Onde Bible tɔkɔndɔlɛka awui tshɛ wendana la Yeso?

Onde sho kokaka mbuta dia Yeso komvɔ lo Ngɔlɔngɔta kânga mbata Bible dia nde akavu lɛkɔ? Onde Yeso akatshuke Mariya w’ose Mangadala ndo akote la nde ana? Kana onde nde aki onto lakatone dia ndjangɛnyangɛnya l’ɛngɛnɔngɛnɔ tshɛ wa la nkɛtɛ? Onde nde aketsha wetshelo wotshikitanyi la wɛnɛ wele lo Bible?

VATE vate shɔ yambekɔnɛ l’ɛnɔnyi weke ka mbeta ɛnɛ, ndo wetshelo ɛsɔ wambokokanɛ nshi nyɛ lo waa filmɛ ndo l’abuku. Lâdiko dia lâsɔ, ekɔ nto abuku efula ndo asawo wakotola yambalo y’anto otsha l’efundelo waki kosambiyama wakayotombaka lo ntambe ka hende la ka sato T.D. wafuna dia wakɛnya akambo wa mɛtɛ wendana la Yeso waki kofundama lo Evanjiliɔ. Onde ɛsɛmɔ ɛsɔ wekɔ mɛtɛ? Onde sho kokaka nshikikɛ dia Bible tɔkɔndɔlɛka awui tshɛ wendana la Yeso?

Dia nkadimola ambola asɔ, ekɔ ohomba nsɛdingola akambo asato w’ohomba. Ntondotondo, sho pombaka mbeya akambo w’ohomba wendana l’anto wakafunde awui wele lo Evanjiliɔ ndo etena kakawafunde awui akɔ; dui dia hende, sho pombaka mbeya wanɛ wakashikikɛ kanɔ k’Afundelo ndo woho wakawashikikɛ kanɔ kakɔ; ndo dui dia sato, sho pombaka mbeya awui amɔtshi wa lo efundelo waki kosambiyama ndo woho wotshikitanyiwɔ la efundelo wakasambiyama.a

Etena kakɔna kakafundama Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, ndo oma le waa na?

Lo ndjela tɔkɔkɔ tɔmɔtshi, Evanjiliɔ wa Mateu wakafundama ɛnɔnyi enanɛi esadi eto l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Kristo, mbuta ate oya lo 41 T.D. Waa nomb’ewo efula kanyiyaka ɔnɛ vɔ wakayofundamaka edja efula l’ɔkɔngɔ, koko anto mbetawɔka dia abuku tshɛ wa lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ wakafundama lo ntambe ka ntondo T.D.

Lam’ele wanɛ wakɛnyi Yeso ndo nyɔi kande mbidja ndo eolwelo kande waki weke la lɔsɛnɔ; vɔ wakakoke nsɛdingola ɛkɔndɔ tshɛ wa lo Evanjiliɔ. Vɔ wakakoke mbishola nto awui tshɛ waki komonga mɛtɛ. Nomb’ewo kɛmɔtshi k’awui wa lo Bible kelɛwɔ Frederick Bruce akate ɔnɛ: “Dui dimɔtshi di’ohomba diakasambisha apɔstɔlɔ wa lo ntambe ka ntondo ele vɔ wakatɛkɛtaka akambo wakeyaka ampokami awɔ; vɔ kombutaka tsho ɔnɛ, ‘sho tekɔ ɛmɛnyi w’akambo anɛ,’ koko vɔ wakataka ɔnɛ, ‘oko wadieyanyu nyamɛ’ (Etsha 2:22).”

Waa na wakafunde Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ? L’atei awɔ mbaki ndo amɔtshi l’atei w’apɔstɔlɔ 12. Vɔ l’afundji akina wa Bible wele oko Jakɔba, Jude, ndo ondo Mako wakikɔ lo lushi la Pɛntɛkɔsta lo 33 T.D., etena kakakengama etshumanelo k’Akristo. Afundji asɔ tshɛ mbidja ndo Paulo, waki la diɔtɔnganelo dia ma ma la Olui-walɔmbɔla w’etshumanelo k’Akristo ka lo ntambe ka ntondo, wakakengama l’apɔstɔlɔ ndo la dikumanyi diaki la Jerusalɛma.—Etsha 15:2, 6, 12-14, 22; Ngalatiya 2:7-10.

Yeso akasha ambeki ande ɔkɛndɛ wa nkamba olimu w’esambishelo ndo wa wetshelo wakandatatɛ nkamba ndamɛ. (Mateu 28:19, 20) Nde akawatɛ ate: “One lanyukela, ambumbukela.” (Luka 10:16) Ndo nto, nde akâlake dia nyuma k’ekila kaki Nzambi, mbuta ate wolo ɔsɔ wakamba olimu wakahombe mbasha wolo waki la wɔ ohomba dia nkotsha olimu akɔ. Ɔnkɔnɛ, etena kakalongolaka Akristo wa lo ntambe ka ntondo efundelo w’oma le apɔstɔlɔ kana asekawɔ ekambi, mbuta ate apami waki la tolembetelo takɛnyaka dia vɔ wakalɔmbwamaka la nyuma k’ekila kaki Nzambi, vɔ wakawaɔsaka oko efundelo wakasambiyama oma le Nzambi.

Afundji amɔtshi wa Bible wakasha tolembetelo tɛnya dia abuku wakafunde asekawɔ wakasambiyama oma le Nzambi. Ɛnyɛlɔ, ɔpɔstɔlɔ Petero akatɛkɛta dia mikanda waki Paulo ndo akawadje l’ɔnɔngɔ wa “afundelu akina.” (2 Petero 3:15, 16) Paulo lo wedi ande, aketawɔ dia apɔstɔlɔ ndo aprɔfɛta w’Akristo akina wakasambiyama oma le Nzambi.—Efeso 3:5.

Ɔnkɔnɛ, ɛkɔndɔ wa lo Evanjiliɔ wekɔ la tolembetelo ta shikaa tɛnya dia vɔ wekɔ mɛtɛ ndo wakasambiyama. Vɔ bu toshimu t’anyanya. Ɛkɔndɔ akɔ wakafundama la yambalo tshɛ oma le apami wakalongola nyuma k’ekila kaki Nzambi lo ndjela kɛnɛ kakate ɛmɛnyi w’akambo akɔ.

Anto akɔna wakashikikɛ abuku wahomba monga lo kanɔ ka Bible?

Afundji amɔtshi wakasɛmɛ dia ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi wakalɔmbwamaka oma le nkumekanga Constantin mbakashikikɛ abuku wahomba monga l’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ ntambe efula l’ɔkɔngɔ. Koko, ɔsɔ ekɔ kashi.

Ɛnyɛlɔ, Oskar Skarsaune, ombetsha w’ɛkɔndɔ w’ɛtɛmwɛlɔ akate ate: “Aha losanganya l’ase ɛtɛmwɛlɔ kana onto ɔtɔi mbakashikikɛ abuku wakahombe monga lo Daka di’Oyoyo ndo wanɛ waki kokoka monga lɔkɔ . . . Ɛlɛmbɛ wakendanaka la dikambo sɔ wakokɛmaka hwe ndo anto wakawaeyaka dimɛna: Efundelo wakafundama lo ntambe ka ntondo T.D. oma le apɔstɔlɔ kana asekawɔ wakɔsamaka oko efundelo wa mɛtɛ. Efundelo, mikanda kana Evanjiliɔ ekina wakayofundamaka l’ɔkɔngɔ kombidjama . . . Oshikikelo w’ekanda ɛsɔ wakashidiyama edja efula la ntondo ka Constantin ndo edja efula la ntondo k’ɔtɛmwɛlɔ ande shikikɛma. Ɔtɛmwɛlɔ w’amvwedi, koko aha ɔtɛmwɛlɔ ande mbakatosha Daka di’Oyoyo.”

Ken Berding, ombetsha wakeke Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ akate ɛtɛkɛta wayela ɛnɛ lo kɛnɛ kendana la woho wakashikikɛma abuku wele lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ ate: “Aha ase ɛtɛmwɛlɔ mbakashikikɛ abuku wele lo Daka di’Oyoyo; ndo ndeka dimɛna mbuta dia ase ɛtɛmwɛlɔ mbetawɔka dia Akristo wakɔsaka abuku asɔ oko abuku wakasambiyama oma le Nzambi.”

Ko onde Akristo wa lo ntambe ka ntondo waki anto k’anto mbakashikikɛ abuku wa lo Afundelo wa lo Grɛkɛ? Bible totɛka dia wolo ɔmɔtshi wele la shɛngiya y’efula mbaki l’edia ka dikambo sɔ.

Lo ndjela Bible, woshasha ɔmɔtshi wa lo dihindo wa nyuma wakalongola Akristo wa l’etshumanelo ka lo ntambe ka ntondo aki ‘oshihodielo w’ɛtɛkɛta wakasambiyama.’ (1 Koreto 12:4, 10) Ɔnkɔnɛ, Akristo amɔtshi l’atei awɔ wakalongola oma le Nzambi dikoka dia ntshikitanya abuku wakasambiyama oma le nde la wanɛ waki kosambiyama. Lâsɔ ɛlɔ kɛnɛ, Akristo kokaka monga l’eshikikelo dia Afundelo wele lo Bible wakɔsamaka oko Afundelo wakasambiyama.

Mbokɛmaka hwe dia Afundelo wakasambiyama wakashikikɛma oma k’etatelo lo ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila. Oma ko etenyi k’ekomelo ka ntambe ka hende T.D., afundji amɔtshi wakatɛkɛta lo kɛnɛ kendana la woho wakasambiyama abuku wa lo Bible. Koko, aha afundji asɔ mbakashikikɛ abuku wakasambiyama; vɔ wakɛnya tsho abuku wakashile Nzambi mbetawɔ lo tshimbo y’enyimpala ande wakalɔmbwamaka la nyuma kande.

Ndo efundelo wa l’anya w’edjedja mbasha tolembetelo t’eshika tɛnya dia abuku wa lo Bible wakasambiyama mɛtɛ. Ekɔ wɛɔmbɔ ndekana 5 000 w’efundelo wa l’anya w’edjedja w’Afundelo wa lo Grɛkɛ wakafundama lo Grɛkɛ k’etatelo, mbidja ndo ɛmɔtshi w’oma lo ntambe ka hende ndo ka sato. Efundelo ɛsɔ, koko aha efundelo waki kosambiyama, mbakɔsaka anto wa lo ntambe y’etatelo ya lo T.D. oko efundelo wakasambiyama, ndo vɔ wakâsangolaka ndo wakakahɛka anto.

Koko, kɛnɛ kata abuku wa lo Bible vɔamɛ mbele djembetelo yoleki ohomba yɛnya dia vɔ wakasambiyama. Abuku wakasambiyama mbɔtɔnɛka la ‘ɛnyɛlɔ k’ɛtɛkɛta w’eshika’ katanaso lo Bible k’otondo. (2 Timote 1:13) Vɔ tshutshuyaka ambadi awɔ dia nanga Jehowa, mbɔtɛmɔla ndo mbokambɛ ndo vɔ mbaɛnyaka dia dikanyiyakanyiya, ɔtɛmwɛlɔ w’ɛdiɛngɛ ndo ɔtɛmwɛlɔ wa ditongami wekɔ kɔlɔ. Ɛkɔndɔ wa lɔkɔ wekɔ mɛtɛ ndo vɔ wekɔ la prɔfɛsiya ya mɛtɛ. Ndo vɔ keketshaka ambadi awɔ dia mboka asekawɔ anto ngandji. Ɔsɔ mbele tolembetelo ta lânde t’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ. Onde efundelo waki kosambiyama wekɔ la weho wa tolembetelo ta ngasɔ?

Lo na otshikitanyi efundelo waki kosambiyama la wakasambiyama?

Efundelo waki kosambiyama tshikitana efula la abuku wa lo Bible. Efundelo waki kosambiyama ɛsɔ wakatatɛ nfundama oya l’atei atei wa ntambe ka hende, ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ w’efundelo wakasambiyama fundama. Woho walembetshiyawɔ Yeso ndo Lokristo hɔtɔnɛ la kɛnɛ kata Afundelo wakasambiyama.

Ɛnyɛlɔ, Evanjiliɔ waki kosambiyama waki Thomas wekɔ l’ɛtɛkɛta efula waki Yeso kombuta, oko ɛtɛkɛta w’ɔnɛ nde ayokadimola Mariya pami woho wa nde monga l’akoka wa mbɔtɔ lo Diolelo dia l’olongo. Evanjiliɔ waki Thomas nembetshiyaka dia etena kaki Yeso ɔna dikɛnda, nde aki ɔna lakahikaka akambo la wolo ndo akadiake osekande ɔna l’okonda. Dibuku diaki kosambiyama dia Etsha wa Paulo la Etsha wa Petero keketshaka anto dia vɔ nsɛka awui wa dieyanelo tshɛ lo tshɛ ndo mbutaka dia apɔstɔlɔ wakakeketshaka wamato dia nkakitɔna la waomɛwɔ. Evanjiliɔ wa Judasɛ mbutaka dia Yeso akasɔkɛ ambeki ande l’ɔtɛ wakawalɔmbaka Nzambi la ntondo ka vɔ ndɛ mbo ya ndɛ. Tokanyi ta ngasɔ hatɔtɔnɛ la kɛnɛ kata abuku wa lo Bible.—Mako 14:22; 1 Koreto 7:3-5; Ngalatiya 3:28; Heberu 7:26.

Efundelo efula waki kosambiyama wekɔ la tokanyi ta waa gnostiques, wanɛ waketshaka dia Jehowa Otungi bu Nzambi k’ɔlɔlɔ. Vɔ waketawɔka nto dia anto hawotolɔ lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ, dia diangɔ tshɛ diɛnama diekɔ kɔlɔ ndo dia Satana mbele otungi wa diwala ndo wa diwotshi.

Anto mbutaka dia afundji wa Bible mbakafunde abuku efula waki kosambiyama, koko ɔsɔ ekɔ kashi. Onde l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ ɛmɔtshi waheyama ɔtɛ l’ekolo mbakanyama abuku asɔ oma lo Bible? Montague James, nomb’ewo kɛmɔtshi akate ate: “Ndoko onto lakawanya oma lo Daka di’Oyoyo: vɔamɛ mbakayanya.”

Afundji wa Bible wakewola anto dikambo dia apɔstazi wakahombe ndja

Afundelo wakasambiyama wekɔ la ɛhɛmwɛlɔ efula wendana la apɔstazi wakahombe ndjofukutanya etshumanelo k’Akristo. Lo mɛtɛ, apɔstazi ɔsɔ wakashile mɛnama lo ntambe ka ntondo, koko apɔstɔlɔ wakashimbaka dia vɔ diangana. (Etsha 20:30; 2 Tesalonika 2:3, 6, 7; 1 Timote 4:1-3; 2 Petero 2:1; 1 Joani 2:18, 19; 4:1-3) Ɛhɛmwɛlɔ ɛsɔ wakalembetshiya abuku wakayɛnamaka l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’apɔstɔlɔ ndo wakalɔshanaka la wetshelo waki Yeso.

Lo mɛtɛ, waa nomb’ewo ndo ambewi w’ɛkɔndɔ amɔtshi mbeyaka mbɔsa dia abuku asɔ waya edja efula ndo pombaka mbɔsama la nɛmɔ. Ko kayotota naka waa nomb’ewo shɔ ntɔngɔna lokema l’abuku wa kashi oma lo tojurnalɛ ta kashi ndo abuku wendana l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ ɛlɔ kɛnɛ, ko oma lâsɔ vɔ mbalama lo luudu l’eombelo? Onde abuku asɔ wayoyɔsama oko abuku wa mɛtɛ l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula? L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 1 700, onde awui wa kashi wele bu ohomba wele l’abuku asɔ wayoyonga awui wa mɛtɛ l’ɔtɛ wayawɔ edja efula?

Atonga na! Ngasɔ mbediɔ ndo lo kɛnɛ kendana la ɛtɛkɛta w’ɔnɛ Yeso akatshuke Mariya w’ose Mangadala ndo ɛtɛkɛta ekina wa woho ɔsɔ wele lo abuku waki kosambiyama. Onde ekɔ dimɛna mbɛkɛ otema l’abuku wa ngasɔ, djekoleko lam’ele tekɔ l’abuku wata mɛtɛ? Awui tshɛ walanga Nzambi sho mbeya lo dikambo dia Ɔnande tanemaka lo Bible, mbuta ate dibuku diakokaso mbɛkɛ otema.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]

[Diagramɛ/Esato wa lo lɛkɛ 26]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

2 N.T.D. 33 T.D. 41 98 130 300

[Efundelo wɛnya kanga]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[Osato wa lo lɛkɛ 28]

Ɔpɔstɔlɔ Paulo akasale ahindo wele oko mbolola onto dia mbisha djembetelo ya wolo yɛnya dia nyuma kaki Nzambi kaki la nde ndo kakasukɛka efundelo ande