Woho wa keketsha ɛkɔnyi wayanga mvɔ
“Kam’akawambitɛ dia Mama aya suke la mvɔ, dimi kokoka mbetawɔ dui sɔ. Dimi laki la lɔkɔnyɔ efula, takamakoke mbetawɔ dia mama kakamalangaka efula aki suke la mvɔ.”—Grace, Canada.
ETENA kata dɔkɔtɛlɛ dia lakiso ɔmɔtshi la ngandji ekɔ la hemɔ ka nyɔi, ase nkumbo ndo angɛnyi mongaka la lonyangu l’efula ndo mbeyaka monga ko haweye kɛnɛ ka sala. Amɔtshi mbeyaka ndjambola dia kana vɔ pombaka mbutɛ ɔkɔnyi dia nde aya suke la mvɔ. Akina mbɔsaka dia vɔ hawotokoka mbikikɛ mɛna lakiwɔ la ngandji asowa ndo ondo ashisha nɛmɔ diande l’ɔtɛ w’etombelo w’oma lo hemɔ. Anto efula ndjakiyanya nɛ dia haweye kɛnɛ kayowokoka mbuta ndo sala etena kayonga ɔkɔnyi suke la nyɔi.
Kakɔna kahombayɛ mbeya lo kɛnɛ kendana la yoho yahombayɛ sala la ntondo ka losango la kɔlɔ la ngasɔ? Ndo ngande wakokayɛ monga ‘ɔngɛnyi wa mɛtɛ’ ndo mbisha ekeketshelo la osukɔ lo etena ka pâ kɛsɔ?—Tukedi 17:17.
Bu kɔlɔ monga la lɔkɔnyɔ
Bu kɔlɔ monga la lɔkɔnyɔ etena katata lakiso ɔmɔtshi la ngandji hemɔ ka wolo. Tena efula, kânga adɔkɔtɛlɛ wanɛ wɛna lam’avɔ anto mbala la mbala mongaka la lonyangu ndo kɔmɔka etena kongawɔ la ntondo k’ehomba wa lo demba ndo wa lo yimba w’ɔkɔnyi wayanga mvɔ.
Wɛ lawɔ mbeyaka monga l’okakatanu dia ndjakimɛ etena kɛnayɛ lakiyɛ la ngandji asowa la hemɔ. Hosa, womoto ɔmɔtshi lasɛna lo wodja wa Brésil lele kosɛnde kɛmɔtshi ka womoto aki la hemɔ ka nyɔi akate ate: “Ekɔ dikambo dia wolo efula dia mɛna onto ɔmɔtshi lokayɛ ngandji efula atetemala sowa.” Lam’akandoke dia kadiyɛnde ambotata hemɔ ka sudi, Mɔsɛ pami ka kɔlamelo akalele ate: “[Nzambi] li! Lambukosengasenga nti: Ôkonoya!”—Walelu 12:12, 13.
Sho ndjakiyanyaka etena kenaso lakiso ɔmɔtshi la ngandji asowa la hemɔ nɛ dia takatongama lo efanelo ka Jehowa Nzambi kaso ka kɛtshi. (Etatelu 1:27; Isaya 63:9) Ngande wayaoka Jehowa etena kɛnande anto wasowa? Tɔsɛdingole kɛnɛ kakasale Yeso. Nde akakɛnɛmɔla lonto laki She lo yoho ya kokele. (Joani 14:9) Etena kakɛnyi Yeso anto wasowa la hemɔ, nde “akangasana la ketshi.” (Mateu 20:29-34; Mako 1:40, 41) Oko wɔtɛkɛtamidiɔ lo sawo dimɔtshi dia lo periodikɛ kɛnɛ, etena kakavu Lazaro l’ɔngɛnyi ande ndo kakɛnyi Yeso etombelo wonga la nyɔi le ase nkumbo ndo le angɛnyi, nde aki la lonyangu l’efula ndo “akaleli.” (Joani 11:32-35) Eelo, Bible mɛnyaka dia nyɔi ekɔ otunyi ndo tɔ ndakaka dia kem’edja hemɔ ndo nyɔi hoyala nto.—1 Koreto 15:26; Enyelo 21:3, 4.
Mbokɛmaka hwe dia wɛ mbeyaka kombola mɛndja onto onongo l’ɔtɛ wa losango la kɔlɔ l’ɔnɛ lakiso ɔmɔtshi la ngandji ekɔ la hemɔ ka nyɔi. Koko, Dr. Marta Ortiz, lakalɔngɔsɔla sawo dimɔtshi diatɛkɛta dikambo dia hemɔ ya nyɔi, akasha dako nɛ: “Pombaka mbewɔ dia mɛndja anto akina onongo, oyadi aseka enganga kana wɛmɛ l’ɔtɛ wa hemɔ kele la ɔkɔnyi. Mɛndja anto akina onongo ayolanya diɔtɔnganelo diele lam’asanyu ndo ayekola yimba yanyu oma lo kɛnɛ kahombanyu ndeka mbidja yimba, mbuta ate ehomba w’ɔkɔnyi wayanga mvɔ.” Wanya akɔna w’ohomba wakokayɛ takola dia kimanyiya lakiyɛ ɔmɔtshi la ngandji lele la hemɔ ka nyɔi?
Yakiyanya dikambo di’onto koko aha dia hemɔ
Nna dia ntondo ele ndjakiyanya dikambo di’ɔkɔnyi koko aha woho wambolanya hemɔ demba di’onto. Ngande wakokayɛ sala dui sɔ? Sarah, ɔfɛlɛmɛ ɔmɔtshi akate ɔnɛ: “Dimi mbɔsaka etena ka menda foto y’ɔkɔnyi etena kakinde êke la wolo. Dimi mbohokamɛka dimɛna etena kambutɛnde dia lɔsɛnɔ ndo di’akambo wakandasale. Kɛsɔ kimanyiyakami dia dimi mbohɔ lɔsɛnɔ laki lande ndo akambo wakandasale lo dihole dia ndjakiyanya tsho woho waya ɔkɔnyi.”
Anne-Catherine, lele nde lawɔ ɔfɛlɛmɛ, mɛnyaka woho wahandake washo lo woho wambolana demba di’ɔkɔnyi ate: “Dimi mendaka ɔkɔnyi lo washo lo ndeka mbidja yimba lo kɛnɛ kakokami sala dia mbokimanyiya.” Dibuku dimɔtshi (The Needs of the Dying—A Guide for Bringing Hope, Comfort, and Love to Life’s Final Chapter) mbutaka ɔnɛ: “Tena efula anto hawoyaoke dimɛna etena kɛnawɔ lakiwɔ ɔmɔtshi la ngandji ambolana demba la hemɔ kana la aksida. Dui dioleki dimɛna diahombama sala lo tena dia ngasɔ ele menda lakiso la ngandji lo washo ndo mbeya ênde mɛtɛ kânga mbambolana demba la hemɔ.”
Lo mɛtɛ, sala ngasɔ nɔmbaka dia sho ndjakeketsha ndo ndjakimɛ. Georges, omendji ɔmɔtshi w’Okristo lembola mbala la mbala ɛkɔnyi wayanga mvɔ mbutaka ɔnɛ: “Ngandji kokaso osekaso pombaka ndeka hemɔ wolo.” Naka wɛ mbika washo le onto, koko aha lo hemɔ, kete dui sɔ diayonga la wahɔ le yɛ ndo le lakiyɛ la ngandji. Yvonne, lakasakɛka ana wele la hemɔ ya kansɛrɛ mbutaka ɔnɛ: “Mbeya dia wɛ koka kimanyiya ɛkɔnyi dia vɔ nama nɛmɔ diawɔ kokimanyiyaka dia wɛ mbakimanyiya kânga mbatalana alemba awɔ.”
Onga suke dia mpokamɛ
Anto mbeyaka mengenga dia sawola la onto layanga mvɔ oyadi kânga vɔ mbolangaka efula. Lande na? Vɔ ndjakiyanyaka dia haweye kɛnɛ kakokawɔ mbuta. Koko, Anne-Catherine, lakasakɛ ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi laki la hemɔ ka nyɔi mɛnyaka dia tena dimɔtshi mbɔlama ki ekɔ ohomba. Nde mbutaka ate: “Sho hatokeketsha onto paka la ɛtɛkɛta eto koko ndo oma lo dionga diaso. Mbɔsa kɔsa dia sho mbidjasɛ, sukana la ɔkɔnyi, mbala mɔtshi mbokimɛ ndo kɛdia asɔi naka wamboya mɛnyaka dia sho mbôkaka kandji.”
Ondo lakiyɛ la ngandji kombolaka mbisha kanyi yande kana kotɛ kɛnɛ kele lo otema ande. Koko tena efula, ɔkɔnyi mbeyaka dia wakinde wa ngandji ndjakiyanyaka ndo nde mbewɔka dia mbatɛ woho wayaokande. Angɛnyi ndo ase nkumbo mbeyaka nto mbewɔ mbutɛ ɔkɔnyi awui wendana la hemɔ kande ndo kânga mboshɛ awui w’ohomba wendana la nde la oyango wa mbokimanyiya, koko dui sɔ kokaka tondja ekakatanu ekina. Etombelo akɔna wakoka monga la woho wawoshɛwɔ awui wendana la hemɔ kande? Dɔkɔtɛlɛ dimɔtshi diasakɛ ɛkɔnyi wayanga mvɔ nembetshiyaka dia welo wadja anto dia mbishɛ kɛnɛ kele mɛtɛ “kitshakitshaka welo wadja ɔkɔnyi dia nembetshiya anto akina hemɔ kokande ndo hawosha wolo wa nde mbikikɛ hemɔ kakɔ.” Omalɔkɔ, naka ɔkɔnyi nangaka, kete anto pombaka mbosha diaaso dia nde tɛkɛta hwe lo dikambo diendana la hemɔ kande ndo woho wakokande mvɔ.
Etena kakiwɔ suke la nyɔi, ekambi waki Nzambi wa lo nshi y’edjedja komengenga dia mbewoya Jehowa Nzambi wɔma waki lawɔ. Ɛnyɛlɔ, etena kakeye nkumekanga Hɛzɛkiya laki l’ɛnɔnyi 39 dia nde ayanga mvɔ, nde akalele. (Isaya 38:9-12, 18-20) Woho akɔ wâmɛ mbele pombaka tshika anto wele la hemɔ ya nyɔi dia vɔ mɛnya lonyangu lawɔ l’ɔtɛ wayowovɔ nyɔi k’osondjo. Ondo vɔ wekɔ la lonyangu l’ɔtɛ wɛnawɔ dia eyango wakawayadjɛ hawoyokoka kotshama, ɛnyɛlɔ oko munda lɔkɛndɔ, monga la nkumbo, mɛna woho wayola ekanawɔ kana kambɛ Nzambi lo yɛdikɔ y’efula. Mbeyaka monga ko wekɔ la wɔma dia angɛnyi awɔ ndo ase nkumbo yawɔ wayowakalɛ l’ɔtɛ wahaweye kɛnɛ ka sala. (Jobo 19:16-18) Wɔma wa sui, wa menda woho watalana demba kana wa ndjavwɛ mbeyaka mbatshindja wɔɔngɔ.
Anne-Catherine mbutaka ate: “Ekɔ ohomba efula mpokamɛ ɔkɔnyi etena katɛkɛtande aha la mbohembola ɔtɛkɛta, aha la mbolombosha kana mbotɛ ɔnɛ ndoko ɔkɔkɔ wa nde mboka wɔma. Ɔsɔ ekɔ yoho yoleki dimɛna ya mbeya woho wayaokande mɛtɛ, kɛnɛ kakombolande, awui wokande wɔma ndo walongamɛnde.”
Shihodia ehomba woleki waki ɔkɔnyi
Pâ kele la ɔkɔnyi koye ondo oma lo esakelo ɛmɔtshi ndo oma lo etombelo wa kɔlɔ wele la ekanga ɛmɔtshi koka kofukutanya efula polo lo yɛdikɔ ya wɛ minya yimba lo ohomba woleki waki ɔkɔnyi. Ohomba akɔ ele, wa nde ndamɛ sɔna kɛnɛ kalangande.
Lo ahole amɔtshi, ase nkumbo mbeyaka nyanga dia kokɛ ɔkɔnyi lo mboshɛ awui wendana la hemɔ kande polo ndo lo vɔ mbɔsa tɛdikɔ tendana la esakelo kande aha la mbombola kanyi. Lo ahole akina, anto salaka woho okina. Ɛnyɛlɔ, Jerry ɔfɛlɛmɛ ɔmɔtshi mbutaka ate: “Tena efula wanɛ waya ndjenda ɔkɔnyi tɛkɛtaka awui wendana la ɔkɔnyi wate kana oko nde bu lawɔ.” Weho w’awui asɔ tshɛ shishɛka ɔkɔnyi nɛmɔ diande.
Elongamelo ekɔ ohomba okina woleki. Lo wedja wasakawɔ dimɛna, tena efula elongamelo kakatanaka la esakelo ka dimɛna. Michelle, lakakimanyiya nyango mbala shato yakoheke hemɔ ka kansɛrɛ akate ate: “Etena kakakombolaka Mama dia pemba woho okina wa esakelo kana nyanga munganga okina, dimi lakokimanyiyaka. Lakayoshihodiaka dia lakahombe monga la ekanelo k’ɔlɔlɔ ndo lo etena kakɔ kâmɛ kamba la ɛtɛkɛta wakeketsha.”
Ko kayotota naka ndoko elongamelo ka ɛkɔnwɛlɔ? Tohɔ dia ekɔ ohomba mbutɛ ɔkɔnyi wayanga mvɔ dikambo dia nyɔi kande. Georges, omendji w’Okristo wakatatɛkɛtshi la diko mbutaka ɔnɛ: “Ekɔ ohomba efula mbewoya ɔkɔnyi dia nyɔi kande kaya suke. Kɛsɔ kimanyiyaka ɔkɔnyi dia nde sala etshikitanu wahombama ndo ndjalɔngɔsɔla dia nyɔi kande.” Ɔlɔngɔswɛlɔ ɔsɔ koka mbisha ɔkɔnyi kanyi y’ɔnɛ nde amboshidiya kɛnɛ tshɛ kakandahombe sala la ntondo ka nyɔi kande ndo nde holeka ndjakiyanya dia nde ekɔ wotsho le anto akina.
Lo mɛtɛ, ekɔ wolo tɛkɛta akambo asɔ. Koko mbuta awui hwe hwe koshaka diaaso dia lânde dia wɛ kɛnɛmɔla kɛnɛ kele l’otema. Ɔkɔnyi wayanga mvɔ mbeyaka kombola tashidiyisha ekakatanu wasande l’anto, mbuta lonyangu lande kana nɔmba edimanyelo. Asawo wa ngasɔ mbeyaka nyomokeketsha diɔtɔnganelo diasayɛ la onto layanga mvɔ ndeka woho wakinyu ntondo.
Tôkeketsha lo nshi yande y’ekomelo
Ngande wakokayɛ keketsha onto layanga mvɔ? Dr. Ortiz, lakatatɛkɛtshi la diko akate ate: “Nyotshike ɔkɔnyi atatshi kɛnɛ kalangande. Nyohokame la yambalo tshɛ. Naka kokaka, nyosale la wolo dia kotsha kɛnɛ kalanga ɔkɔnyi. Naka hanyokoke kotsha kɛnɛ kalangande, ko nyu mbotɛ hwe.”
Etena kayanga mvɔ ɔkɔnyi, mbalekande monga l’ohomba w’anto walekande nanga. Georges mbutaka ɔnɛ: “Ekɔ ohomba kimanyiya ɔkɔnyi dia nde sawola la anto asɔ, oyadi kânga hawotosawola efula l’ɔtɛ wayande bu la wolo.” Oyadi kânga paka lo telefɔnɛ mbakokawɔ sawola, sawo sɔ kimanyiyaka dia vɔ keketshana ndo dia vɔ nɔmba kâmɛ. Christina, womoto ɔmɔtshi l’ose Canada lakavusha wakinde wa ngandji asato lokakatanya akate ate: “Etena katawaleke sukana la nyɔi mbatawaleke mendɛ lo alɔmbɛlɔ w’oma le asekawɔ Akristo.”
Onde wɛ pombaka mboka wɔma ndela la ntondo ka lakiyɛ la ngandji? Kema. Naka wɛ ekɔ lo ndela, kete wɛ ekɔ lo mbisha lakiyɛ layanga mvɔ diaaso dia nde lawɔ kokeketsha. Dibuku dimɔtshi (The Needs of the Dying) mbutaka ɔnɛ: “Ekɔ mɛtɛ dimɛna efula dia keketshama oma le onto layanga mvɔ ndo ekɔ ohomba efula di’onto layanga mvɔ tokeketsha.” Lo samba anto akina, onto lakawakokɛ efula mongaka la akoka wa mbeya nto dia nde aki ɔngɛnyi, papa kana mama kakeketsha anto akina.
Mbokɛmaka dia awui amɔtshi mbeyaka koshimba diaha wɛ monga lawɔ etena kayonga ɔkɔnyi suke la kitshiya. Koko, naka wɛ ayokoka monga la ɔngɛnyi ayɛ la lopitadi kana la ngelo, kete yanga dia mbokimɛ lo lonya polo lam’ayondokitshiya. Tena di’ekomelo sɔ koshaka diaaso dia wɛ ndeka mbôka kɛtshi. Tetawɔke dia woho wɛnamande diele oko nde hayeya akambo koshimba dia wɛ ndakana la nde ndo mbɛnya ngandji la elongamelo kele la yɛ ka ndjowɛna nto lo eolwelo.—Jobo 14:14, 15; Etsha 24:15.
Naka wɛ kamba dimɛna la wenya ɛsɔ w’ekomelo, kete wɛ hatoyonyanga l’ɔkɔngɔ. Lo mɛtɛ, tena dia kandji sɔ kokaka ndjonga kiɔkɔ y’ekeketshelo lo nshi yayaye naka wɛ amboyohɔ. Wɛ ayɛnya dia wɛ aki ɔngɛnyi wa mɛtɛ “lu nshi ya pa.”—Tukedi 17:17.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 25]
Mbika washo le onto, koko aha lo hemɔ ayonga la wahɔ le yɛ ndo le lakiyɛ la ngandji
[Kiombo/Osato wa lo lɛkɛ 26]
Yoho ya nɛmiya nɛmɔ diele l’ɔkɔnyi
Lo wedja efula, welo wekɔ lo mbidjama dia nɛmiya lotshungɔ lele la anto wele la hemɔ ya nyɔi dia vɔ mvɔ lo ki ndo la kɛnɛmɔ. Awui wayofunda ɔkɔnyi la ntondo ka nde mvɔ kimanyiyaka anto dia vɔ nɛmiya nsaki kande ndo kimanyiyaka di’anto akina mbetawɔ di’ɔkɔnyi mvɔ la ngelo kana lo lopitadi.
Awui wafunda ɔkɔnyi la ntondo ka nde mvɔ wayokimanyiya dia:
• Mɛnya minganga ndo ase nkumbo nsaki y’ɔkɔnyi
• Minyɛ ase nkumbo wotsho wa mbɔsa tɛdikɔ tendana la esakelo kande
• Kimanyiya diaha vɔ ndjosakɛ esakelo kahandalange, kele bu ohomba, ka kandji ndo k’oshinga wolo
Dia awui wayoyofunda monga la nɛmɔ, vɔ pombaka monga la:
• Lokombo l’onto layoyosha lotshungɔ la mbɔsa tɛdikɔ tendana la esakelo kayɛ
• Esakelo wayoyetawɔ kana wayôtona naka hemɔ kekɔ lo tatetemala peka
• Naka kokaka, lokombo la dɔkɔtɛlɛ leya kɛnɛ kalangayɛ
[Osato wa lo lɛkɛ 24]
Ka washo lo lɔsɛnɔ laki la ɔkɔnyi ntondo ndo awui wakandasale lo dihole dia ndjakiyanya tsho woho wayande kakianɛ