Kotsha ɔkɛndɛ ayɛ wa mama ka nkumbo
ƐLƆ kɛnɛ l’andja w’otondo, wamato efula wekɔ lo kamba elimu l’andja wa nkumbo yawɔ. Lo wedja w’ɛngɔnyi, apami la wamato efula wekɔ lo kamba elimu walongolawɔ difuto. Lo wedja wa wola, mbala efula wamato kambaka elimu wa lo dikambɔ wenya efula dia kimanyiya nkumbo yawɔ.
Wamato efula haweye kɛnɛ kasala nɛ dia wekɔ l’ohomba wa kamba olimu wa kondja falanga ndo nsaki ka kokɛ nkumbo yawɔ. Wamato asɔ hawokimɔ tsho akuta wa somba diangɔ dia ndɛ, ahɔndɔ, ndo futa mvudu koko vɔ katɛka ndo diangɔ dia ndɛ, solaka ahɔndɔ ndo mbetɛka ngelo pudipudi.
Lâdiko dia lâsɔ, Akristo wa wamato salaka la wolo dia kɔkɔmiya anawɔ akambo w’ohomba wa lo nyuma. Cristina, mama kɛmɔtshi kele l’ana ahende wa wamato mbetawɔka ate: “Lo mɛtɛ, kema dikambo dia wɔdu dia kamba olimu ɔmɔtshi wele la wɛdimo ndo kotsha ɛkɛndɛ wa lo nkumbo, djekoleko naka wɛ ekɔ l’ana weke tɔkɛndakɛnda. Nɛ dia hatonga dui dia wɔdu dia mbidja ana yambalo tshɛ yahombama.”
Kakɔna katshutshuya wamato dia vɔ kamba elimu wa l’andja wa nkumbo yawɔ? Ekakatanu akɔna wahomana la wɔ? Onde ekɔ mɛtɛ ohomba dia paka wamato kamba olimu dia vɔ ndjaoka ɔnɛ wambokotsha ɛkɛndɛ awɔ?
Ɛkɔkɔ watshutshuya wamato dia kamba olimu
Le wamato efula kamba olimu ekɔ dikambo dioleki ohomba. Amɔtshi kema la elonganyi wakoka kahana lawɔ wotsho wa nkumbo. Atshukanyi akina mɛnaka dia difuto di’onto ɔtɔi hokoka dia kotsha ehomba wa nkumbo.
Lo mɛtɛ, aha wamato tshɛ mbakamba olimu l’ɔtɛ wa dihombo dia falanga. Wamato efula wakamba l’andja wa nkumbo yawɔ salaka dui sɔ dia mɛnya ɔnɛ vɔ lawɔ wekɔ ohomba. Amɔtshi kambaka dia kondja falanga ya somba kɛnɛ kakombolawɔ kana somba diangɔ di’oshinga wolo. Efula wekɔ lo kamba elimu awɔ dimɛna ndo wekɔ lo ngɛnangɛna elimu akɔ.
Ɔkɔkɔ okina watshutshuya wamato dia vɔ kamba elimu ele tɔsɛngiya t’oma le angɛnyi. Kânga mbetawɔ anto efula dia wamato wakamba elimu ndɔshanaka mbala tshɛ la ekiyanu ndo la ɔlɛmbɛlɔ, wanɛ watona dia kamba elimu mbɔlamaka ndo anto hawoke lande na katonawɔ kamba elimu. Womoto ɔmɔtshi akate ɔnɛ: “Kema dui dia wɔdu dia mbutɛ anto akina ɔnɛ lekɔ tsho womoto lakamba elimu wa la ngelo.” Nde mbutaka ɔnɛ: “Anto amɔtshi mɛnyaka oma l’ɛtɛkɛta awɔ ndo oma l’ɛnamelo kawɔ ka l’elundji dia wɛ ekɔ lo ndanya lɔsɛnɔ layɛ.” Rebeca mama kɛmɔtshi kele la yana ya yimato yele la ɛnɔnyi ehende mbutaka ate: “Kânga mbele tshunda diasɛnaso mbetawɔka dia wamato pombaka kokɛ anawɔ, dimi mɛnaka dia vɔ mbɔsaka wamato wahakambe olimu oko anto w’anyanya.”
Shimu yotshikitanyi la kɛnɛ kele mɛtɛ
Lo wedja ɛmɔtshi, tita sango mɛnyaka dia womoto lelɛwɔ ɔnɛ womoto la kokele, ele womoto latondoya olimu wakandasɔnɛ, mbuta ate olimu walongolande falanga efula, latɔlɔtaka ahɔndɔ w’oshinga wolo ndo lahendɛ le anto akina. Etena kakalolande la ngelo, nde mongaka la wolo wa kandola ekakatanu w’anande, mingola munga y’omɛnde ndo kandola oseka okakatanu tshɛ wakoka tomba la ngelo. Mbokɛmaka hwe dia wamato angana ato mbakoka nsɛna lo yoho shɔ.
Lo mɛtɛ, elimu efula wakamba wamato ekɔ elimu wa woho wâmɛ ndo vɔ nongolaka falanga yema tshitshɛ. Lonyangu ko, wamato wakamba elimu mbeyaka ndjɛna dia elimu wakambawɔ hawasha diaaso dia vɔ kamba l’akoka awɔ wa lôtɔ lo yoho y’efula. Dibuku dimɔtshi (Social Psychology) mɛnyaka ɔnɛ: “Kânga mbambohama kanyi y’ɔnɛ apami la wamato wekɔ woho akɔ ɔtɔi, apami wekɔ lo tetemala kamba elimu wa lâdiko ndo nongolaka falanga efula. Koko wamato wakanyiya ɔnɛ wekɔ la nɛmɔ efula etena kakambawɔ olimu ndjongaka la lonyangu.” Jurnalɛ mɔtshi ya lo wodja wa Espagne (El País) mbutaka ɔnɛ: “Lo kɛnɛ kendana la wamato, mɛnamaka dia lofulo la wamato wakoka monga l’ɔkɔmwɛlɔ koka ndeka lofulo la apami mbala shato, lam’ele efula ka wamato wekɔ l’elimu ehende, ɔmɔtshi lɛnɛ akambawɔ elimu ndo okina la ngelo.”
Woho wakoka waomi mbâkimanyiya
Lo mɛtɛ, oyadi Okristo wa womoto pombaka kamba olimu kana bu ɔsɔ ekɔ yɛdikɔ yahomba onto ndamɛ mbɔsa. Koko, naka nde tshukama kete nde l’omɛnde pombaka mbɔsa yɛdikɔ ya ngasɔ paka l’ɔkɔngɔ wa vɔ kɛtshanya ndo sɛdingola la yambalo tshɛ akambo tshɛ wendana la yɛdikɔ yakɔ.—Tukedi 14:15.
Ko kayotota naka atshukanyi wambɔsa yɛdikɔ y’ɔnɛ l’ɔtɛ w’ekakatanu wa falanga wele lawɔ, vɔ akɔ ahende pombaka kamba olimu? Lo dikambo sɔ, omi lele la lomba pombaka mbidja yimba lo yoho ya lânde lo dako diasha Bible nɛ: “Nyu apami, nyudjase la wadienyu la yimba, nyuwalemia, ne dia vo wambunyuleka wodu, la dia vo weko ekito kame la nyu wa ngandji ka mamba ka lumu.” (1 Petero 3:7) Omi ayɛnya dia nde nɛmiyaka wadɛnde naka nde mbidjaka yimba lo elelo ande wa lo demba ndo wa lo tokanyi. L’etena kakoka, nde ayokimanyiya wadɛnde la elimu wa la ngelo. L’ɛnyɛlɔ ka Yeso, omi ayonga suke dia kamba elimu wa totshitshɛ ndo nde hahombe tona dia kamba elimu ɛsɔ nɛ dia vɔ mboshaka sɔnyi. (Joani 13:12-15) Koko, nde ayɔsaka elimu ɛsɔ oko waaso wa mɛnya dia nde mbokaka wadɛnde lakamba olimu wa wolo ngandji. Wadɛnde ayoleka ngɛnangɛna ekimanyelo kɛsɔ.—Efeso 5:25, 28, 29.
Aha la tâmu, naka elonganyi tshɛ pombaka kamba olimu, kete ayonga ohomba efula kamba kâmɛ la ngelo. Dikambo sɔ diakɛnyama lo alapɔlɔ ɔmɔtshi wakawatondja lo ABC, jurnalɛ mɔtshi ya lo wodja wa Espagne. Sawo dimɔtshi dia lo jurnalɛ shɔ diakalembetshiya wekelo ɔmɔtshi wakalɔmbwama oma le Tshunda diendana la awui wa nkumbo. Sawo diakɔ diakɛnya dia kɛnɛ kele lo kiɔkɔ ya ohamelo wa odiakelo wa awala lo wodja wa Espagne ele, aha tsho “woho wahayokitanyiya anto atɔndɔ wendana la ɔtɛmwɛlɔ ndo la lɔkɛwɔ,” koko ndo “woho wôkamba wamato elimu l’andja wa nkumbo yawɔ ndo watona apami dia mbâkimanyiya la elimu wa la ngelo.”
Ɔkɛndɛ w’ohomba wele la mama k’Okristo
Kânga mbele Jehowa akasha waa papa ɔkɛndɛ wa ntondo wa mbetsha anawɔ, waa mama ya Akristo mbeyaka dia ndo vɔ lawɔ wakalongola ɔkɛndɛ w’ohomba efula, djekoleko etena keke ɔna dikɛnda. (Tukedi 1:8; Efeso 6:4) Etena kakatɛka Jehowa ase Isariyɛlɛ dia vɔ kɔkɔmiya anawɔ Ɛlɛmbɛ ande, waa mama la waa papa mbakandatɛka. Nde akeyaka dia dui sɔ mbɔsaka wenya efula ndo dia monga la solo lotutsha, djekoleko l’ɛnɔnyi w’etatelo watole ɔna. L’ɔtɛ wa dikambo sɔ, Nzambi akatɛ ambutshi dia vɔ pombaka mbetshaka anawɔ etena kewɔ la ngelo, lo mboka, lam’etamawɔ ndo lam’etɔwɔ.—Euhwelu k’Elembe 6:4-7.
Ɔtɛkɛta wa Nzambi tɔtɔmiyaka ɔkɛndɛ w’ohomba ndo wa nɛmɔ wele la waa mama ya nkumbo etena kadjangɛwɔ ana ɔnɛ: “Tukadjaki wetshelu wa nyo.” (Tukedi 6:20, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Lo ɛtɛkɛta wakafundama Bible ntondo, tshɛkɛta yakakadimɔma ɔnɛ “wetshelo” nembetshiyaka lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ ɔnɛ “ɔlɛmbɛ.” Lo mɛtɛ, womoto lotshukami ayombola kanyi y’omɛnde la ntondo ka nde mbidjɛ ana oseka ɔlɛmbɛ tshɛ. Koko, oko wadiɛnya divɛsa sɔ, vɔ wekɔ la lotshungɔ la mbidjɛ ana ɛlɛmbɛ. Ana wakitanyiya ɛlɛmbɛ waki Nzambi wendana la lɔkɛwɔ wakawaetsha anyangɛwɔ woka Nzambi wɔma wayokondja wahɔ efula. (Tukedi 6:21, 22) Teresa, mama kɛmɔtshi kele la ana ahende w’apami akalembetshiya lande na kahandayange olimu wa kamba. Nde mbutaka ɔnɛ: “Kimanyiya anami dia vɔ kambɛ Nzambi mbele ɔkɛndɛ woleki ohomba le mi. Dimi kombolaka kotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ lo yoho yoleki dimɛna.”
Waa mama yakakimanyiya anawɔ
Aha la tâmu, Lɛmuɛlɛ nkumekanga ka l’Isariyɛlɛ akakondja wahɔ oma lo welo wa l’otema ɔtɔi wakadje nyango. “Losango la wotsho” lakawosha nyango “dia mbongola” lekɔ etenyi kɛmɔtshi ka Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakasambiyama. (Tukedi 31:1, NW; 2 Timote 3:16) Woho wakalembetshiya mama kɛsɔ ɔnɛ lelɛwɔ womoto l’ɔlɔlɔ tetemalaka kimanyiya ana w’apami dia vɔ sɔna wadi w’ɛlɔlɔ. Ndo ɛhɛmwɛlɔ wakandasha lo kɛnɛ kendana la awui wa mindo ndo la ɔnwɛlɔ wa wanu wa tshambandeko wekɔ ohomba efula ɛlɔ kɛnɛ oko wakiwɔ etena kakawafundama.—Tukedi 31:3-5, 10-31.
Lo ntambe ka ntondo, ɔpɔstɔlɔ Paulo akandola olimu wa dimɛna efula wakasale mama kɛmɔtshi kakawelɛka Eyunikɛ lo woho wakandetsha ɔnande Timɔtɛ. Lam’ele ondo omɛnde laki komonga ombetawudi akatɛmɔlaka tozambizambi t’ase Ngirika, Eyunikɛ akahombe mbetawoya Timɔtɛ dia nde monga la mbetawɔ lo “afundelu w’ekila.” Etena kakɔna kakatatɛ Eyunikɛ mbetsha Timɔtɛ Afundelo? Ɔkɔndɔ wakasambiyama mbutaka dia aki “umaka dikenda” diande, mbuta ate oma ko etena kaki Timɔtɛ eke ɔna ashashi. (2 Timote 1:5; 3:14, 15) Mɛnamaka dia mbetawɔ ndo ɛnyɛlɔ kande hita kâmɛ ndo wetshelo ande akakimanyiya Timɔtɛ dia nde ndjokamba olimu wa misiɔnɛrɛ lo nshi yayaye.—Filipi 2:19-22.
Bible tɛkɛtaka nto dia woho wakalongolaka waa mama mɔtshi ekambi wa kɔlamelo waki Nzambi akakimanyiya anawɔ dia vɔ mbokoya bɛnyɛlɔ diawɔ di’amɛna. Ɛnyɛlɔ, womoto ɔmɔtshi l’ose Shunɛma akalongolaka ɔprɔfɛta Elisha lakande mbala la mbala. L’ɔkɔngɔ diko, Elisha akayololaka ɔnande oma lo nyɔi. (2 Khumi ya Dikanga 4:8-10, 32-37) Tɔsɛdingole nto ɛnyɛlɔ kaki Mariya, nyango Mako ofundji ɔmɔtshi wa Bible. Ondo nde akasha ambeki wa lo ntambe ka ntondo luudu lande la la Jerusalɛma dia vɔ salaka nsanganya. (Etsha 12:12) Aha la tâmu, Mako akakondja wahɔ oma lo lɔngɛnyi la l’apɔstɔlɔ ndo la Akristo akina wakayaka mbala la mbala lakawɔ.
Mbokɛmaka hwe dia Jehowa mbɔsaka la nɛmɔ di’efula olimu wa wolo wokambɛ wamato wa kɔlamelo wa kɔkɔmiya anawɔ atɔndɔ ande. Nde mbokaka wamato asɔ ngandji l’ɔtɛ wa kɔlamelo yawɔ ndo welo wadjawɔ dia nkumbo yawɔ monga dihole di’ɔlɔlɔ dia akambo wa lo nyuma.—2 Samuele 22:26; Tukedi 14:1.
Ɔsɔnwɛlɔ woleki dimɛna
Oko wadiɛnya bɛnyɛlɔ di’oma l’Afundelo di’omaso la tɛkɛta, kotsha dimɛna ehomba wa l’emunyi, wa lo nyuma ndo wa longandji w’ase nkumbo mbelaka wahɔ w’efula. Koko, kema wɔdu sala dikambo sɔ. Mbala efula, olimu wakamba mama la ngelo mɛnamaka wolo efula oleki olimu tshɛ wakokande kamba l’andja wa nkumbo.
Lo mɛtɛ, naka l’ɔkɔngɔ wa nde nyanga ɛlɔmbwɛlɔ k’omɛnde, mama kɛmɔtshi ambɔsa yɛdikɔ yaha nde kamba olimu wa l’andja wa nkumbo, kete mbeyaka monga ohomba dia nkumbo monga la lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ ndo nde mbeyaka monga l’ohomba wa mbikikɛ lɔsɔkɔ l’oma le anto wahashihodia lande na kakandɔshi yɛdikɔ shɔ. Koko, ɛtshɔkɔ wayondokondja ndeka awui tshɛ wakokande shisha. Paqui, mama kɛmɔtshi kele l’ana asato ndo kahomba kamba olimu wahawɔsɛ wenya tshɛ mbutaka ate: “Dimi nangaka monga lawɔ etena kakalola anami oma la kalasa, dia vɔ monga la onto ɔmɔtshi la sawola la wɔ.” Wahɔ akɔna wakondja anande oma lo dui sɔ? Nde mbutaka ɔnɛ: “Dimi mbakimanyiyaka dia vɔ sala adevɔara awɔ ndo naka okakatanu wambotomba, dimi kandolaka okakatanu akɔ aha la tshimbatshimba. Wenya wetshaso kâmɛ lushi tshɛ tokimanyiyaka dia sho sawola dimɛna. Dimi mbɔsaka tena sɔ diongami kâmɛ la anami la nɛmɔ diakɔ diahamalange kamba olimu wayɔmbɔsɛka wenya tshɛ.”
Waa mama efula y’Akristo wakɛnyi dia naka vɔ monga l’akoka wa kitshakitsha wenya wetshawɔ l’elimu, kete nkumbo k’otondo kayokondja wahɔ. Cristina lakatatɛkɛtshi la diko mbutaka ɔnɛ: “Etena kakamatshike kamba olimu, akɛnama dia ekakatanu wakakitakita lo nkumbo kaso. Dimi laki la wenya wa sawola la anami ndo wa kimanyiya omɛmi lo toho efula ta shikaa. Lakatatɛ ngɛnangɛna mbetsha anami wa wamato lo mɛna woho wakawekaka ndo wakawatahamaka.” Cristina mbohɔka dui dimɔtshi dia lânde diakasalema. Nde mbutaka ɔnɛ: “Ɔnami l’enondo akeke woho wa kɛndakɛnda lo dihole dimɔtshi dialamawɔ ana, koko laketsha ɔnami la hende woho wa kɛndakɛnda la ngelo. Etena kakandatakola wanya ande wa ntondo nde akakɔ lo anya ami. Laki mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kɛsɔ!”
Dikambo dikina dia sɛdingola ele etena katshika womoto dia kamba olimu, falanga yayondoshisha mbeyaka monga l’ɛse ka kɛnɛ kafɔnyande. Cristina mbutaka ate: “Falanga yakashishɔka dia nama ɔna ndo dia futaka mutuka akɔsaka etenyi ka woke ka difuto diami. Etena kakatasɛdingola la yambalo tshɛ awui waki laso, takɛnyi dia olimu wakamakambaka kotelaka falanga ya lâdiko efula oko wakatafɔnyaka.”
L’ɔkɔngɔ wa vɔ sɛdingola akambo waki lawɔ, atshukanyi amɔtshi wakɛnyi dia monga la womoto lakokɛ nkumbo wonya tshɛ la ngelo ndeka falanga tshɛ yakokawɔ shisha. Paul k’omi aki Cristina mbutaka ɔnɛ: “Dimi ngɛnangɛnaka heyama lo woho watshikala wadɛmi la ngelo dia kokɛ anaso ahende weke akɛnda. Etena kakakambaka wadɛmi olimu l’andja wa nkumbo, sho akɔ ahende takakɔmɔka.” Etombelo akɔna waki la yɛdikɔ shɔ le anawɔ ahende? Paul mbutaka ate: “Lo nshi yakiwɔ weke tɔkɛndakɛnda, vɔ wakayaokaka lo lotui tshitshi ndo wakakokamɛ oma lo tɔsɛngiya ta kɔlɔ.” Lande na kakɛnyi atshukanyi asɔ dia aki ohomba vɔ mbetshaka wenya efula kâmɛ la anawɔ naka kokaka? Paul kadimolaka ate: “Dimi mbetawɔka dia naka sho ambutshi kema la shɛngiya lo timba ndo l’etema w’anaso, kete onto okina ayotonga la shɛngiya le wɔ.”
Mbokɛmaka hwe dia, atshukanyi vɔamɛ mbahomba sɛdingola awui wele lawɔ. Ndo ndoko onto lahomba mɔnyɔla yɛdikɔ yakoka anto akina mbɔsa. (Romo 14:4; 1 Tesalonika 4:11) Koko, ekɔ ohomba efula sɛdingola wahɔ w’efula wayokondja nkumbo naka mama hakambi olimu wayowɔsɛka wenya tshɛ. Teresa lakatatɛkɛtshi la diko akate lo tshena pe woho wakandayaokaka lo dikambo sɔ ɔnɛ: “Ndoko dui dioleki mɛnya dia onto ekɔ lo kotsha ɔkɛndɛ ande oko mbetshaka wenya efula dia kokɛ ndo mbetsha anande hita.”—Osambu 127:3.
[Osato wa lo lɛkɛ 29]
Waa mama y’Akristo mbishaka lonya l’olimu w’ohomba efula wa mbetsha anawɔ