Ambeta ɛnɔnyi akumi divwa wakamatatɛ ‘mbohɔ Otungi ami wa Woke’

Kyɔndwama oma le Edwin Ridgwell

NGƆNDƆ ka dikumi l’ɔtɔi 11, 1918, Lushi lakokana wedja tshɛ dia komiya ta, ambeki wa lo kalasa kaso wakatshumana dia sala difɛstɔ di’ekomelo ka Ta dia woke diakayelamɛka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ Ta dia ntondo dia l’andja w’otondo. Dimi laki l’ɛnɔnyi etanu ndo dimi koshihodia dimɛna ɔkɔkɔ wakawasale fɛtɛ kɛsɔ. Koko, lakeyaka oma lo kɛnɛ kakambetsha ambutshi ami lo kɛnɛ kendana la Nzambi dia dimi hahombe ndjasha lo fɛtɛ kɛsɔ. Lakalɔmbɛ Nzambi, koko l’etena kɛsɔ takamakoke mbikikɛ ndo lakatatɛ ndela. Koko, dimi kondjasha lo fɛtɛ kɛsɔ. L’etena kɛsɔ mbakamatatɛ ‘mbohɔ Otungi ami wa Woke.’​—Und. 12:1.

Ngɔndɔ ngana la ntondo ka fɛtɛ kɛsɔ salema la kalasa, takonɔ dia todjasɛ suke l’osomba wa Glasgow lo wodja wa Écosse. L’etena kɛsɔ, Papa akatshu tohokamɛ sawo dia lo sɛkɛ diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Miliyɔ y’anto wele la lɔsɛnɔ kakianɛ hawovɔki pondjo.” Sawo sɔ diakatshikitanya lɔsɛnɔ lande. Papa la Mama wakatatɛ mbeka Bible ndo mbala efula wakakɛtshanyaka akambo wendana la Diolelo dia Nzambi ndo l’ɛtshɔkɔ wayodiela. Dimi mbishaka Nzambi losaka lo woho wakakimanyiya ambutshi ami dia dimi mboka Nzambi ngandji ndo ndjaɛkɛ le nde.​—Tuk. 22:6.

Lambotatɛ olimu wa lo tena tshɛ

Lam’akimi l’ɛnɔnyi 15, lakakoke mbɔtɔ lo kalasa ya lâdiko, koko lakakombolaka mɛtɛ dia kamba olimu wa lo tena tshɛ. Papa akɔshi dia leke dikɛnda efula, ɔnkɔnɛ lakahombe tokokamba olimu lo tshanda mɔtshi. Koko, nsaki kami ka kambɛ Jehowa lo tena tshɛ kaki wolo efula diakɔ diele lushi lɔmɔtshi lakafundɛ ɔnangɛso Joseph Rutherford, ɔnɛ lakalɔmbɔlaka olimu w’esambishelo wasalema l’andja w’otondo mukanda. Lakawombola kɛnɛ kakanyiyande lo kɛnɛ kendana la eyango ami. Ɔnangɛso Rutherford akakadimola lo fundɛmi ɔnɛ: “Naka wɛ aya opalanga dia kamba olimu, kete wɛ ambokoka ndjasha lo olimu wa Nkumadiɔndjɔ. . . . Dimi la mbetawɔ dia Nkumadiɔndjɔ ayokɔtshɔkɔla naka wɛ sala la wolo dia mbokambɛ la kɔlamelo.” Mukanda wakandafundɛ lo Ngɔndɔ ka sato 10, 1928 ɔsɔ aki la shɛngiya ya wolo lo nkumbo kaso. Oshimu kele edja, Papa, Mama, enondo ami la womoto ndo dimi takatatɛ kamba olimu wa lo tena tshɛ.

Lo 1931 lo losanganya la woke lakasalema la Londres, ɔnangɛso Rutherford akalɔmbɛ anto wayakimɔ la lolango dia tosambisha lo wedja ekina. Dimi laketawɔ ndo kâmɛ la Andrew Jack wakatotome la Kaunas kapitalɛ ka wodja wa Lituanie lo nshi shɔ. Lâsɔ ko laya l’ɛnɔnyi 18.

Esambishelo ka losango la Diolelo lo wodja okina

L’etena kɛsɔ, wodja wa Lituanie waki wodja wa wola wakayashaka lo dikambɔ ndo sambisha lo tongelongelo ta totshitshɛ aki tshondo y’okakatanu. Aki wolo tana mvudu ya mbidjasɛ ndo hatohɛki pondjo ahole amɔtshi wakatahange. Ɛnyɛlɔ, l’otsho ɔmɔtshi, dimi la Andrew takemɔ nɛ dia takokaka diangɔ dimɔtshi diatolumata. L’ɔkɔngɔ wa sho mpɛtsha tala di’esɔ, takɛnyi dia mbeto kakalole la dikudi. Wakatolumataka oma l’ekolo polo l’ɔtɛ! La pindju tshɛ, lakahombaka toyatambiya lo lushi laki suke la so dia kitshakitsha pɛsɛ ya dikudi. Koko, takayashikikɛ dia tetemala l’olimu aso w’esambishelo. Kombeta edja, takayotanaka dihole dia mbidjasɛ etena kaketawɔ atshukanyi amɔtshi akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. Vɔ wakadjasɛ la so lo luudu lawɔ laki tshitshɛ koko pudipudi. Takangɛnangɛna ndalaka l’odihe lo dihole dia ndala lo mbeto koludi la dikudi!

L’etena kɛsɔ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ wa l’Ɔrɔma ndo Ɔrtɔdɔksɛ wa la Russie mbakanyanyemaka lo wodja wa Lituanie. Paka ase ɛngɔnyi mbakakokaka monga la Bible. Oyango aso wa ntondo aki wa kindjakindja ɛtshi ka nkɛtɛ k’otondo ndo tshikɛ anto wɛnya nsaki ekanda walembetshiya Bible. Koko ntondotondo, takahombe tokotana luudu la mbidjasɛ l’osomba. Oma lâsɔ, la yewo tshɛ takasambisha l’ahole wa tale ndo esadi eto takakindjakindja osomba w’otondo. Lo yoho shɔ, takakokaka mbala tshɛ sambisha la ntondo k’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndjodja lofunge.

Awui wa lonyangu wakakonya dia losango laso minyanyema

Lo 1934, wakatome Andrew dia nde tokamba lo Bɛtɛlɛ kaki l’osomba wa Kaunas ndo wakatome John Sempey dia nde ndjokamba la mi. Takahomana l’awui amɔtshi wahatohɛki. Lushi lɔmɔtshi lakatshu dia tosambisha pami kɛmɔtshi kaki avɔka kakakambaka olimu lo ngielongelo mɔtshi. Oma lo kɛlɛ k’efula kaki la nde, nde akatondja okoma oma lo madimadi ndo akambidjangɛ dia minya ekolo. Lakalɔmbɛ Jehowa l’otema ndo lakohɔ dako dia lo Bible diata ɔnɛ: “Nkaluya diui la memakana atutshutshaka kele.” (Tuk. 15:1) Ɔnkɔnɛ, lakawotɛ nte: “Dimi lakaye lanɛ oko ɔngɛnyi dia ndjokewoya losango l’ɔlɔlɔ ndo lambokokaloya losaka lo woho wahayasale kɔlɔ.” Lakɛnyi dia pami kɛsɔ akanya lohita lo djɛwɔki y’okoma ande ndo la yewo tshɛ lakakalola ɛkɔngɔkɔngɔ ndo lakatombe.

Lam’akamatohomana la John, nde lawɔ akambutɛ dia ndo nde akahomana la dui dimɔtshi dia lonyangu. Wakawonde nɛ dia wakɔsɔngwɛ di’ɔnɛ nde akave shɛkɛ yaki la falanga efula ya womoto ɔmɔtshi lakandasambisha. Etena kakawatshu la nde lo biro w’apulushi, wakokolola ahɔndɔ dia vɔ mbɔsɛnga, koko vɔ kotana shɛkɛ ya falanga shɔ. Vɔ wakayondaka wovi wa shɛkɛ ya falanga shɔ l’ɔkɔngɔ diko.

Akambo wakatokomɛ asɔ wakakonya di’osomba w’otondo mbeya awui wendana l’olimu aso!

Olimu wakasalemaka lo woshɛshɛ

Aki wâle wa mamba dia ntshɔ l’ekanda walembetshiya Bible lo wodja wa Lettonie, wodja waki suke la Lituanie, lɛnɛ akasekɛma olimu aso w’esambishelo. Mbala ɔtɔi lo ngɔndɔ, takatshɔka la Lettonie la kawolo k’otsho. Mbala mɔtshi, l’ɔkɔngɔ wa sho shidiya kahɛ anto ekanda wakatshu la so, takatshɔka lo wodja wa Estonie dia tɔsa mikanda ekina wakatatshikɛka anto la Lettonie l’okalwelo aso.

Lo diaaso dimɔtshi, wakatɛ owandji ɔmɔtshi wakasɛngaka diangɔ diɔtɔ l’anto oma lo wodja okina di’olimu aso ndo nde akatɔlɔmbɛ dia sho kita oma lo kawolo ndo ntshɔ l’ekanda aso otsha le owandji ande. Dimi la John takalɔmbɛ Jehowa dia nde tokimanyiya. Dui dia diambo ko, pami kɛsɔ kombutɛ owandji ande kɛnɛ kakatatɛmbaka, koko akawotɛ tsho ɔnɛ: “Anto anɛ wekɔ la dui dia kotɛ.” Lakawotɛ dia ekɔ ekanda wahomba kimanyiya ambeki dia vɔ shihodia kitshimudi y’akambo weta l’andja ɔnɛ w’ofukutanu. Owandji ɔsɔ akatotshike dia sho ntshɔ la ekanda aso ndo takatoshaka anto ekanda akɔ aha l’okakatanu.

Lam’ele awui wa pɔlitikɛ wakatalanaka lo wedja ɛsɔ, anto wakaleke mpetsha Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo olimu aso w’esambishelo wakayosekɛma ndo la Lituanie. Wakatshanya Andrew nde la John ndo lam’akayasukanaka Ta dia hende dia l’andja w’otondo, wakalɔmbɛ ase wodja wa Grande-Bretagne dia vɔ mimɔ lo wodja. Laki la lonyangu efula dia ndo dimi lawɔ mimɔ.

Waɛsɛ ndo ɛtshɔkɔ lo wodja wa Irlande du Nord

Ambutshi ami wakonɔ la Irlande du Nord ndo lo 1937, lakayele lɛkɔ. Lɛkɔ nto, ekanda aso wakasekɛma l’ɔtɛ wa wɔma waki l’anto dia ta diaki suke, koko takatetemala sambisha l’etena kakalɔmaka ta. L’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende dia l’andja w’otondo, olimu aso wakakoke nto kambema lo sɛkɛ aha la lɛɛta mboshimba. Harold King, ombatshi mboka ɔmɔtshi wa manamana wakayokambaka l’ɔkɔngɔ oko misiɔnɛrɛ la Chine, akahɔhɔla ndo akalɔmbɔlaka olimu wa mbishaka asawo lo sɛkɛ. Nde akate ate: “Lushi la samalo lɔnɛ, layosha sawo dia ntondo lo sɛkɛ.” Nde akamende ndo akambutɛ ate: “Wɛ mbayosha sawo Lushi la samalo layaye.” Dimi lakoke wɔma wa mamba.

Lâkohɔ polo ndo ɛlɔ sawo diakamasha. Nkama y’anto wakapokamɛka. Lakadisha lemadi lo lɔyɛnga ndo lakatɛkɛtaka aha l’ekimanyielo ka sɔnɔrizasiɔ. L’ekomelo ka sawo, pami kɛmɔtshi akasukana la mi, akasutshasutsha lo lonya ndo akambutɛ ate lokombo lami Bill Smith. Nde akate dia nde akɛnyi olui w’anto diakɔ diakandemadi dia menda kɛnɛ kasalema. Akɛnama dia papa akasambisha Bill ntondo ndo nde kondjonga nto la nsango yande etena kakayonɔka papa la wadɛnde la Dublin dia tokamba oko ambatshi mboka. Lakatatɛ mbeka la nde Bible. L’edjedja ka wonya, anto divwa wa lo nkumbo kaki Bill wakakome ekambi waki Jehowa.

L’ɔkɔngɔ diko, lakayosambishaka lo mvudu ya weke yaki suke l’osomba wa Belfast, lɛnɛ akamatohomanaka la womoto ɔmɔtshi l’ose Russie laki la Lituanie. Etena kakamawɛnya ekanda ɛmɔtshi waki la mi, nde akatshume dibuku dimɔtshi lohita ndo akate ate: “Dimi lekɔ la dibuku nɛ. Enondo wa papa lele prɔfɛsɛrɛ lo inivɛrsite wa la Kaunas mbakambishadiɔ.” Nde akamɛnya dibuku Création l’ɔtɛkɛta wa polonais. Nde ambofundjafundjaka awui efula l’emamu wa dibuku diakɔ. Nde akambe efula etena kakamawotɛ dia dimi mbakasha enondo wa she dibuku sɔ lam’akimi la nde la Kaunas!​—Und. 11:1.

Lam’akoke John Sempey dia lekɔ lo tatshu otsha la Irlande du Nord, nde akanɔmbɛ dia dimi tenda kosɛnde ka womoto Nellie lakayashaka yema l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. Dimi la enondo ami la womoto Connie takeke la nde Bible. Nellie akahame esadi esadi ndo akayokimɔka lɔsɛnɔ lande le Jehowa. L’ɔkɔngɔ diko, takayotshukanaka.

Dimi la Nellie taketsha ɛnɔnyi 56 l’olimu waki Jehowa ndo taki la diɛsɛ dia kimanyiya anto ndekana lokama dia vɔ monga la ewo k’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible. Takalongamɛka dia nsɛna kâmɛ polo lam’ayoya Aramangɛdɔna dia sho mbɔtɔ l’andja w’oyoyo waki Jehowa, koko Nellie akavu lo 1998. Ɔsɔ aki ohemba ɔmɔtshi wakaleke wolo lo lɔsɛnɔ lami.

Okalwelo lo wedja wa Baltes

Ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Nellie lakalongola ɔtshɔkɔ wa mamba. Wakambelɛ dia tembola Bɛtɛlɛ ka l’osomba wa Tallinn, lo wodja wa Estonie. Mukanda wakatomɛ anangɛso wa lo Estonie wakataka ɔnɛ: “L’atei w’anangɛso dikumi wakakambe lo wedja wa Baltes l’ekomelo k’ɛnɔnyi 1920 ndo l’etatelo k’ɛnɔnyi 1930 wɛ oto mbeke la lɔsɛnɔ.” Mukanda akɔ wakakotsha ɔnɛ, Bɛtɛlɛ ekɔ lo nɔngɔsɔla dia funda ɔkɔndɔ wa woho wakasalema olimu w’esambishelo lo wodja wa Estonie, Lettonie, Lituanie ndo oma lâsɔ wakamumbola ɔnɛ: “Onde wɛ kokaka ndja?”

Aki mɛtɛ tshondo ya diɛsɛ dia kɔndɔla awui wakahomana la so dimi l’asekami l’ɛnɔnyi w’etatelo ɛsɔ! Lo wodja wa Lettonie, laki l’akoka wa tɛnya anangɛso luudu lakatakambe la lɔ ntondo oko luudu la Bɛtɛlɛ ndo dihole diakatashɛka mikanda diele apulushi kodishola kânga lushi. Lo wodja wa Lituanie, lakatshu polo l’osomba wa tshitshɛ welɛwɔ Šiauliai, lɛnɛ akamakambe oko ombatshi mboka. Lo losanganya lɔmɔtshi lakatasale lɛkɔ, ɔnangɛso ɔmɔtshi akambutɛ ate: “Ambeta ɛnɔnyi efula, dimi la mama takasombe luudu l’osomba ɔnɛ. Etena kakatalilɔngɔsɔlaka, takashola dibuku Le divin Plan des Âges ndo La Harpe de Dieu. Etena kakamadia abuku asɔ, dimi lakeye dia lamboshola akambo wa mɛtɛ. Ekɔ wɛ mbakatshike abuku asɔ lo luudu lɔsɔ ambeta ɛnɔnyi efula!”

Lakatɔtɔ nto lo losanganya l’otshimbedi l’osomba wakamakambaka ntondo oko ombatshi mboka. Lakɔtɔ l’osomba ɔsɔ lo losanganya lɔmɔtshi la woke ambeta ɛnɔnyi 65. L’etena kɛsɔ, taki anto 35 lo losanganya. Aki mɛtɛ ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia menda anto ndekana 1500 waki lo losanganya lɔsɔ! Jehowa akatshɔkɔla mɛtɛ olimu w’esambishelo!

‘Jehowa kokalɛmi’

Atete edja, lakalongola ɔtshɔkɔ ɔmɔtshi wakimi konongamɛka etena kaketawɔ kadiyɛso Bee dia monga wadɛmi. Takatshukana lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 2006.

Dimi kokaka shikikɛ akɛnda tshɛ wayambola kɛnɛ kakokawɔ sala la lɔsɛnɔ la wɔ dia ekɔ dui dia lomba dia ndjela ɛtɛkɛta wakasambiyama ɛnɛ: ‘Ohɔke Otungi ayɛ wa Woke lo nshi yayɛ y’ɔlɔngɔlɔngɔ.’ Ɛlɔ kɛnɛ, dimi kokaka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ oko wakate omembi w’esambo wa lo Bible ɔnɛ: “[Nzambi] li, [wɛ] kakambetshaka umaka dikenda, la umaka nshi sho mbakamasanyiaka antu dia akambu aye wa mamba. [Nzambi] li, tonsekaki lam’ayami usumbi la ote aya kasa la ndjui, edja ndu lambutela wa lolonga lone dia lunya laye la wulu, la wulu aye le untu tshe layutoka.”​—Osam. 71:17, 18.

[Kartɛ ka lo lɛkɛ 25]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

Olimu wa wâle wa ntshɔ l’ekanda la Lettonie

ESTONIE

TALLINN

Golfe ka Riga

LETTONIE

RIGA

LITUANIE

VILNIUS

Kaunas

[Osato wa lo lɛkɛ 26]

Lakatatɛ kamba oko ombatshi mboka leke l’ɛnɔnyi 15 lo wodja wa Écosse

[Osato wa lo lɛkɛ 26]

Dimi la Nellie lushi la diwala diaso, lo 1942