nzambi ndo la Kristo
4, 5. Ngande wele kɛndakɛnda la nyuma la shɛngiya lo woho wɔsaso Yeso?
4 Lam’ele sho kɛndakɛndaka la nyuma k’ekila, tekɔ l’akoka wa ndjasukanya la Nzambi ndo la Ɔnande. Etena kakandafunde dikambo dia weshasha wa nyuma, Paulo akatɛ asekande ambetawudi wa la Kɔrɛtɔ ate: “Okone dimi lambunyutela [nyu wanɛ waki ntondo atɛmɔdi wa dikishi] nti: Nduku untu lambuta uma le nyuma ka [Nzambi] ati: Jesu ambudjama mananu; ndu, nduku untu leya mvuta ati: Jesu keli Khumadiondjo, paka uma le nyuma k’[ekila].” (1 Koreto 12:1-3) Nyuma tshɛ katshutshuya anto dia mbidja Yeso mananu ndja oma le Satana Diabolo. Koko oko weso Akristo wakɛndakɛnda la nyuma, sho mbetawɔka dia Jehowa akolola Yeso oma l’edo ndo akokitsha lâdiko dia ditongami dikina tshɛ. (Filipi 2:5-11) Tekɔ la mbetawɔ l’olambo wa tshungo wa Kristo ndo sho mbetawɔka Yeso oko Nkumadiɔndjɔ kakasɔnama lâdiko diaso oma le Nzambi.
5 Akristo amɔtshi wa l’ɛlɔmɔ wa lo ntambe ka ntondo lo tena diaso nɛ wakate dia Yeso kondja lo demba. (2 Joani 7-11) Lo mbetawɔ kanyi ya kɔlɔ shɔ, anto amɔtshi wakakome lo tona wetshelo wa mɛtɛ wendana la Yeso, ɔnɛ lele Mɛsiya. (Mako 1:9-11; Joani 1:1, 14) Kɛndakɛnda la nyuma toshimbaka diaha sho nkɔ lo apɔstazi wa ngasɔ. Koko paka lo nsɛnaka wolo lo nyuma mbakokaso tetemala mbokama ngandji ka mamba oma le Jehowa ndo ‘tetemala kɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ.’ (3 Joani 3, 4) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ toyashikikɛ dia tona apɔstazi tshɛ dia sho tetemala monga la diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ la Shɛso lele l’olongo.
6. Nyuma ka Nzambi kimanyiyaka wanɛ wakɛndakɛnda la tɔ dia monga la waonga akɔna?
6 Paulo akashile apɔstazi, ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi ndo diatɔnelo l’atei wa “etsha wa dimba” wele oko monanyi la lɔkɛwɔ la mindo. Koko nde akate ate: “Wane weli wa Kristu Jesu, wambudiaka dimba ndu saki kadio lu utamba [w’asui]. Naka shu teko la lumu uma le nyuma, tokendakendaki la nyuma.” (Ngalatiya 5:19-21, 24, 25) Wolo wakamba olimu waki Nzambi kimanyiyaka wanɛ wasɛna ndo wakɛndakɛnda la nyuma dia monga la waonga akɔna? Paulo akafunde ate: ‘Kele elowa wa nyuma wele ngandji, ɔngɛnɔngɛnɔ, wɔladi, lotutsha, lɔsɛngɔ, ɔlɔlɔ, mbetawɔ, memakana la ndjakimɛ.’ (Ngalatiya 5:22, 23) Nyɛsɔ tɔsɛdingole elowa wa nyuma ɛsɔ.
“Nyukani ngandji”
7. Ngandji kɛdikɛdi na ndo naa waonga atɔ amɔtshi?
7 Olowa wa nyuma welɛwɔ ngandji nembetshiyaka mbala efula lolango l’efula, dionga dia ndjakiyanya efula dikambo dia akina kana monga la diɔtɔnganelo dia ma ma la wɔ. Afundelo mbutaka dia ‘Nzambi ekɔ ngandji’ nɛ dia nde ekɔ tshondotondo ya dionga sɔ. Ngandji k’efula kele la Nzambi la Ɔnande le anto kakɛnama oma l’olambo wa tshungo waki Yeso Kristo. (1 Joani 4:8; Joani 3:16; 15:13; Romo 5:8) Oko weso ambeki wa Yeso, sho mbeyamaka oma lo ngandji kele lam’asaso. (Joani 13:34, 35) Diakɔ diatodjangɛ Bible ɔnɛ “[ny]ukani ngandji.” (1 Joani 3:23) Ndo Paulo mbutaka dia ngandji kekɔ la lotutsha ndo ɔlɔlɔ. Tɔ bu la kandjema, tɔ hayasɛmɛ, hasale akambo wa fumbɔ sɔnyi ndo hayange paka wahɔ atɔ hita. Ngandji hangɛnangɛna lo yɛnyi ndo hadia awui wa kɔlɔ wosalɛwɔ. Tɔ katɔngɛnangɛnaka lo mɛtɛ koko aha lo wɛngiya. Ngandji atokikɛka, atetawɔka ndo atolongamelaka akambo tshɛ. Ndo nto, tɔ hahekɔ pondjo.—1 Koreto 13:4-8.
8. Lande na kahombaso monga la ngandji le atɛmɔdi wa Jehowa w’asekaso?
8 Naka sho mbetawɔ dia nyuma ka Nzambi tɔsha ngandji l’etema aso, kete dionga sɔ diayɛnama lo diɔtɔnganelo diasaso la Nzambi ndo la wonyaso onto. (Mateu 22:37-39) Ɔpɔstɔlɔ Joani akafunde ate: “Untu lahalangi unyandi eki lu nyoi. Untu tshe latuhetshaka unyandi, eko undjakanyi. Nyu mbeyaka nyati: Nduku undjakanyi leli la lumu la pundju l’utema andi.” (1 Joani 3:14, 15) Ondjakanyi akakokaka kondja ekokelo l’osomba ɔmɔtshi wa dawo w’ase Isariyɛlɛ paka naka nde komonga la lohetsho otsha le onto lakandadiaki. (Euhwelu k’Elembe 19:4, 11-13) Naka tekɔ lo nɔmbwama la nyuma k’ekila, kete tayɛnya ngandji kokaso Nzambi, asekaso atɛmɔdi ndo anto akina.
‘Ɔngɛnɔngɛnɔ wa Jehowa wekɔ wolo aso’
9, 10. Ɔngɛnɔngɛnɔ kɛdikɛdi na, ndo naa ɛkɔkɔ ɛmɔtshi watotshutshuya dia monga la ɔngɛnɔngɛnɔ?
9 Monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ kɛdikɛdi mboka ɔlɔ efula. Jehowa ekɔ ‘Nzambi k’ɔngɛnɔngɛnɔ.’ (1 Timote 1:11; Osambu 104:31) Ɔna atɔngɛnangɛnaka dia sala lolango la She. (Osambu 40:8; Heberu 10:7-9) Ndo ‘ɔngɛnɔngɛnɔ wa Jehowa wekɔ wolo aso.’—Nehemiya 8:10.
10 Ɔngɛnɔngɛnɔ w’oma le Nzambi toshaka ɔlɔ efula etena kasalaso lolango la Nzambi kânga lo tena dia pâ, di’ɔkɛi kana di’ɔhɛnyɔhɛnyɔ. ‘Ewo ka mɛtɛ ka Nzambi’ toshaka ɔngɛnɔngɛnɔ mɛtɛ! (Tukedi 2:1-5) Diɔtɔnganelo di’ɔngɛnɔngɛnɔ diasaso la Nzambi ndja oma lo ewo ka mɛtɛ ndo oma lo mbetawɔ kele laso le nde ndo l’olambo wa tshungo waki Yeso. (1 Joani 2:1, 2) Monga ɔtɔi ɔmɔtshi wa lo nkumbo kâmɛ ka mɛtɛ k’anto l’ɔnango ka l’andja w’otondo ekɔ kiɔkɔ kina y’ɔngɛnɔngɛnɔ. (Zefaniya 3:9; Hangai 2:7) Elongamelo kaso ka Diolelo ndo diɛsɛ dia woke diele laso dia mbewoya lokumu l’ɔlɔlɔ toshaka ɔngɛnɔngɛnɔ. (Mateu 6:9, 10; 24:14) Ndo elongamelo ka lɔsɛnɔ la pondjo kele laso toshaka nto ɔngɛnɔngɛnɔ. (Joani 17:3) Lam’ele tekɔ la elongamelo ka diambo ka ngasɔ, sho pombaka monga la “ongenongeno.”—Euhwelu k’Elembe 16:15.
Tonge akanga wa wɔladi ndo wa lotutsha
11, 12. a) Wɔladi kɛdikɛdi na? b) Shɛngiya yakɔna yele la wɔladi waki Nzambi le so?
11 Olowa okina wa nyuma welɛwɔ wɔladi ekɔ eongelo k’onto lele kii ndo lele bu l’ofukutanu lo wɔɔngɔ. Shɛso lele l’olongo ekɔ Nzambi ka wɔladi ndo Bible toshikikɛka ɔnɛ: ‘Jehowa atɔtshɔkɔlaka wodja ande, atowoshaka wɔladi.’ (Osambu 29:11; 1 Koreto 14:33) Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Lambonyocikɛɛ wɔɔladi, wɔɔladi waakimi mbambomonyosha.” (Joani 14:27, Dyookaneelo dy’Oyooyo) Ngande wakahombe dui sɔ kimanyiya ambeki ande?
12 Wɔladi wakasha Yeso ambeki ande akatutsha etema ndo wɛɔngɔ awɔ ndo akakitshakitsha wɔma waki lawɔ. Vɔ wakaleke monga la wɔladi etena kakawalongola nyuma k’ekila kakawalake. (Joani 14:26) Lo shɛngiya ya nyuma ndo etena kakadimola Nzambi lo alɔmbɛlɔ aso ɛlɔ kɛnɛ, sho mongaka la ‘wɔladi waki Nzambi’ woleki tshɛ, watutsha etema ndo wɛɔngɔ aso. (Filipi 4:6, 7) Ndo nto, nyuma ka Jehowa tokimanyiyaka dia sho monga kii ndo dia sho nsɛna lo wɔladi la asekaso ambetawudi ndo la anto akina.—Romo 12:18; 1 Tesalonika 5:13.
13, 14. Lotutsha kɛdikɛdi na ndo lande na kahombaso monga lalɔ?
13 Lotutsha mbɔtɔnɛka la wɔladi, nɛ dia lɔ nembetshiyaka mbikikɛ la lotutsha tshɛ esolanyi kana awui wa kɔlɔ la elongamelo ɔnɛ wayoshila. Nzambi ekɔ la lotutsha. (Romo 9:22-24) Yeso nde lawɔ aki la lotutsha. Sho kokaka kondja wahɔ oma lo woho wakakɛnɛmɔla Yeso dionga sɔ, nɛ dia Paulo akafunde ate: “Keli dia dikambu ne, mbakamukama ketshi, dia Jesu Kristu enya antu [lotutsha lande] tshe l’utema ami, dimi lâleki, dia dimi ndjala djimbitelu le wane wayuwetawo, dia vo nkundja lumu la pundju.”—1 Timote 1:16.
14 Lotutsha tokimanyiyaka dia mbikikɛ etena katosalɛ anto akina awui wa kɔlɔ kana waha la kana yimba. Paulo akakeketsha asekande Akristo ate: ‘Nyonge la lotutsha lo akambo tshɛ.’ (1 Tesalonika 5:14) Lam’ele sho tshɛ kema kokele ndo salaka munga, sho nangaka mɛtɛ di’anto monga la lotutsha le so, etena kâsalɛso kɔlɔ. Ɔnkɔnɛ, tosale la wolo dia ‘monga la lotutsha l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ.’—Kolosai 1:9-12.
Tonge la lɔsɛngɔ ndo ɔlɔlɔ
15. Lembetshiya elɛwɔ lɔsɛngɔ ndo sha ɛnyɛlɔ kalɔ.
15 Sho mɛnyaka lɔsɛngɔ etena kayashaso le anto akina lo mbatondjɛ ɛtɛkɛta wa lɔngɛnyi ndo lo mbasalɛ awui w’ɔlɔlɔ. Jehowa nde la Ɔnande wekɔ la lɔsɛngɔ. (Romo 2:4; 2 Koreto 10:1) Ekambi wa Nzambi ndo wa Kristo pombaka ndjala la lɔsɛngɔ. (Mika 6:8; Kolosai 3:12) Kânga wanɛ waha la diɔtɔnganelo la Nzambi ‘wakakɛnɛmɔla lɔsɛngɔ l’efula latongaka la anto.’ (Etsha 27:3; 28:2) Lâsɔ, sho kokaka kɛnɛmɔla lɔsɛngɔ naka sho ‘tetemala kɛndakɛnda la nyuma.’
16. Naa awui amɔtshi wahomba totshutshuya dia monga la lɔsɛngɔ?
16 Sho kokaka monga la lɔsɛngɔ oyadi tekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika wa momala l’ɔtɛ w’ɛtɛkɛta wa kɔlɔ wambototondjɛ onto ɔmɔtshi kana w’awui wa kɔlɔ wambondotosalɛ. Paulo akate ate: “Nyuki kele, ku tanyutshaki kolo. Unya tadjelaki kele kanyu. Tanyushaki uhimbanyi dihuli. Nyukani ketshi, nyuyali la memakana, nyudimanyanyiani uku akanyudimanyiya [Nzambi] dikambu dia Kristu.” (Efeso 4:26, 27, 32) Ekɔ ɔlɔlɔ efula monga la lɔsɛngɔ otsha le anto wadiɛnɛ la ekakatanu. Lo mɛtɛ, ekumanyi k’Okristo hatɛnya lɔsɛngɔ naka nde ambɛna dimɛna dia onto ɔmɔtshi ayanga takɔ mboka ka “ololo la uluwanyi la mete),” koko nde tonaka mbosha dako di’oma l’Afundelo la wɔma w’ɔnɛ onto akɔ ayonga la pâ l’asolo.—Efeso 5:9.
17, 18. Ɔlɔlɔ kɛdikɛdi na ndo naa ohomba wa dionga sɔ lo lɔsɛnɔ laso?
17 Ɔlɔlɔ ekɔ dionga dia dimɛna, lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ efula kana eongelo k’onto lele ɔlɔlɔ. Nzambi ekɔ ɔlɔlɔ lo yoho yoleki tshɛ. (Osambu 25:8; Zekariya 9:17) Yeso ekɔ la dionga dia dimɛna ndo la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ efula. Koko, nde kombetawɔ dia vɔ mbêta ɔnɛ “Ɔlɔlɔ,” etena kakakambe onto ɔmɔtshi la tshɛkɛta shɔ dia mbɔtɛtɛmɔla lo mbelɛ ɔnɛ: “Umbetsha w’ololo.” (Mako 10:17, 18) Aki ngasɔ nɛ dia nde akeyaka dia Nzambi mbele ɔlɔlɔ woleki tshɛ.
18 Pɛkato kakatahowɔ todjɛka wekamu dia sala ɔlɔlɔ. (Romo 5:12) Koko sho kokaka kɛnɛmɔla dionga sɔ, naka sho nɔmba Nzambi dia ‘tetsha kɛnɛ kele ɔlɔlɔ.’ (Osambu 119:66) Paulo akatɛ asekande Akristo wa la Rɔmɔ ate: “Nyu analingu, dimi lambetawo nti: Nyu nyambulula too l’akambu w’ololo. Nyambuludiama la bewu tshe.” (Romo 15:14) Omendji w’Okristo pombaka ndjala “unangi w’akambu w’ololo.” (Tito 1:7, 8) Naka tekɔ lo nɔmbwama la nyuma ka Nzambi, kete tayeyama oma lo ɔlɔlɔ aso ndo Jehowa ‘ayotohɔ dikambo di’ɔlɔlɔ wakatasale.’—Nehemiya 5:19; 13:31.
“Mbetawo kaha la lukesu”
19. Lembetshiya elɛwɔ mbetawɔ lo ndjela Heberu 11:1.
19 Olowa wa nyuma welɛwɔ mbetawɔ ‘ekɔ dikongelo dia shikaa di’akambo walongamɛso, wɛnyɛlɔ w’oshika w’akambo wa mɛtɛ wahatɛnyi.’ (Heberu 11:1) Naka tekɔ la mbetawɔ, kete tayonga la eshikikelo ɔnɛ kɛnɛ tshɛ kalaka Jehowa kayokotshama ndoko onyake. Djembetelo yetawoya yendana la akambo wa mɛtɛ wahɛnama yekɔ wolo efula yoho nyɛ yele mbetawɔ mbɔsamaka oko wɛnyɛlɔ w’oshika. Ɛnyɛlɔ, diangɔ diakatongama tetawoyaka dia Otungi ɔmɔtshi ekɔ. Woho wa mbetawɔ kɛsɔ mbayonga laso, naka sho tetemala kɛndakɛnda la nyuma.
20. Ele ‘pɛkato katotodingitanyaka esadi eto,’ ndo ngande wakokaso kiewɔ ndo mbewɔ etsha wa demba?
20 Pomba mbetawɔ ekɔ ‘pɛkato katotodingitanyaka esadi eto.’ (Heberu 12:1) Sho pombaka ndjaɛkɛ le nyuma ka Nzambi dia mbewɔ etsha wa demba, nsaki ka lomombo ndo wetshelo wa kashi wakoka ndanya mbetawɔ kaso. (Kolosai 2:8; 1 Timote 6:9, 10; 2 Timote 4:3-5) Nyuma ka Nzambi mbishaka ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ mbetawɔ kele oko kɛnɛ kaki la ɛmɛnyi waki la ntondo ka Kristo ndo k’anto akina wɔtɛkɛtshiwɔ dikambo diawɔ lo Bible. (Heberu 11:2-40) Ndo “mbetawo kaha la lukesu” kele laso kokaka keketsha mbetawɔ k’anto akina.—1 Timote 1:5; Heberu 13:7.
Tonge la memakana ndo la ndjakimɛ
21, 22. Memakana kɛdikɛdi na ndo lande na kahombaso monga latɔ?
21 Memakana ekɔ dionga di’onto lele kii kana ɛkɔmi a tshitshi. Dionga dimɔtshi diaki Nzambi ele memakana. Sho mbeyaka dikambo sɔ nɛ dia Yeso laki la memakana akakɛnɛmɔla lonto la She lo yoho ya kokele. (Mateu 11:28-30; Joani 1:18; 5:19) Ko lâsɔ, kakɔna katɔlɔmbawɔ sho ekambi waki Nzambi na?
22 Oko weso Akristo, sho pombaka ‘monga la memakana le anto tshɛ.’ (Tito 3:2) Sho kɛnɛmɔlaka memakana lo olimu aso w’esambishelo. Wanɛ wele la akoka wa lo nyuma nɔmbamaka dia mingola Okristo wambosala kɔlɔ ‘la yimba ya memakana.’ (Ngalatiya 6:1) Sho tshɛ kokaka keketsha kâmɛ kaso k’Akristo ndo wɔladi lo monga ‘la yimba y’okitshakitsha ndo la memakana.’ (Efeso 4:1-3) Sho kokaka monga la memakana, naka sho kɛndakɛndaka nshi tshɛ la nyuma ndo naka sho monga la ndjakimɛ.
23, 24. Ndjakimɛ kɛdikɛdi na ndo ngande watokimanyiyatɔ?
23 Ndjakimɛ tokimanyiyaka dia sho mbahemɛ tokanyi, ɛtɛkɛta ndo ditshelo diaso. Jehowa ‘akatetemala monga la ndjakimɛ’ otsha le ase Babilɔna wakalanya Jerusalɛma. (Isaya 42:14) Ɔnande ‘akatotshikɛ ɛnyɛlɔ’ lo monga la ndjakimɛ lo tena di’asui. Ndo ɔpɔstɔlɔ Petero akalake asekande Akristo dia ‘kotsha ndjakimɛ lâdiko dia ewo kawɔ.’—1 Petero 2:21-23; 2 Petero 1:5-8.
24 Dikumanyi di’Akristo pombaka monga la ndjakimɛ. (Tito 1:7, 8) Lo mɛtɛ, wanɛ tshɛ walɔmbwama la nyuma k’ekila kokaka monga la ndjakimɛ ndo mbewɔ awui wa mindo, ɛtɛkɛta wa sɔnyi ndo ɛngɔ tshɛ kakoka mbakonya diaha mbetawɔma le Jehowa. Naka sho tshika dia nyuma k’ekila tokimanyiya dia monga la ndjakimɛ, kete dui sɔ diayɛnama le anto akina oma lo ɛtɛkɛta ndo oma lo lɔkɛwɔ laso l’ɔlɔlɔ.
Totetemale kɛndakɛnda la nyuma
25, 26. Ngande wele kɛndakɛnda la nyuma ekɔ la shɛngiya lo lɔsɛnɔ laso la nshi nyɛ ndo la nshi yayaye?
25 Naka sho kɛndakɛnda la nyuma, kete tayonga apandjudi wa Diolelo w’ohetoheto. (Etsha 18:24-26) Anto wayotɔngɛnangɛna ndo anto wamamema Nzambi wayoleka ngɛnangɛna monga kâmɛ la so. Oko weso anto walɔmbwama la nyuma k’ekila, tayonga nto kiɔkɔ ya ekeketshelo ka lo nyuma le atɛmɔdi wa Jehowa wa asekaso. (Filipi 2:1-4) Shi ngasɔ mbakombola Akristo tshɛ monga?
26 Kɛndakɛnda la nyuma lo andja ɔnɛ walɔmbwama oma le Satana kema dui dia tshitshɛ. (1 Joani 5:19) Koko, miliyɔ y’anto wekɔ lo sala dui sɔ ɛlɔ kɛnɛ. Naka sho ndjaɛkɛ le Jehowa la otema aso tshɛ, kete tayɔngɛnangɛna la lɔsɛnɔ ɛlɔ kɛnɛ ndo tayonga la akoka wa tetemala kɛndakɛnda pondjo pondjo lo mboka yosembwe yaki Ɔnɛ lasha anto nyuma k’ekila.—Osambu 128:1; Tukedi 3:5, 6.
Ayoyokadimola?
• Ngande wele ‘kɛndakɛnda la nyuma’ ekɔ la shɛngiya lo diɔtɔnganelo diasaso la Nzambi ndo la Ɔnande?
• Waonga akɔna wakenga elowa wa nyuma k’ekila?
• Naa toho tɔmɔtshi ta kɛnɛmɔla elowa wa nyuma ka Nzambi?
• Ngande wele kɛndakɛnda la nyuma ekɔ la shɛngiya lo lɔsɛnɔ laso la nshi nyɛ ndo la nshi yayaye?
[Osato wa lo lɛkɛ 13]
Tɛnya lɔsɛngɔ oma lo ɛtɛkɛta ndo oma lo etsha aso w’ɔlɔlɔ