Evanjiliɔ waki kosambiyama—Onde vɔ mbutaka mɛtɛ lo dikambo dia Yeso?
“ƆNƐ ekɔ dikambo dia woke efula. Anto efula wayonyanga.” “Dikambo nɛ diakatshikitanya ɔkɔndɔ wa Lokristo la ntondo.” Ɔsɔ ekɔ ɛtɛkɛta wa diambo efula wakate waa nomb’ewo yakangɛnangɛna dibuku dia “Evanjiliɔ wa Judasɛ,” efundelo wakashɛma olekanyi ntambe 16 (wɛnyami la diko).
Evanjiliɔ waki kosambiyama ɛsɔ nomialomiaka nsaki. Anto amɔtshi sɛmaka ɔnɛ efundelo ɛsɔ mɛnyaka awui w’ohomba ndo wetshelo wakashɛma edja efula wendana la lɔsɛnɔ la Yeso. Ko evanjiliɔ waki kosambiyama kɛdikɛdi na? Onde vɔ mɛtɛ kokaka têtsha akambo wa mɛtɛ lo dikambo dia Yeso ndo dia Lokristo wahatakoke ntana lo Bible?
Evanjiliɔ wakasambiyama ndo evanjiliɔ waki kosambiyama
Oma l’ɔnɔnyi 41 polo 98 T.D., Mateu, Mako, Luka ndo Joani wakafunde “okondo a diuhu dia Jesu Kristu.” (Mateu 1:1) Mbala mɔtshi, ɛkɔndɔ ɛsɔ mbelamɛka ɔnɛ evanjiliɔ, kitshimudi ate “lukumu l’ololo” lendana la Yeso Kristo.—Mako 1:1.
Kânga mbele ondo elakanyelo wa l’onyɔ kâmɛ l’efundelo wakatɛkɛtaka dikambo dia Yeso wakikɔ, Evanjiliɔ ɛnɛi ɛsɔ eto mbakɔsamaka ɔnɛ wakasambiyama oma le Nzambi ndo paka vɔ eto mbɔsama oko etenyi kɛmɔtshi k’Afundelo w’Ekila, mbuta ate vɔ mbɛnya “mete ka aui” wendana la lɔsɛnɔ la Yeso la la nkɛtɛ ndo wetshelo ande. (Luka 1:1-4; Etsha 1:1, 2; 2 Timote 3:16, 17) Evanjiliɔ ɛnɛi ɛsɔ shilama lo katalɔgɛ y’edjedja ya Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ. Ndoko djembetelo yɛnya ɔnɛ vɔ kosambiyama, mbuta ate vɔ wekɔ etenyi kɛmɔtshi k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakasambiyama.
Koko l’edjedja ka wonya, efundelo ekina wakayotatɛka mɛnama wakawelɛka ɔnɛ evanjiliɔ. Evanjiliɔ ekina ɛsɔ wakelamɛka ɔnɛ evanjiliɔ waki kosambiyama.a
Oya l’ekomelo ka ntambe ka hende, Irenée ka la Lyon akafunde dikambo dia wanɛ wakɔtshiya apɔstazi lo Lokristo la mɛtɛ ɔnɛ “vɔ wakɔtshiya efundelo efula waki kosambiyama ndo waki l’awui wa kashi,” mbidja ndo evanjiliɔ “wakawafunde vɔamɛ dia minganyiya akanga a dinginya.” Ɔnkɔnɛ, akayɛnamaka dia evanjiliɔ waki kosambiyama ɛsɔ waki wâle aha paka le wanɛ wakadɛka ato, koko polo ndo nshi yaso nyɛ.
Koko, andjashi Nzambi wa lo deko dia l’atei atei ndo afundji wakatetemala nsangola ndo momba efundelo ɛsɔ. Lo ntambe 19, anto waki la nsaki k’efula ka mbadia ndo efundelo efula waki kosambiyama, mbidja ndo evanjiliɔ efula wakayoshɔmaka. Ɛlɔ kɛnɛ, vɔ wambotondjama l’ɛtɛkɛta efula wa lo nshi yaso nyɛ.
Evanjiliɔ waki kosambiyama: Wekɔ l’ɛkɔndɔ wa kashi lo dikambo dia Yeso
Mbala efula evanjiliɔ waki kosambiyama tɛkɛtaka di’anto watɛkɛtawɔ lo pai kana wahawatɛkɛta lo Evanjiliɔ wakasambiyama. Kana vɔ tɛkɛtaka tsho di’akambo wa lɔfɔnya wendana la Yeso lam’akinde ɔna ashashi. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi.
◼ “Ɛkɔndɔ w’evanjiliɔ wa lokolonganya watawɔ ɔnɛ Jakɔba mbakêfunde,” welamɛ nto ɔnɛ “Eotwelo kaki Mariya,” nembetshiyaka eotwelo kaki Mariya, nshi yande ya dikɛnda ndo woho wakandatshukama la Yɔsɛfu. Diakɔ mɛtɛ dielɛwɔ efundelo ɛsɔ ɔnɛ toshimu t’ase ɛtɛmwɛlɔ. Vɔ keketshaka nkanyi y’ɔnɛ Mariya akatshikala emuma lɔsɛnɔ lande l’otondo ndo mbokɛmaka hwe ɔnɛ vɔ wakafundama dia mbotombola.—Mateu 1:24, 25; 13:55, 56.
◼ “Evanjiliɔ waki Thomas” ndekaka ntɛkɛta dia Yeso paka l’etena kakinde ɔna dikɛnda, mbuta ate oma l’ɛnɔnyi 5 polo ɛnɔnyi 12 ndo vɔ mbɛnyaka asala ahindo efula wa diambo. (Enda Joani 2:11.) Lɔkɔ Yeso mɛnyamaka oko kanga kɔlɔ, kanga ɛkɛlɛkɛlɛ, ɔna lasɔmbɔya kɔlɔ lo kɔlɔ lakakambe l’ahindo ande wa wolo dia sɔmbɔya embetsha wa l’ɛtɛmwɛlɔ, asukanyi ande ndo ana akina, ndo aketɛ anto amɔtshi totshungu, akatshike akina la dikɔmɔ ndo akadiake amɔtshi.
◼ Evanjiliɔ ɛmɔtshi waki kosambiyama, ɛnyɛlɔ “Evanjiliɔ waki Petero,” ndekaka ntɛkɛta dia ehemba, nyɔi ndo eolwelo ka Yeso. Ekina, ɛnyɛlɔ “Etsha wa Pilata,” etenyi kɛmɔtshi ka “Evanjiliɔ waki Nikɔdɛmɔ,” ndekaka ntɛkɛta di’anto wakasale akambo asɔ. Lam’ele efundelo ɛsɔ tɛkɛtaka dia akambo wele bu mɛtɛ ndo di’anto waki komonga la lɔsɛnɔ, hatokoke mbaetawɔ. “Evanjiliɔ waki Petero” nyangaka dia mɛnya ɔnɛ Pɔnsɔ Pilato komonga l’onongo ndo vɔ nembetshiyaka dia eolwelo ka Yeso kaki dui dia lɔfɔnya.
Evanjiliɔ waki kosambiyama ndo apɔstazi w’oma lo Lokristokristo
Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1945, suke la Nag Hammadi lo Edjibito wa la diko, akambi wa dikambɔ wakashola la shashimoya papyrus 13 yaki l’efundelo 52. Wakate dia ase tshunda dimɔtshi di’ɛtɛmwɛlɔ ndo waa filɔzɔfɛ yakawelɛka ɔnɛ waa gnostiques mbakanga efundelo ɛsɔ wakafundama lo ntambe ka nɛi. Lam’ele vɔ wakasanganyema l’awui wa dikanyiyakanyiya, w’apanganu, la filozofi y’ase Ngirika, y’ase Juda ndo ya Lokristokrito, tshunda sɔ diakayongaka la nshɛngiya ndo le anto amɔ wakayaɔsaka Akristo.—1 Timote 6:20, 21.
“Evanjiliɔ waki Thomas,” “Evanjiliɔ waki Philip,” ndo “Evanjiliɔ wa Mɛtɛ,” mbuta ate “olui w’efundelo wa l’anya wakawashola suke la Nag Hammadi,” kɛnɛmɔlaka tokanyi ta kashi ta waa gnostiques tɛnama oko takaye oma le Yeso. “Evanjiliɔ waki Judasɛ” weke ka mbishɔma mbadiemaka nto l’ɔnɔngɔ w’Evanjiliɔ wa kashi. Vɔ mɛnyaka dia paka Judasɛ oto mbakashihodiaka woho w’onto waki Yeso. Nomb’ewo kɛmɔtshi akate dia evanjiliɔ ɔsɔ mbutaka dia Yeso aki “ombetsha ndo ombishodi wa lomba la ewo, koko nde komonga oshimbedi wakavu dikambo dia pɛkato y’anto.” Evanjiliɔ wakasambiyama mbetshaka dia Yeso akavu oko olambo lo dikambo dia pɛkato y’anto. (Mateu 20:28; 26:28; 1 Joani 2:1, 2) Mbokɛmaka hwe dia Evanjiliɔ waki kosambiyama wekɔ l’oyango wa ndanya mbetawɔ kele l’anto lo Bible koko aha wa kikeketsha.—Etsha 20:30.
Evanjiliɔ wakasambiyama ndeka tshɛ
Ɔsɛdingwelo wa dimɛna w’evanjiliɔ waki kosambiyama mɛnyaka dia vɔ wekɔ kashi. Lo mbaɛdika l’Evanjiliɔ wakasambiyama, mɛnamaka hwe dia vɔ kosambiyama oma le Nzambi. (2 Timote 1:13) Oko wakawafundama oma le anto waki kombeya Yeso ndo apɔstɔlɔ ande, vɔ hawɔkɛnɛmɔla kânga dui dia mɛtɛ ɔtɔi diakashɛma diendana la Yeso ndo la Lokristo. Koko, vɔ ndolanɛ l’akambo wa kashi wa lokolonganya, ɛkɔndɔ wa lɔfɔnya wahakimanyiya anto dia mbeya Yeso ndo wetshelo ande.—1 Timote 4:1, 2.
Lo yoho yotshikitanyi, Mateu nde la Joani waki l’atei w’apɔstɔlɔ 12; Mako nde la Luka waki angɛnyi wa ma ma waki ɔpɔstɔlɔ Petero nde la Paulo. Vɔ wakafunde Evanjiliɔ awɔ l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila kaki Nzambi. (2 Timote 3:14-17) L’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ ɛsɔ mbele Evanjiliɔ akɔ ɛnɛi wekɔ l’akambo tshɛ weso l’ohomba dia mbetawɔ ɔnɛ ‘Yeso mbele Kristo Ɔna Nzambi.’—Joani 20:31.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Tshɛkɛta “kosambiyama” ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yalembetshiya “mbishɛma.” Oma l’etatelo, tshɛkɛta shɔ yakalembetshiyaka efundelo wakalamemaka dikambo dia ambeki wɔtɔ lo kalasa kɛmɔtshi wakashɛma di’aha anto wahɔtɔ lo kalasa kakɔ mbaɛna. Koko, l’ɔkɔngɔ diko akayɛnamaka dia efundelo ɛsɔ hawotanema lo kanɔ ka Bible.
[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 18]
Kenneth Garrett/National Geographic Stock