“Ukikitali, uyali la dihunga efula”
“Ukikitali, uyali la dihunga efula . . . [Jehowa Nzambi k]aye, ayutayalaka la ye.”—JAS. 1:7-9.
NGANDE WAYOYOKADIMOLA?
Ngande wakakɛnɛmɔla Ɛnɔka nde la Nɔa dihonga?
Ngande wakɛnya wamato amɔtshi wa lo nshi y’edjedja dia vɔ waki la mbetawɔ ndo la dihonga?
Naa bɛnyɛlɔ di’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka waki la dihonga diakâmbiya?
1, 2. a) Kakɔna kakoka tokimanyiya dia ntetemala nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ lushi la lushi? b) kakɔna kayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ?
KANGA dihonga kɛdikɛdi onto lahokana wɔma, lele bu etshitshitshitshi kana djɔmɔ tɛwɛ. Nde ekɔ la wolo ndo mbutaka akambo hwe hwe. Lo tena dimɔtshi, ekɔ ohomba monga la dihonga dia ntetemala nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ lo lɔsɛnɔ laso la lushi la lushi.
2 Bible tɛkɛtaka di’ekambi wa Jehowa ɛmɔtshi waki la dihonga kânga la ntondo k’ekakatanu wa wolo. Ekambi ande ekina waki la dihonga la ntondo k’akambo wakakomɛka anto wakasɛnaka lo nshi yawɔ. Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma lo bɛnyɛlɔ dia lo Bible di’anto waki la dihonga? Ngande wakokaso monga la dihonga?
ƐMƐNYI WA JEHOWA WAKI LA DIHONGA L’ANDJA WA KƆLƆ
3. Kakɔna kakatatshi Ɛnɔka lo dikambo di’anto wa kɔlɔ?
3 La ntondo ka Mvula k’elola ka lo nshi ya Nɔa, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakahombaka monga la dihonga la ntondo k’anto wa kɔlɔ waki la nkɛtɛ. Koko Ɛnɔka laki ose “lolonga l’esambeli uma le Adama” akewoya elombwelo kaki Nzambi la dihonga tshɛ lo mbuta ɔnɛ: “Nyulungi, Khumadiondjo ambuya la ekilami andi nunu akumi akumi, dia ndjulumbuya tshe, dia mamia atshi wa kolo tshe dia akambu wa kolo watshawo, la dia tengo tshe yôtenga antu wa kolo.” (Jude 14, 15) Ɛnɔka akatɛkɛta wate kana oko prɔfɛsiya kɛsɔ kamboshila kotshama nɛ dia nde aki l’eshikikelo k’ɔnɛ tɔ kayokotshama ndoko onyake ndo tɔ kakayokotshamaka.
4. La ntondo k’akambo akɔna wakatetemala Nɔa ‘nkɛndakɛnda la Nzambi’?
4 Mvula k’elola kakalɔ lo 2370 N.T.D., mbuta ate ɛnɔnyi ndekana 650 l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’Ɛnɔka. La ntondo ka prɔfɛsiya kɛsɔ kotshama, Nɔa akotɔ, akake ngelo ndo akasɛlɛ waato wa luudu kâmɛ l’anande w’apami. Andjelo wa kɔlɔ wakalɔtɛ alemba w’anto, wakayotshukana la wamato w’elangala ko wakote la wɔ ana w’akongote. Ndo nto, anto wakaleke ndjasha l’awui wa kɔlɔ l’etena kɛsɔ ndo nkɛtɛ kakalole l’awui wa ngala. (Etat. 6:1-5, 9, 11) Kânga mbakidiɔ ngasɔ, Nɔa “akakendakendaka la [Nzambi ka mɛtɛ]” ndo nde aki “umvutshi w’akambu w’ololo.” (Adia 2 Petero 2:4, 5.) Ndo sho lawɔ pombaka monga la dihonga dia ngasɔ lo nshi y’ekomelo nyɛ.
VƆ WAKI LA MBETAWƆ NDO LA DIHONGA
5. Ngande wakɛnya Mɔsɛ dia nde aki la mbetawɔ ndo la dihonga?
5 Mɔsɛ lawɔ ekɔ ɛnyɛlɔ k’onto laki la mbetawɔ ndo la dihonga. (Heb. 11:24-27) Ntatɛ oma lo 1513 polo lo 1473 N.T.D., Nzambi akakambe la nde dia ntondja ase Isariyɛlɛ oma l’Edjibito ndo mbalɔmbɔla l’oswe wa shɛnga. Kânga mbakandayaoke dia nde bu l’akoka wa mɛmba ɔkɛndɛ ɔsɔ, nde akawetawɔ. (Etum. 6:12) Mbala la mbala, nde l’Arɔna w’ɔnango wakahombe tɛnana la Farawɔ ndo towewoya la dihonga tshɛ ɔnɛ Jehowa ayanga ntoma asui dikumi dia mbisha tozambizambi ta l’Edjibito sɔnyi ko ntshungola wodja ande. (Etum., tshap. 7-12) Mɔsɛ akɛnya mbetawɔ ndo dihonga nɛ dia nde akayaɛkɛ le Nzambi.—Euh. 33:27.
6. Etena katoka ewandji wa l’andja ɔnɛ ambola wendana la dietawɔ diaso, kakɔna kayotokimanyiya dia mbasambisha la dihonga?
6 Sho pombaka monga la dihonga l’ɛnyɛlɔ ka Mɔsɛ nɛ dia Yeso akate ate: “Vo wayunyotola la ntundu ka embuledi la khumi ya dikanga dia dikambu diami, dia nyu ndjala emenyi la ntundu kawo ndu k’asi wedja. Lam’ayuwunyukimo osoku, tanyuyakananyaki dia wuhu akona wayunyoteketa kana dia aui akona wayunyuta. Ne dia lu unya uku, wayunyusha aui wa nyu mvuta. Ne dia aha nyu mbayoteketa, keli nyuma ka Shenyu kayunyoteketsha.” (Mat. 10:18-20) Etena katoka ewandji wa l’andja ɔnɛ ambola wendana la dietawɔ diaso, nyuma kaki Jehowa kayotokimanyiya dia mbasambisha la dilɛmiɛlɔ ndo la dihonga.—Adia Luka 12:11, 12.
7. Lande na kaki Jashua la dihonga ndo kakandalɛndja ase Kanana?
7 Wekelo wa mbala la mbala wa dibuku di’ɛlɛmbɛ wakakeketsha mbetawɔ kaki Jashua ndo wakawosha dihonga. Lo 1473 N.T.D., ase Isariyɛlɛ waki suke la mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya daka ndo Nzambi akatɛ Jashua ate: “Ukikitali, uyali la dihunga efula.” Lo nkitanyiya awui wa lo dibuku di’ɛlɛmbɛ, Jashua akasale akambo la lomba ndo akalɛndja ase Kanana. Jehowa akawotɛ ate: “Tateki asulu, tukaki woma, ne dia [Jehowa Nzambi k]aye, ayutayalaka la ye lu ahuli tshe wayuyutatshokaka.” (Jas. 1:7-9) Ande woho wakakeketshama Jashua oma l’ɛtɛkɛta ɛsɔ lee! Nzambi aki la nde nɛ dia nde akalɛndja ase Kanana dia mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya daka l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi esamalo eto, mbuta ate lo 1467 N.T.D.
WAMATO WAKI LA DIHONGA
8. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatotshikɛ Rahaba lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ ndo dihonga?
8 Lo nshi y’edjedja, wamato efula wakakambɛka Jehowa la dihonga. Ɛnyɛlɔ, Rahaba laki womoto la numba la Jeriko akɛnya dia nde aki la mbetawɔ le Nzambi lo mbishɛ la dihonga tshɛ atɔpi ahende wakatomama oma le Jashua ndo lo mbutɛ akɛndji wa nkumekanga ka la Jeriko ɔnɛ vɔ bu lo luudu lande. Nde l’ase nkumbo kande wakashimbamɛ etena kakalɛndja ase Isariyɛlɛ ase Jeriko. Rahaba akatshike kinumba, akayokoma ɔtɛmɔdi wa kɔlamelo waki Jehowa ndo lɔtshɛtshɛ laki Mɛsiya. (Jas. 2:1-6; 6:22, 23; Mat. 1:1, 5) Ande woho wakandatshɔkwama oma lo mbetawɔ ndo dihonga diaki la nde lee!
9. Ngande wakɛnya Dɛbɔra, Baraka ndo Jaɛlɛ dia vɔ waki la dihonga?
9 L’ɔkɔngɔ wa nyɔi kaki Jashua oya lo 1450 N.T.D., toshushi mbakahembolaka enongo l’Isariyɛlɛ. Jabina nkumekanga k’ase Kanana akahɛnyahɛnya ase Isariyɛlɛ ɛnɔnyi 20, diakɔ diakatɛ Nzambi ɔprɔfɛta Dɛbɔra dia nɔmba Baraka dia nde ndɔshana la wɔ. Baraka akatshumanya apami 10 000 lo dikona dia Tabɔra dia vɔ ndɔ la Sisɛra owandji w’alembe waki nkumekanga Jabina lakaye l’alembe ande ndo la pusupusu ya ta 900 dia ndjɔlɔ l’ase Isariyɛlɛ l’okidi wa Kishɔna. Etena kakalɔka ase Kanana l’ase Isariyɛlɛ l’okidi ɔsɔ, Nzambi akela elola lo dihole diakalɔmaka ta ko ase Kanana wakakome ewo nɛ dia pusupusu yawɔ yakadinde tshɛ lo lɔtɛkɛ. Baraka nde l’alembe ande wakadje otshumba “ku vo wakadiaki alimbi tshe wa Sisera la tombo.” Sisɛra akalawɔ lo luudu laki Jaɛlɛ, koko nde akatôdiaka etena kakinde lo djɔ. Dui sɔ diakakotsha prɔfɛsiya kakatɛ Dɛbɔra Baraka k’ɔnɛ Jaɛlɛ mbayodiaka Sisɛra. Lam’ele Dɛbɔra, Baraka ndo Jaɛlɛ waki la dihonga, nkɛtɛ y’Isariyɛlɛ “yakatshikala ki deku akumi anei.” (Emb. 4:1-9, 14-22; 5:20, 21, 31) Apami ndo wamato efula wakɛnya dihonga dia woho akɔ wâmɛ.
ƐTƐKƐTA ASO KOKA NKIMANYIYA ANTO AKINA DIA MONGA LA DIHONGA
10. Kakɔna kɛnya di’ɛtɛkɛta aso kokaka nkimanyiya anto akina dia monga la dihonga?
10 Kɛnɛ katɛso anto akina kokaka mbakimanyiya dia vɔ monga la dihonga. Lo ntambe 11 N.T.D., nkumekanga Davidi akatɛ ɔnande Sɔlɔmɔna ate: “Ukikitali, uyali la dihunga, kutshi, tukaki woma kuyanga mbate asulu. Ne dia [Jehowa Nzambi lele Nzambi k]ami, ayuyalaka la ye. Ndi hukukale, hukoseka, edja ndu lam’ayushila tumu tshe y’ulimu wa luudu la [Jehowa].” (1 Ek. 28:20) Sɔlɔmɔna akɛnya dihonga diaki la nde lo mbikɛ Jehowa tɛmpɛlɔ ka dimɛna efula la Jerusalɛma.
11. Shɛngiya yakɔna yaki l’ɛtɛkɛta wakatɛ yana ya yimato mɔtshi y’ose Isariyɛlɛ Namana la dihonga tshɛ?
11 Lo ntambe 10 N.T.D., ɛtɛkɛta wakatɛ yana ya yimato mɔtshi y’ose Isariyɛlɛ Namana la dihonga tshɛ wakôkimanyiya dia nde nkɔnɔ lo hemɔ kande ka sudi. Nde akatɔlama lo mfumbe oma le alembe w’ase Suriya ndo akakome ɔhɔmbɔ waki Namana ɔnɔmbɔdi w’alembe. Lam’ele nde akeyaka ahindo wakasale Jehowa lo tshimbo yaki Elisha, nde akatɛ wadi aki Namana ɔnɛ naka omɛnde ntshɔ l’Isariyɛlɛ, kete Elisha ayotɔkɔnɔya. Namana akatshu lɛkɔ, akatɔkɔnɔ lo yoho ya dihindo ndo akayokoma ɔtɛmɔdi waki Jehowa. (2 Khum. 5:1-3, 10-17) Naka wɛ ekɔ ɔlɔngɔlɔngɔ kana osekaseka woka Nzambi ngandji oko yana ya yimato shɔ, kete nde kokaka kosha dihonga dia wɛ nsambisha embetsha ayɛ, asekayɛ ambeki ndo anto akina.
12. Kakɔna kakasale ase Isariyɛlɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ mboka ɛtɛkɛta wa nkumekanga Hɛzɛkiya?
12 Mbutɛ anto ɛtɛkɛta w’amɛna lo tena dia pâ kokaka mbakimanyiya dia vɔ monga la dihonga. Etena kakaye ase Asuriya dia ndjɔlɔsha ase Jerusalɛma lo ntambe 8 N.T.D., nkumekanga Hɛzɛkiya akatɛ anto ande ate: “Nyukikitali, nyuyali la dihunga, tanyateki asulu lu dikambu dia khum’ekanga k’asi Asuriya, ndu dia ului tshe weli kame la ndi, ne dia one leli la su, ndeka waku weli la ndi. Lunya l’untu mbeli kame la ndi, keli [Jehowa], [Nzambi k]asu, eko kame la su dia ntukimanyia la ntolwela ata asu.” Kakɔna kakasale ase Isariyɛlɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ mboka ɛtɛkɛta ɛsɔ? “Wudja wakekama aui wa Hezekiya, khum’ekanga ka Juda.” (2 Ek. 32:7, 8) Ɛtɛkɛta wa ngasɔ kokaka tokimanyiya sho l’asekaso Akristo dia monga la dihonga etena katɔhɛnyahɛnyawɔ.
13. Ɛnyɛlɔ kakɔna kendana la dihonga kakatotshikɛ Obadiya laki okambi wa nkumekanga Ahaba?
13 Lo waaso amɔtshi, dihonga mɛnamaka nto oma lo kɛnɛ kasalaso. Ɛnyɛlɔ, lo ntambe ka 10 N.T.D., Obadiya laki okambi waki nkumekanga Ahaba akashɛ la dihonga tshɛ aprɔfɛta waki Jehowa lokama, “akumi atanu, atanu lu weuku” diaha Jezabɛlɛ nkumekanga ka womoto mbadiaka. (1 Khum. 18:4) L’ɛnyɛlɔ k’Obadiya, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa kɔlamelo efula wa nshi nyɛ wakakokɛ asekawɔ lo ntona dia mbutɛ anto wakâhɛnyahɛnyaka awui amɔtshi wendana la wɔ.
ƐSTA AKI NKUMEKANGA KA DIHONGA
14, 15. Ngande wakɛnya Ɛsta mbetawɔ ndo dihonga, ndo etombelo akɔna waki la dui sɔ?
14 Etena kakayange Hamana dia ndjaka ase Juda tshɛ lo ntambe ka 5 N.T.D., nkumekanga ka womoto Esta akɛnya dia nde aki la mbetawɔ ka nge ndo la dihonga. Etena kakoke ase Juda ɔnɛ wayanga ndjakema, vɔ wakalele ndo wakayasha lo dɔmbɛlɔ lo nkila mbo ya ndɛ. (Es. 4:1-3) Aha la tâmu, dui sɔ diakanyangiya Ɛsta lo yɛdikɔ y’efula. Mɔrɔdɛkai w’ɔnango akotomɛ mukanda wakawadje ɔlɛmbɛ ɔnɛ paka ndjaka ase Juda tshɛ dia nde tɔsɛngasɛnga nkumekanga Ahasuɛrɔ dia mbaoka kɛtshi ndo aha mbadiaka. Koko onto tshɛ lakatshɔka le nkumekanga Ahasuɛrɔ aha la mbelamɛ akadiakemaka.—Esta 4:4-11.
15 Mɔrɔdɛkai akatɛ Ɛsta ate: ‘Naka wɛ hasadi kânga dikambo, etshungwelo k’ase Juda kayoya oma lo dihole dikina. Shi ondo wɛ akonge nkumekanga dia ndjototshungola l’etena ka nganɛ?’ Ɛsta akatɛ Mɔrɔdɛkai dia nde ntshumanya ase Juda la Susa dia vɔ nkila mbo ya ndɛ lo dikambo diande. Nde akate ate: “Ndu dimi l’ekambi ami w’amantu tayukila ma pupu. Ku dimi layutoto le khum’ekanga, kuyanga mbeko olembe. Naka dia mvo, ku dimi mvo.” (Esta 4:12-17) Ɛsta aki la dihonga ndo dibuku dia lo Bible diele la lokombo lande mɛnyaka dia Nzambi akatshungola wodja ande. Ɛlɔ kɛnɛ, Akristo w’akitami ndo asekawɔ “ekoko ekina” wekɔ la dihonga dia woho akɔ wâmɛ la ntondo k’ehemba ndo Ɔnɛ latokaka dɔmbɛlɔ ôkongaka nshi tshɛ lo wedi awɔ.—Adia Tukedi 15:29; Osambu 118:6.
‘ONGA LA DIHONGA’
16. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatshikɛ Yeso ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka?
16 Etena kaki Yeso eke l’ɛnɔnyi 12, nde akatshu lushi lɔmɔtshi lo tɛmpɛlɔ ko akatodjasɛ “l’atei w’embetsha, uka aui awo la awambula embula. Wane wakuki aui andi, wakambi dia yimba yandi la ekadimwelu kandi ka embula.” (Luka 2:41-50) Kânga mbakinde eke dikɛnda, Yeso aki la mbetawɔ ndo la dihonga diakôkimanyiya dia mboka embetsha waki lo tɛmpɛlɔ ambola. Ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka w’Akristo wohɔ ɛnyɛlɔ kaki Yeso kambaka la waaso tshɛ wakondjawɔ dia “mbeya lama nkaluya diui le untu tshe la[wa]mbula dia elungamelu” kawɔ.—1 Pet. 3:15.
17. Lande na kakatɛ Yeso ambeki ande dia vɔ ‘monga la dihonga,’ ndo bonde kahombaso monga la dihonga?
17 Yeso akakeketsha ampokami ande dia vɔ ‘monga la dihonga.’ (Mat. 9:2, 22) Nde akatɛ ambeki ande ɔnɛ: “Enda, etena kayuyala, ee, kambuyalaka, lam’ayuwunyudianganya, untu laandi, untu laandi. Nyu nyayutshika dime, keli aha dime, ne dia Papa eko la mi. Dimi lambunyutela akambu aso, dia nyu ndjala la ki . . . La kete, nyu la asui, keli [“nyonge la dihonga,” NW]! Dimi lambuleka wa la kete wulu.” (Joa. 16:32, 33) Kânga mbatohetsha andja ɔnɛ oko wakawahetshaka ambeki waki Yeso, tatoyafɔnyake l’anto wa lɔkɔ. Naka sho nkana yimba l’ɛnyɛlɔ k’Ɔnaki Nzambi laki la dihonga, kete dui sɔ diayotokimanyiya diaha andja ɔnɛ todja mindo. Sho kokaka mbidja andja ɔnɛ otshumba oko Yeso.—Joa. 17:16; Jak. 1:27.
“NYONGE LA DIHONGA!”
18, 19. Ngande wakɛnya ɔpɔstɔlɔ Paulo mbetawɔ ndo dihonga diaki la nde?
18 Ɔpɔstɔlɔ Paulo akakikɛ ehemba efula. Mbala kɛmɔtshi, ase Juda wakalange mbodiaka, koko asɔlayi w’ase Rɔma mbakayowotshaka. Etsha 23:11 mbutaka ɔnɛ: “Khumadiondjo akemala lasuki la ndi l’utshu, akati ati: [Onga la dihonga]. Uku akayati dikambo diami la Jerusalema, okone dieli la ye dia dita ndu la Romo.” Ndo kɛsɔ mbakasale Paulo.
19 La dihonga tshɛ, Paulo akahangwɛ “atumami wuleki waki” wakalangaka ndanya etshumanelo ka la Kɔrɛtɔ. (2 Kor. 11:5; 12:11) Otshikitanyi la wɔ, woho wakandadjama lo lokanu, wakandakɔmama, wakandande nkɛndɔ ya wâle, wakandahomana la wâle ekina, wakandalale ndjala, wakinde la mposa ashi, wakandalale engondo ndo wakandayakiyanyaka lo dikambo di’asekande ambetawudi akɛnya dia nde aki ɔpɔstɔlɔ wa mɛtɛ. (Adia 2 Koreto 11:23-28.) Ɛnyɛlɔ ka dimɛna ka mbetawɔ ndo ka dihonga kakatotshikɛ Paulo mɛnyaka dia Nzambi mbakawosha wolo.
20, 21. a) Sha ɛnyɛlɔ kɛnya dia sho pombaka monga la dihonga. b) Lo waaso akɔna wahombaso monga la dihonga, ndo eshikikelo kakɔna kakoka monga la so?
20 Aha Akristo tshɛ mbahomana l’ehemba wa wolo. Koko vɔ tshɛ pombaka monga la dihonga dia ndɔshana l’ekakatanu wa lo lɔsɛnɔ. Tɔshi ɛnyɛlɔ k’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi wa lo Brésil wakɔtɔ l’ɔnɔngɔ wa dengalenga dimɔtshi. L’ɔkɔngɔ wa nde mbeka Bible, nde akɛnyi di’aki ohomba nsala etshikitanu. Koko mbala efula, onto lakamɔka oma l’olui wa dengalenga sɔ akahombaka ndjakema. L’ɔkɔngɔ wa nde nsala dɔmbɛlɔ, nde akatshu tokana yimba l’owandji awɔ l’ekimanyielo k’Afundelo dia mbɛnya ɔnɛ nde ôkombola mumɔ l’ɔnɔngɔ awɔ. Owandji ande aketawɔ ndo nde akayokoma opandjudi wa Diolelo.
21 Dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ, paka sho monga la dihonga. Ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo wɔtɔ kalasa pombaka monga la dihonga dia nama olowanyi awɔ. Dihonga ekɔ ohomba efula etena kalɔmbaso owandji aso w’olimu dikimɔ diaha mpandja kânga etenyi ɔtɔi ka losanganya la woke. Oyadi okakatanu akɔna wakoka mpomana la so, Jehowa ayoka ‘alɔmbɛlɔ wɔlɔmbaso la mbetawɔ.’ (Jak. 5:15) Lo mɛtɛ, Jehowa kokaka tosha nyuma kande k’ekila dia sho ‘monga la dihonga di’efula.’
[Osato wa lo lɛkɛ 11]
Ɛnɔka akasambisha la dihonga tshɛ l’andja wa kɔlɔ
[Osato wa lo lɛkɛ 12]
Jaɛlɛ aki la dihonga ndo la wolo