Jehowa ekɔ “umbishudi W’akambu Wushami”

“Mete, [Nzambi k]aye eli [Nzambi k]eli ladiku dia ditemolatemola, Khumadiondjo ka khumi ya dikanga, umbishudi w’akambu wushami.”—DAN. 2:47.

NGANDE WAYOYOKADIMOLA?

Naa awui wakatosholɛ Jehowa wakahombe ndjosalema?

Ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala kɛdikɛdi na?

Ngande wafɔna ɛtɛ wa nyama ka ngala la tenyi dia lohingu la woke lakɛnyi Nɛbukadinɛza?

1, 2. Naa awui wakatosholɛ Jehowa, ndo lande na kakandatosholɛwɔ?

MANDJI yakɔna yayokomɛ nɔmbɔla andja etena kayolanya Diolelo diaki Nzambi waolelo w’ana w’anto? Jehowa Nzambi lele “umbishudi w’akambu wushami” tokimanyiyaka dia sho nkondja okadimwelo. Prɔfɛsiya yakafunde Danyɛlɛ ndo ɔpɔstɔlɔ Joani tokimanyiyaka dia mbeya mandji shɔ.

² L’ekimanyielo ka waɛnɛlɔ, Jehowa akasholɛ apami asɔ woho wakahombe mandji shɔ ndjahɔnaka. Ndo nto, nde akalembetshiya Danyɛlɛ kitshimudi ya tenyi dia lohingu la woke lakɛnyi nkumekanga Nɛbukadinɛza lo dɔ. Jehowa akasale di’ɛkɔndɔ ɛsɔ fundama ndo mombama lo Bible dia wahɔ aso. (Romo 15:4) Nde akasale dui sɔ l’oyango wa nkeketsha elongamelo kaso k’ɔnɛ kem’edja, Diolelo diande diayanga ndanya mandji tshɛ y’ana w’anto.—Dan. 2:44.

3. Prɔfɛsiya kakɔna kahombaso tashihodisha la ntondo ka sho ndjoshihodia kɛnɛ kofundami lo dibuku dia Danyele ndo di’Enyelo, ndo la nde na?

³ Dibuku dia Danyele ndo di’Enyelo tɛnyaka waa na wele nkumi ya dikanga enanɛi shɔ ndo etena kakayahombe ntatɛ nɔmbɔla. Koko dia sho nshihodia kɛnɛ kofundami l’abuku ahende asɔ, sho pombaka tashihodisha prɔfɛsiya ka ntondo ka lo Bible. Lande na? Nɛ dia ɔtɛ a dui wa Bible kimamɛ l’okotshamelo wa prɔfɛsiya kɛsɔ ndo lɔkɔ mbokelekami prɔfɛsiya nkina tshɛ.

KANULA Y’OLOYI LA NYAMA KA NGALA

4. Waa na wakenga kanula ya womoto, ndo kakɔna kayosala kanula shɔ?

⁴ Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’Adama l’Eva ndɛ olowa, Jehowa akalake ɔnɛ “umuntu” ayota ‘kanula.’a (Adia Etatelu 3:15.) Kanula shɔ yakahombe ndjominola oloyi, mbuta ate Satana l’ɔtɛ. L’ɔkɔngɔ diko, Jehowa akayɛnyaka dia kanula shɔ yayotɔ l’ɔlɔndji w’Abarahama, yayonga ose Isariyɛlɛ la lo dioho di’ase Juda ndo ɔnɛ yɔ yayonga kanula ya nkumekanga Davidi. (Etat. 22:15-18; 49:10; Osam. 89:3, 4; Luka 1:30-33) Kristo Yeso mbele etenyi ka ntondo ka kanula shɔ. (Ngal. 3:16) Akristo w’akitami mbele etenyi ka hende. (Ngal. 3:26-29) Yeso nde l’Akristo w’akitami mbele emboledi wa Diolelo diaki Nzambi, mbuta ate ehomɔ kayokamba la nde dia ndanya Satana.—Luka 12:32; Romo 16:20.

5, 6. a) Mandji ya wolo ngana yakatɛkɛta Danyɛlɛ nde la Joani? b) Kakɔna kalembetshiya ɛtɛ wa nyama ka ngala katɛkɛtama lo dibuku di’Enyelo?

⁵ Prɔfɛsiya ka ntondo kakashama l’Ɛdɛna kɛsɔ mɛnyaka dia Satana nde lawɔ akahombe ntondja ‘kanula.’ Kanula yande yakahombe ndjohetsha kanula ya womoto. Ko waa na wakenga kanula y’oloyi? Wanɛ tshɛ wele lo wedi waki Satana ndo walɔshana l’ekambi waki Nzambi. L’ɔkɔngɔ w’anto tɔmbɔkwɛ Nzambi, Satana ambotondja mandji efula. (Luka 4:5, 6) Koko, mandji y’ana w’anto ngana tsho mbakahɛnyahɛnya wodja w’Isariyɛlɛ kana Akristo w’akitami. Ɔhɛnyɔhɛnyɔ ɔsɔ tokimanyiyaka dia nshihodia lande na katɛkɛta Danyɛlɛ nde la Joani paka dia mandji enanɛi tsho kânga mbakiyɔ efula.

⁶ Oya l’ekomelo ka ntambe ka ntondo T.D., Yeso akatome ondjelo dia ndjɛnya ɔpɔstɔlɔ Joani prɔfɛsiya ya diambo yakahombe ndjokotshama. (Eny. 1:1) Lo prɔfɛsiya kɛmɔtshi, Joani akɛnyi dragɔna, mbuta ate Diabolo emadi l’omamu wa ndjale kɛmɔtshi ka woke. (Adia Enyelo 13:1, 2.) Nde akɛnyi nto nyama kayatombe oma lo ndjale kɛsɔ ndo Diabolo akakisha lowandji l’efula. L’ɔkɔngɔ diko, ondjelo akayotɛ Joani ɔnɛ ɛtɛ esambele wa nyama ka ngala ka telele kele efanelo ka nyama ka ngala katɛkɛtama lo Enyelo 13:1 nembetshiyaka “khumi ya dikanga esambeli.” (Eny. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) Etena kakafundaka Joani dibuku di’Enyelo, ko nkumi ya dikanga tshanu ya l’atei ayɔ hayoyolɛ, ɔtɔi olɛ ndo okina âkahombe ‘ndjolɛ.’ Ele waolelo asɔ? Nyɛsɔ tɔsɛdingole ɔtɛ l’ɔtɛ wa nyama ka ngala kɛsɔ. Ndo nto, tayɛna woho watosha dibuku dia Danyele elembetshielo ekina wendana la waolelo asɔ mbala mɔtshi ɛnɔnyi efula la ntondo ka vɔ kengama.

ƐTƐ EHENDE WA NTONDO WA NYAMA KA NGALA

7. Ɔtɛ wa ntondo wa nyama ka ngala ekɔ didjidji dia na, ndo lande na?

⁷ Edjibito mbele ɔtɛ wa ntondo. Lande na? Nɛ dia vɔ mbele diolelo dia ntondo diakatatɛ mpɛnyahɛnya ekambi waki Nzambi. Tokanula taki Abarahama takahombe ndjôta kanula yakalakema takafule l’Edjibito. Ɔnkɔnɛ, ase Edjibito wakatatɛ mpɛnyahɛnya ase Isariyɛlɛ. Satana akahembe nshila ase Isariyɛlɛ oshiki la ntondo ka kanula shɔ mbotɔ. Lo ngande? Lo ntshutshuya Farawɔ dia ndjaka ana w’apami tshɛ w’ase Isariyɛlɛ. Jehowa akekɛ lonya ndo akatshungola ase Isariyɛlɛ oma lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito. (Etum. 1:15-20; 14:13) L’ɔkɔngɔ diko, nde akayâtɔla otsha lo Nkɛtɛ ya daka.

8. Ele ɔtɛ wa hende wa nyama ka ngala, ndo kakɔna kakawahembe dia nsala?

⁸ Asuriya mbele ɔtɛ wa hende. Diolelo sɔ diɔ lawɔ diakahembe nshila ekambi waki Nzambi oshiki. Ekɔ mɛtɛ dia Jehowa akakambe l’Asuriya dia ndɔsha diolelo dia waoho dikumi l’ɔtɛ wakawatɛmɔlaka dikishi ndo wakawɔtɔmbɔkwɛ. Koko ase Asuriya wakatambe olelo etena kakawone dia ndɔsha ndo ase Jerusalɛma. Ondo Satana aki l’oyango wa ndjaka anto tshɛ wa l’ɔlɔndji wa dioho dia nkumi ya dikanga wakahombe Yeso ndjotɔ. Lam’ele Jehowa kosangoya di’akambo salema ngasɔ, nde akatshungola ekambi ande lo ndjaka atunyi awɔ.—2 Khum. 19:32-35; Is. 10:5, 6, 12-15.

ƆTƐ WA SATO

9, 10. a) Kakɔna kaketawɔ Jehowa di’ase Babilɔna salɛ ase Isariyɛlɛ? b) Kakɔna kakahombe salema dia prɔfɛsiya kendana la Mɛsiya kotshama?

⁹ Babilɔna mbele ɔtɛ wa sato wa nyama ka ngala kakɛnyi Joani. Jehowa aketawɔ di’ase Babilɔna ndjolanya Jerusalɛma ko ntɔla ase Isariyɛlɛ lo mfumbe, koko nde akatawate ɔnɛ vɔ wayohomɔ mpokoso kɛsɔ. (2 Khum. 20:16-18) Nde akatatshi ɔnɛ ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga yakahombe mbolɛ l’Isariyɛlɛ lo “kiti ka diulelu dia [Jehowa]” wayolanyema. (1 Ek. 29:23) Koko Jehowa akalake nto dia kanula ya nkumekanga Davidi, mbuta ate ‘ɔnɛ lele la lotshungɔ la nɔmbɔla’ ayoyɔsa lowandji.—Ezek. 21:25-27.

¹⁰ Prɔfɛsiya kekina kakɛnya dia Mɛsiya wakalakema ayoyotana ase Juda watɛmɔla Jehowa lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma. (Dan. 9:24-27) Prɔfɛsiya ka Mika kakatewoyisha ɛnɔnyi efula la ntondo k’ase Isariyɛlɛ tɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ɔnɛ Mɛsiya ayotɔ la Bɛtɛlɛhɛma. (Mika 5:2) Dia prɔfɛsiya shɔ kotshama, ase Juda wakahombe ntshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ ndo nkalola la Jerusalɛma dia nyomotohika tɛmpɛlɔ. Koko ase Babilɔna komonga la mbekelo ka nkimɔ anto wakawandaka lo mfumbe. Ko kakɔna kakahombe Jehowa nsala? Nde akasha aprɔfɛta ande okadimwelo.—Am. 3:7.

11. Ngande walembetshiyama Diolelo di’ase Babilɔna lo waɛnɛlɔ wa Danyɛlɛ la Joani? (Enda nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.)

¹¹ Ndo ɔprɔfɛta Danyɛlɛ mbaki l’atei w’anto wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. (Dan. 1:1-6) Jehowa akakambe la nde dia mɛnya wahɔnelo wa mandji yakahombe ndjolɛ. Nde akashola toseke tɔsɔ lo tshimbo ya tolembetelo kambe. Ɛnyɛlɔ, lo dɔ dimɔtshi dia prɔfɛsiya, nde akɛnya nkumekanga Nɛbukadinɛza lohingu la woke lakasalema la diangɔ diotshikitanyi. (Adia Danyele 2:1, 19, 31-38.) Jehowa akatɛ Danyɛlɛ ɔnɛ ɔtɛ wa paonyi wa lohingu lɔsɔ waki didjidji dia Diolelo di’ase Babilɔna.b Ntolo ndo anya wa fɛsa mbele didjidji dia Diolelo diakâhɔna la Diolelo di’ase Babilɔna. Naa Diolelo sɔ ndo shɛngiya yakɔna yakahombe ndjonga la diɔ le ekambi waki Nzambi?

ƆTƐ WA NƐI

12, 13. a) Kakɔna kakate Jehowa lo kɛnɛ kendana l’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna? b) Lande na kataso ɔnɛ Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya mbele ɔtɛ wa nɛi wa nyama ka ngala?

¹² Ndekana ɛnɔnyi lokama la ntondo ka Danyɛlɛ mbotɔ, Jehowa akɛnya ɔprɔfɛta Isaya akambo wendana la diolelo diakahombe ndjɔlɛndja Diolelo di’ase Babilɔna. Jehowa kɔmɛnya tsho woho wakahombe osomba wa Babilɔna nanyema, koko nde akɛnya nto dia Kurɔ nkumekanga ka la Pɛrɛsiya mbakahombe ndanya osomba ɔsɔ. (Is. 44:28–45:2) Nde akɛnya Danyɛlɛ waɛnɛlɔ akina ahende wendana la Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya diakolɛka andja w’otondo. Lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi, Danyɛlɛ akɛnyi wɛdika diolelo sɔ la lawondo lakawatɛka ɔnɛ: “Uli emunyi efula.” (Dan. 7:5) Lo ɛnɛlɔ kekina, nde akɛnyi diolelo sɔ l’efanelo k’ɔkɔkɔ w’omi wele la nseke hiende.—Dan. 8:3, 20.

¹³ Jehowa akakambe la Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya dia ndanya Babilɔna ndo nkaloya ase Isariyɛlɛ lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ. (2 Ek. 36:22, 23) Koko l’ɔkɔngɔ diko, diolelo sɔ diakayona nshila ase Isariyɛlɛ oshiki. Dibuku dia lo Bible di’Esta kɔndɔlaka sheke yakadje Hamana laki onto lahende lo Diolelo di’ase Pɛrɛsiya. Nde akayange dia ndjaka ase Juda tshɛ waki la Pɛrɛsiya ndo akashikikɛ lushi lakahombe dui sɔ salema. Mbala kɛsɔ nto, Jehowa akakokɛ ekambi ande oma l’ɔlɔshɛlɔ wa kanula yaki Satana. (Esta 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) L’ɔtɛ w’ɔlɔshɛlɔ ɔsɔ mbɛnyama Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya oko ɔtɛ wa nɛi wa nyama ka ngala katɛkɛtama lo dibuku di’Enyelo.

ƆTƐ WA TANU

14, 15. Elembetshielo akɔna wendana la Diolelo di’ase Ngirika wakasha Jehowa?

¹⁴ Ngirika mbele ɔtɛ wa tanu wa nyama ka ngala. Etena kakandasakwɛka Nɛbukadinɛza dɔ diakandɛnyi, Danyɛlɛ akate dia dikundju ndo pɛlɔhɛlɔ di’ɔhɔtɛla mbaki didjidji dia diolelo sɔ. Ndo nto, Danyɛlɛ akɛnyi waɛnɛlɔ ahende walembetshiya akambo efula wendana la diolelo sɔ ndo la nkumekanga kadiɔ kaki la lokumu efula.

¹⁵ Lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi, Danyɛlɛ akɛnyi Diolelo di’ase Ngirika lo efanelo ka nkɔi kaki l’ahafu anɛi wakɛnyaka woho wakahombe diolelo sɔ nɛndja wedja la pidu tshɛ. (Dan. 7:6) Lo ɛnɛlɔ kekina, nde akalembetshiya woho wakadiake wombe wa mbudi waki la loseke ɔtɔi ɔkɔkɔ w’omi waki la nseke hiende, mbuta ate Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya. Jehowa akatɛ Danyɛlɛ ɔnɛ wombe wa mbudi waki didjidji dia Diolelo di’ase Ngirika ndo loseke la woke laki lam’asa washo atɔ lakalembetshiyaka nkumekanga ka ntondo kakolɛ lɛkɔ. L’ɔkɔngɔ diko, Danyɛlɛ akate dia loseke la woke lakahombe mbɔkwama ko nseke nyɛi ya totshitshɛ ndjotomba lâwɔ. Kânga mbakafundama prɔfɛsiya kɛsɔ ɛnɔnyi efula la ntondo ka Diolelo di’ase Ngirika ntatɛ nɔmbɔla, vuiwui tshɛ ya lɔkɔ yakakotshama. Alexandre le Grand, mbuta ate nkumekanga ka ntondo k’ase Ngirika akalɔmbɔla asɔlayi ande dia tɔlɔsha ase Mediya la Pɛrɛsiya. Loseke la didjidji lɔsɔ lakɔkwama etena kakavu Alexandre le Grand l’ɔkɔngɔ wa diolelo diande nshikikala, nde ele paka l’ɛnɔnyi 32 eto. Oma lâsɔ, ewandji ande ɛnɛi w’asɔlayi wakakahana diolelo diande.—Adia Danyele 8:20-22.

16. Kakɔna kakasale Antiochus Épiphane?

¹⁶ L’ɔkɔngɔ wa nɛndja ase Pɛrɛsiya, Diolelo di’ase Ngirika diakatatɛ nɔmbɔla ase Juda. L’etena kɛsɔ, ase Juda wakakalola lo Nkɛtɛ ya daka ndo wakanyomotohika tɛmpɛlɔ la Jerusalɛma. Lâsɔ tshɛ ko Nzambi âkawaɔshi oko ekambi ande ndo vɔ wâkatetemala mbɔtɛmɔla lo tɛmpɛlɔ. Koko, lo ntambe ka hende N.T.D., ɔtɛ wa tanu waki didjidji dia Diolelo di’ase Ngirika wakatatɛ ndɔsha ase Juda. Antiochus Épiphane laki owandji ɔmɔtshi w’asɔlayi waki Alexandre le Grand akake elambwelo suke la tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma ndo akate ɔnɛ onto tshɛ layosombɔ ntɛmɔla l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda pombaka ndjakema. Tshelo shɔ yakɛnya lohetsho lele lam’asa kanula y’oloyi la kanula ya womoto. Kombeta edja, Ngirika kondjonga nto wodja wakahemɛka andja w’otondo. Ko wodja akɔna wakahombe ndjonga ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala?

ƆTƐ WA SAMALO

17. Ngande wakasha ɔtɛ wa samalo lonya l’okotshamelo wa prɔfɛsiya kele l’Etatelu 3:15?

¹⁷ Rɔma mbaki wodja wakahemɛka andja w’otondo etena kakɛnyi Joani ɛnɛlɔ ka nyama ka ngala. (Eny. 17:10) Ɔtɛ wa samalo wakasha lonya l’okotshamelo wa prɔfɛsiya kofundami lo Etatelu 3:15. Satana akakambe la Diolelo di’ase Rɔma sɔ dia ndjaka kanula ya womoto, mbuta ate mbolumata “lu etshindji.” Ngande wakasalema dui sɔ? Vɔ wakamamatanyɛ Yeso awui wa kashi ndo wakodiake. (Mat. 27:26) Kânga mbakandadiakema, Jehowa akawolola l’ɔkɔngɔ wa nshi shato.

18. a) Ele wodja w’oyoyo wakasɔnɛ Jehowa, ndo lande na? b) Ngande wakatetemala kanula y’oloyi ndɔsha kanula ya womoto?

¹⁸ Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa l’Isariyɛlɛ wakɔtwɛ Yeso sheke l’ase Rɔma ndo ase Juda efula wakawoke ɔkɔngɔ. Diakɔ diele Jehowa kotetemala mbaɔsa oko wodja ande. (Mat. 23:38; Etsha 2:22, 23) Nde akasɔnɛ wodja w’oyoyo, mbuta ate “Isariyele wa [Nzambi].” (Ngal. 3:26-29; 6:16) Wodja ɔsɔ ekɔ etshumanelo k’Akristo w’akitami kokengami l’ase Juda ndo l’ase Wedja. (Ef. 2:11-18) L’ɔkɔngɔ wa nyɔi ndo eolwelo ka Yeso, kanula y’oloyi yakatetemala ndɔsha kanula ya womoto. Olekanyi mbala ɔtɔi, Diolelo di’ase Rɔma diakahembe nshila etshumanelo k’Akristo w’akitami oshiki, mbuta ate etenyi ka hende ka kanula ya womoto.c

19. a) Lo ndjela Danyɛlɛ, ngande wele ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala? b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo dikina?

¹⁹ Lo dɔ diakasakwɛ Danyɛlɛ Nɛbukadinɛza, ekolo wa mbolo nembetshiyaka Diolelo di’ase Rɔma. (Dan. 2:33) Ndo nto, Danyɛlɛ akɛnyi ɛnɛlɔ katɛkɛta dia Diolelo di’ase Rɔma ndo dia dikina diakahombe ndjolɛ l’ɔkɔngɔ adiɔ. (Adia Danyele 7:7, 8.) L’edja k’ɛnɔnyi efula, wedja wakahɛnyahɛnyamaka oma le Diolelo di’ase Rɔma wakadiɔsaka oko “nyama ka mamba, ka woma ndu kaki la wulu waheyama.” Koko, prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ kakatatshi ɔnɛ “seki dikumi” yayotomba oma lo diolelo sɔ ndo loseke ɔtɔi l’atei ayɔ layoleka nseke nkina. Ele nseke dikumi shɔ, ndo loseke la tshitshɛ alembetshiyalɔ? Naa etenyi ka lohingu la woke lakɛnyi Nɛbukadinɛza kele didjidji dia loseke la tshitshɛ lɔsɔ? Tayokondja ekadimwelo wa ambola asɔ lo sawo diele lo lɛkɛ 14.

[Footnotes]