Kandjema koka nanya yimba yaso
Kânga mbaki Napoléon Bonaparte, Jules César ndo Alexandre le Grand la lowandji ndo la lokumu l’efula, vɔ tshɛ waki la kandjema.
Nomb’ewo k’ose Angleterre kelɛwɔ Bertrand Russell akate ate: “Napoléon akokaka César kandjema, César akokaka Alexandre le Grand kandjema ndo Alexandre akokaka Hercules laki komonga onto la mɛtɛ mɛtɛ kandjema.” Onto tshɛ kokaka mboka anto akina kandjema oyadi efula k’ɔngɔnyi kana lɔsɛnɔ la dimɛna lele la nde.
L’Ɔtɛtɛla “kandjema” kɛdikɛdi mvɔ otema kandji l’ɔtɛ wa kɛnɛ kele l’anto akina. Koko “ɔkɔmiya” ekɔ nsaki kele l’onto ka monga oko anto akina, monga la diangɔ ndo l’ɔngɔnyi wele la wɔ.
Ɔnkɔnɛ, ekɔ ohomba sho mbeya kɛnɛ kayokonyaka onto dia monga la kandjema ndo etombelo wa kɔlɔ wakoka monga la dui sɔ. Ndo nto, ekɔ ohomba efula sho mbeya kɛnɛ kahombaso nsala diaha monga la kandjema.
KƐNƐ KAKOKA NKONYA ONTO DIA MONGA LA KANDJEMA
Kânga mbele eongelo kele kema kokele konyaka anto dia ‘monga la kandjema,’ ekɔ awui efula wakonya anto dia monga la dionga dia kɔlɔ sɔ. (Jak. 4:5) Lo ntɛkɛta dia dui dimɔtshi l’atei w’awui wakonya onto dia monga la kandjema, ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Tatutakulaki, [tatongake la yimba ya shɛmanedi], tatukanaki kandjema.” (Ngal. 5:26) Yimba ya shɛmanedi kokaka tokonya esadi eto dia monga la kandjema. Kadiyɛso Cristina nde l’ɔnangɛso Joséa wakɛnyi mɛtɛ ka dikambo sɔ.
Cristina lele ombatshi mboka wa pondjo mbutaka ate: “Mbala efula, dimi kɔmiyaka anto akina lo mbɛdika kɛnɛ kele la wɔ la kɛnɛ kele la mi.” Lo diaaso dimɔtshi, Cristina akelɛ atshukanyi amɔtshi wakakambaka olimu w’otshimbedi dia ndjɔlɛ la wɔ kâmɛ. Lam’ele nde l’omɛnde Eric waki l’ɛnɔnyi akɔ wâmɛ l’omendji w’otshimbedi nde la wadiɛnde ndo waki la waɛsɛ wâmɛ w’olimu lo nshi yakete, Cristina akawatɛ ate: “Lande na kele nyu nyekɔ l’olimu w’otshimbedi, ko sho bu? Shi ndo omɛmi mbele ekumanyi?” Nsaki ka monga oko anto akina kakakonya kadiyɛso kɛsɔ dia mbaoka kandjema. Dionga dia kɔlɔ sɔ diakokonya dia nde mbohɛ akambo w’amɛna wakandasalaka nde l’omɛnde ndo diaha ngɛnangɛna yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ.
José akakombolaka dia nkamba oko okambi l’atei w’etshumanelo. Koko etena kakawashile nkombo y’asekande amɔtshi ɔnɛ waya ekambi ko lande bu, nde akatatɛ mbaoka kandjema ndo akatatɛ mpetsha ɔnɔmbɔdi w’olui wa dikumanyi. José mbutaka ate: “Kandjema kakakonya dia dimi mpetsha ɔnangɛso ɔsɔ ndo mvɔ tshɔdia eyango waki la nde. Etena konga onto la kandjema, nde ndjakiyanyaka paka dikambo diande ndamɛ ndo nde hɛnyi akambo la sso di’ɔlɔlɔ.”
BƐNYƐLƆ DIA L’AFUNDELO DIATƆHƐMƆLA
Bible kekɔ la bɛnyɛlɔ efula diatɔhɛmɔla. (1 Kor. 10:11) Bɛnyɛlɔ dimɔtshi hadiɛnya tsho kɛnɛ kayokonyaka onto dia monga la kandjema, koko diɔ mɛnyaka ndo etombelo wa kɔlɔ wakoka mbokomɛ.
Ɛnyɛlɔ, Kɛna ɔnaki Adama l’Eva l’enondo akomala etena kaketawɔ Jehowa olambo waki Abɛlɛ ko ntona wande. Kɛna akakoke ntshikitanya lɔkɛwɔ lande, lonyangu ko nde aketawɔ dia kandjema mbokonya dia ndjaka ɔnango. (Etat. 4:4-8) Ɔnkɔnɛ, hatokoke mamba etena kelɛ Bible Kɛna ɔnɛ ɔnaki “kanga kolo” Satana.—1 Joa. 3:12.
Anango la Yɔsɛfu wakakɔmiya diɔtɔnganelo dia lânde diaki lam’asande la shɛwɔ. Vɔ wakatatɛ mbohetsha etena kakandawatɛ alɔ ande wa prɔfɛsiya ndo vɔ wakalange mbodiaka. L’ekomelo, vɔ wakosondja oko mfumbe ndo wakatotɛka shɛwɔ ɔnɛ Yɔsɛfu akadiakemi oma le nyama ka mpango. (Etat. 37:4-11, 23-28, 31-33) L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula, vɔ wakayetawɔ pɛkato kakawasale lo mbuta ɔnɛ: “Shu teki la unungu lu dikambu dia kushesu. Shu takenyi okei andi lam’akandatosengasengaka, keli shu kumbûkela, diako mbambutuyala la sui ne.”—Etat. 42:21; 50:15-19.
Kɔra, Datana ndo Abirama wakatatɛ mbɛdika waɛsɛ waki la wɔ la wanɛ waki la Mɔsɛ nde l’Arɔna ndo dui sɔ diakakonya dia vɔ mbôka kandjema. Vɔ wakate ɔnɛ Mɔsɛ ‘amboyaetɛ owandji’ ndo ndjadiyaka lâdiko di’anto akina. (Wal. 16:13) Ɔsɔ aki mɛtɛ emamatanya. (Wal. 11:14, 15) Jehowa ndamɛ mbakasɔnɛ Mɔsɛ, koko atunyi ande asɔ wakakombolaka dihole diaki la nde sɔ. L’ekomelo a shimu, kandjema kakakonya dia vɔ ndjakema oma le Jehowa.—Osam. 106:16, 17.
Nkumekanga Sɔlɔmɔna akɛnya etombelo wa kɔlɔ waya lo mboka anto akina kandjema. Womoto ɔmɔtshi lakavusha ɔnande akave ɔnaki osekande laki la lɔsɛnɔ. Etena kakawalombolaka la ntondo ka nkumekanga Sɔlɔmɔna, womoto laki komonga kanga ɔna aketawɔ dia vɔ ndjaka ɔnɔsɔ. Koko Sɔlɔmɔna akɛnyi mɛtɛ diaha nde mbaki kanga ɔna ndo nde akawosha nyango.—1 Khum. 3:16-27.
Kandjema kokaka monga l’etombelo wa kɔlɔ. Bɛnyɛlɔ diele la diko dingo tɛnyaka dia kandjema kokaka nkonya onto dia mpetsha anto akina, mbasalɛ akambo aha la losembwe ndo kânga mbadiaka. Lo bɛnyɛlɔ diakɔ tshɛ, wanɛ wakawoke kandjema kosala ndoko dui dia kɔlɔ. Naa awui amɔtshi wakokaso nsala diaha monga la kandjema?
KƐNƐ KAHOMBASO NSALA DIAHA MONGA LA KANDJEMA
Tôke anangɛso ndo akadiyɛso ngandji k’efula. Ɔpɔstɔlɔ Petero akalake Akristo ate: “Ne dia nyu nyambedia etema anyu la ukitanyia anyu lu akambu wa mete, dia mbuka anyanyu ngandji mete, okone nyukani ngandji wulu l’etema anyu.” (1 Pet. 1:22) Ngandji kɛdikɛdi na? Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Ngandji keli kanga memakana la ketshi. Ngandji kaha la kandjema, hayaseme, hayambiya, hatshi akambu wa fumbosonyi, hayangi paka lulangu landi.” (1 Kor. 13:4, 5) Shi mboka anangɛso l’akadiyɛso ngandji ka ngasɔ tokimanyiyaka diaha mbaoka kandjema? (1 Pet. 2:1) Lo dihole dia nde mboka Davidi kandjema, Jɔnatana ‘akawokaka ngandji oko wakandayaokaka.’—1 Sam. 18:1.
Tosanganake kâmɛ l’anangɛso ndo l’akadiyɛso. L’etena kɛmɔtshi, ofundji w’Osambo 73 akayokoma lo nkɔmiya atshi wa kɔlɔ waki la lɔsɛnɔ la dimɛna. Koko nde akatshike dionga sɔ l’ɔkɔngɔ wa nde ‘mbɔtɔ lo luudu la woke la Nzambi.’ (Osam. 73:3-5, 17) Woho wakandasanganaka kâmɛ l’asekande atɛmɔdi akôkimanyiya dia mbeya ɛtshɔkɔ waya lo “nsukana lasuki la [Nzambi].” (Osam. 73:28) Naka sho sanganaka mbala la mbala l’asekaso ambetawudi lo nsanganya y’Akristo, kete tayoyaoka oko omembi w’esambo.
Tosale kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. L’ɔkɔngɔ wa nde mɛna kandjema ndo lohetsho laki la Kɛna, Nzambi akawotɛ ate: ‘Tshikitanya etsha ayɛ ndo sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ.’ (Etat. 4:7) Kakɔna kalɔmbama di’Okristo ‘nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ?’ Yeso akate dia sho ‘pombaka nanga Jehowa Nzambi kaso l’otema aso tshɛ, l’anima aso tshɛ ndo la yimba yaso tshɛ ndo sho pombaka nanga wanyaso oko wayalangaso.’ (Mat. 22:37-39) Ɔngɛnɔngɛnɔ waya lo ndjasha tshɛ l’olimu wa Jehowa ndo nkimanyiya anto akina dia vɔ mbêya tokimanyiyaka diaha monga la kandjema. Ndjasha efula l’esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo ndo l’olimu wa mbetɛ anto ambeki ekɔ yoho mɔtshi ya dimɛna ya kambɛ Nzambi ndo wanyaso anto ndo dui sɔ tokimanyiyaka dia ‘tshɔkwama oma le Jehowa.’—Tuk. 10:22.
“[T]ongenengene la wane wangenangena.” (Romo 12:15) Yeso akangɛnangɛnaka l’ɔtɛ w’awui w’amɛna wakasalaka ambeki ande ndo nde akawatɛ ɔnɛ vɔ wayoyosala akambo woleki wanɛ wakandasale lo kɛnɛ kendana l’esambishelo. (Luka 10:17, 21; Joa. 14:12) Lam’ele tekɔ ekambi waki Jehowa wele kâmɛ, etena kakondja ɔnangɛso kana kadiyɛso diɛsɛ kana kasalande awui amɔtshi w’ɛlɔlɔ, shi sho pombaka mbɔsa dia sho tshɛ mbambɔtshɔkwama oma le Jehowa? (1 Kor. 12:25, 26) Shi sho pombaka ngɛnangɛna etena kakondja anto akina waɛsɛ lo dihole dia mbaoka kandjema?
TOSALE LA WOLO DIAHA MONGA LA KANDJEMA
Sho pombaka ntetemala mbidja welo diaha monga la kandjema. Cristina mbutaka ate: “Dimi leke la kandjema polo ndo ɛlɔ kɛnɛ. Kânga mbahamakombola monga la tɔ, nsaki kɛsɔ mbahemɛkami ndo dimi ndjokashimɔka dia lambotatɛ mbokana kandjema.” José nde la wɔ ekɔ l’okakatanu akɔ wâmɛ. Nde mbutaka ate: “Jehowa akakimanyiya dia dimi ndeka mbidja yimba lo waonga w’amɛna waki l’ɔnangɛso laki ɔnɔmbɔdi w’olui wa dikumanyi. Ndo dui sɔ diakakimanyiya dia monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Nzambi.”
Kandjema ekɔ l’atei wa “etsha wa dimba” wahomba Okristo tshɛ ndɔshana la wɔ. (Ngal. 5:19-21) Naka sho nsala la wolo diaha monga la kandjema, kete tayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula ndo tayɔngɛnyangɛnya Jehowa, Shɛso lele l’olongo.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Nkombo yakatshikitanyema.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 17]
“[T]ongenengene la wane wangenangena”