Ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ
Jehowa akambetsha dia nsala lolango lande
Kɔndwama oma le Max Lloyd
Lushi lɔmɔtshi l’otsho lo 1955, taki dimi l’osekami laki misiɔnɛrɛ lo wodja wa Paraguay, lo Amɛrikɛ wa lo sidɛ. Olui ɔmɔtshi w’anto waki la nkɛlɛ wakatodinge lo luudu lakiso ndo wakatotɛ ɔnɛ: “Nzambi kaso ekɔ nzambi kele la mposa ka dikila ndo nde nangaka nnɔ dikila dia waa gringos, mbuta ate angɛndangɛnda.” Ko ngande wakatayokomaka lo luudu lɔsɔ?
AKAMBO asɔ tshɛ wakatatɛ etena kakimi lo wodja wa Australie lɛnɛ akamôle ndo lɛnɛ akatatɛ Jehowa mbetshami dia nsala lolango lande. Lo 1938, Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi akasha papa dibuku diakawelɛka Ennemis. L’etena kɛsɔ ko papa la mama wambotshika ntshɔ l’ɔtɛmwɛlɔ l’ɔtɛ waketshaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ waki lo ngelo kaso ɔnɛ ɛkɔndɔ ɛmɔtshi wa lo Bible wekɔ toshimu t’anyanya. Ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, ambutshi ami wakayobatizamaka. Ntatɛ oma k’etena kɛsɔ, nsala lolango laki Jehowa akakome dui di’ohomba efula lo nkumbo kaso. Oma lâsɔ, Lesley k’enondo ami la womoto akabatizama, ko dimi lawɔ ndjobatizama lo 1940 etena kakimi l’ɛnɔnyi divwa.
Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo, ewandji wa lɛɛta wakashimbe otondjelo ndo okahanyelo w’ekanda w’Ɛmɛnyi wa Jehowa l’Australie. Kânga mbakimi dikɛnda, lakeke woho wa nsambisha dietawɔ diami paka la Bible. Lakatshɔka la tɔ lo kalasa dia mɛnya embetsha ndo ambeki lande na kahamatɛmɔla dalapo kana kahamasukɛ ata walɔ ase wedja.—Etum. 20:4, 5; Mat. 4:10; Joa. 17:16; 1 Joa. 5:21.
Asekami efula wa la kalasa konangaka mbɔtɔ la mi lɔngɛnyi nɛ dia wakambelɛka ɔnɛ ɔtɔpi w’ose Allemagne. Lo nshi shɔ, wakɛnyaka waa filmɛ la kalasa. Koko la ntondo, onto tshɛ akahombaka memala dia memba lembo la wodja. Etena kakamatone dia memala, asekami wakayaka dia ndjomonyiya la wolo. L’ɔkɔngɔ diko, wakayombitshanyaka lo kasala l’ɔtɛ wa dietawɔ diami. Diɛsɛ ko lakayelaka kɛnɛ kaketshaka embetsha oma la ngelo lo tshimbo ya telefɔnɛ.
OYANGO WAKAMAKOTSHA
Lakayadjɛ oyango wa nkamba olimu wa lo tena tshɛ oko ombatshi mboka wa pondjo lam’ayomokotsha ɛnɔnyi 14. Koko, laki la lonyangu efula etena kakayombutɛka ambutshi ami ɔnɛ wɛ pombaka ntondontondo nkondja olimu. Vɔ wakatɛtɛ ɔnɛ dimi pombaka tokokondja luudu ndo diangɔ dia ndjoyakimanyiyaka, ko dimi ndjokamba olimu w’ombatshi mboka lam’ayoyokotsha ɛnɔnyi 18. Ntatɛ oma k’etena kɛsɔ, vɔ wakɔsaka falanga tshɛ yakamakondjaka. Lakahekɔ mbatɛ dia vɔ mbishamiyɔ l’oyango wa dimi ndjiombaka dia ndjokamba olimu w’ombatshi mboka, koko vɔ kombetawɔ.
Lam’akakoke etena ka dimi nkamba olimu w’ombatshi mboka, vɔ wakambutɛ ɔnɛ wakamombɛka falanga yami yakawɔsaka lo bankɛ. Vɔ wakambishayɔ dia dimi nsomba ahɔndɔ ndo nkotsha ehomba ami wendana l’olimu w’ombatshi mboka. Vɔ wakambetsha dia dimɛ ndjakotshɛka ehomba ami lo dihole di’anto akina nsala dui sɔ. Lo mɛtɛ, alako awɔ asɔ wambokimanyiya efula.
Ambatshi mboka efula wakahangaka lakaso ndo dimi la Lesley takasambishaka la wɔ mbala la mbala. Mbala efula, takasambishaka lo luudu la luudu, lo toshinga ndo takalɔmbɔlaka wekelo wa Bible lo wikɛndɛ. Lo nshi shɔ, opandjudi tshɛ akasambisha wenya 60 lo ngɔndɔ. Mama akakotshaka oyango ɔsɔ nshi tshɛ ndo nde akatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula dimi la Lesley.
OLIMU W’OMBATSHI MBOKA
Dihole dia ntondo diakawatome oko ombatshi mboka ele la Tasmanie, disɛnga dimɔtshi dia lo wodja w’Australie lɛnɛ aki Lesley nde l’omɛnde. Koko yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, vɔ wakatshu dia tɔtɔ lo kasala ka 15 ka Ngiliyadɛ. Lakayaoke opoko nɛ dia ɔsɔ aki mbala kami ka ntondo ka mimɔ la ngelo. Lo ndjela kɛnɛ kakatama, dimi lakahombe tosala paka ngɔndɔ shato tsho l’Australie. Koko lakatosala ɔnɔnyi w’otondo lɛkɔ ndo lo 1950, lakasɔnama oko ɔnɔmbɔdi w’olui wa dikumanyi. L’ɔkɔngɔ diko, lakayɔsɔnamaka oko ombatshi mboka wa lânde ndo wakambisha ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi dia sambishaka la mi.
Wakatotome lo ngelo kɛmɔtshi kakawatshimaka fɛsa lɛnɛ aki ndoko Ɔmɛnyi wa Jehowa. Takatshu lɛkɔ ndo takatokomaka la dikɔlɔ. Lushi la ntondo, takalale l’ɔtɛlɛ ɔmɔtshi. La wedi a pindju hoto, takatshu l’esambishelo ka lo luudu la luudu ndo takambola anto amɔtshi wakatasambisha dia kana vɔ mbeyaka lɛnɛ ele mvudu mɔtshi ya futɛ. La dikɔlɔ, onto ɔmɔtshi akayototɛ dia mvudu mɔtshi y’ase ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi yakikɔ ndo akatotɛ dia sho tosawola la diakrɛ. Nde aki ɔlɔlɔ ndo aketawɔ dia tosha luudu lɔmɔtshi dia sho futɛ. Koko, aki yema wolo sambishaka lushi tshɛ l’ɛtshi ka nkɛtɛ k’ase ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ.
L’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ, anto waketawɔka losango woho w’anyanya. Takasawolaka l’anto dimɛna ndo takatatɛ nɔmbɔla wekelo wa Bible efula. Etena kakeye ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ waki lo kapitalɛ dui sɔ ndo kakawoke ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo mbidjasɛ lo mvudu yawɔ, vɔ wakatɛ diakrɛ dia nde totondja aha la ntshimbatshimba. Mbala kɛsɔ nto, takahombe dihole dia mbidjasɛ.
L’ɔkɔngɔ wa sho nsambisha wenya engana eto l’ɔkɔngɔ a midi, takatatɛ nyanga dihole dia ndala. Lam’ele anto kotosha dihole, takɔtɔ lo mbalasa kɛmɔtshi ka tɔkɛnyɔ dia tolala. Takashɛka etshumu aso lawɔ ko ntatɛ nsambisha nto. Kânga mbakatongaka mbala mɔtshi ko wonya oyadje, takasalaka la wolo dia nsambisha lo mvudu tshɛ yaki lo shinga yakatatasambishaka. Etena kakatɔtɔ lo lokombo lɔmɔtshi, onto ɔmɔtshi akatosha yidudu yande yaki l’otshimba ndo yaki la toshambrɛ tohende.
OLIMU W’OTSHIMBEDI NDO KALASA KA NGILIYADƐ
L’ɔkɔngɔ wa dimi nsambisha ngɔndɔ enanɛi lɛnɛ akawatome, Bɛtɛlɛ ka l’Australie akatome dia dimi tokamba oko omendji w’otshimbedi. Dui sɔ diakakiyanya yema nɛ dia laki paka l’ɛnɔnyi 20 eto. L’ɔkɔngɔ wa dimi ndowanyema l’edja ka mingu hiende, lakatatɛ membola tshumanelo. Kânga mbakimi dikɛnda, anangɛso l’akadiyɛso komɔnyɔlakami, koko wakangɛnangɛnaka efula olimu wakamakambaka.
Ahole wakamatshɔka dia tembola tshumanelo waki etale efula. Mbala mɔtshi, lakatshɔka lo mutuka, lo mponda kana lo dikalo keleka etshumu ami ndo tapa di’esambishelo. Monga kâmɛ l’anangɛso l’akadiyɛso akambishaka ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. Ɔnangɛso ɔmɔtshi laki ɔnɔmbɔdi w’olui wa dikumanyi aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia mbidjasɛ la mi lakande kânga mbaki, l’etena kɛsɔ ko luudu lande latashile mbikama. L’edja ka lomingu lɔsɔ l’otondo, lakalalaka lo dihole di’ɔkawɔ ashi, koko taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia keketshanya kâmɛ lo nyuma.
Dui dimɔtshi diakambisha ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula lo 1953, mbuta ate etena kakamelamɛ dia tɔtɔ lo kalasa ka 22 ka Ngiliyadɛ. Koko kânga mbakimi l’ɔngɛnɔngɛnɔ, laki la yema ya lonyangu nɛ dia l’ɔkɔngɔ wa enondo ami nde l’omɛnde mbɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ lo Ngɔndɔ k’esambele 30, 1950, vɔ wakatomama la Pakistan. Koko l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana tsho, Lesley akatotataka ndo akatovɔka lɛkɔ. Lakayambolaka woho wotokoka ambutshi ami ndjaoka l’ɔtɛ w’otshwelo ami nɛ dia lâsɔ ko Lesley atavu edja. Koko vɔ wakate vate: “Tshɔka tokambe Jehowa dihole tshɛ diamondokotoma.” Ntatɛ oma ko lushi lɔsɔ, dimi kɔmɛnana la papa nto ndo nde akavu lo 1957.
Kombeta edja, takande lɔkɛndɔ lo masuwa dimi l’anangɛso l’akadiyɛso akina atanu l’edja ka mingu shamalo otsha l’osomba wa New York. Etena kakatatatshɔka, takatasambishaka waa pasase. La ntondo ka sho mbɔtɔ kalasa, takɔtɔ ntondo Losanganya la wedja efula lakasalema lo Ngɔndɔ k’esambelo 1953 lo Yankee Stadium la New York. Anto oko 165 829 mbakɔtɔ lo losanganya lɔsɔ.
Kalasa kaso kaki l’ambeki 120 wakaye oma l’atshuku akɔ anɛi wa nkɛtɛ. Wakatatewoyisha la ntondo onto l’onto dihole diakandahombe tomama. Ɔnkɔnɛ, takasale eyangelo lo waa bibliɔtɛkɛ y’ɔhɔmbɔ di’onto l’onto mbeya wodja wakawahombe mbotoma. Mende lɛnɛ akamahombe tomama nganɛ ko Paraguay, wodja wakeyamaka efula l’ɔtɛ w’akambo wa pɔlitikɛ. L’ɔkɔngɔ wa dimi nkoma lɛkɔ, lakambola waa misiɔnɛrɛ akina lande na kakadjaki anto londjo l’otsho. Vɔ wakɔlɛ ndo wakambutɛ ɔnɛ: “Diayaye ndeka nɛ. Ohenda yema l’andja.” Mende nganɛ ko nyemba nyemba y’asɔlayi ahole tshɛ.
WETSHELO W’OHOMBA EFULA WAKAMAKONDJA
Lo diaaso dimɔtshi, lakatshindɛ omendji w’otshimbedi dia têmbola tshumanelo dia lo tosamba ndo dia towaɛnya filmɛ k’okongamelo ka La Société du Monde Nouveau en action. Takasalaka wenya enanɛi kana divwa, ntondotondo lo kawolo, lo mponda ndo lo pusupusu. Takatshɔka la mɔtɛrɛ ndo la sinɛma. L’ɔkɔngɔ wa sho nkoma, takatshɔka dia tembola ahole walongawɔ nyama ndo mbelɛ anto tshɛ dia vɔ ndjenda filmɛ kakɔ la dikɔlɔ di’otsho. Anto 15 wakaye dia ndjokienda.
L’ɔkɔngɔ wa sho mɛnya filmɛ kɛsɔ l’edja ka minitɛ 20, takadime sinɛma ndo takɔtɔ sho tshɛ lo luudu nɛ dia asɔlayi wakatatɛ nkanda ekoma ndo anto wakatatɛ mpangɔhangɔ ɔnɛ: “Nzambi kaso ekɔ nzambi kele la mposa ka dikila ndo nde nangaka nnɔ dikila dia waa gringos.” Taki paka gringos hiende tsho. Wanɛ wakaye dia ndjenda filmɛ kakatɛnyaka wakashimbe olui wa dengalenga ɔsɔ diaha vɔ tɔtwɛ lo luudu. Dengalenga sɔ diakayotshɔka l’eshidi esato w’otsho watanɛ ɔnɛ tayenda mboka kayonyokalola lakanyu.
Anangɛso amɔtshi wakatelɛka owandji ɔmɔtshi wa lɛɛta ndo nde akayoyaka la dikɔlɔ la mponda hiende dia ndjotɔsa. Lam’akatatakalolaka, dihole tshɛ diakatatômuyaka, owandji ɔsɔ akatakɛsakɛsaka ele l’okoma l’anya diaha atunyi tosalɛ kɔlɔ. Lâsɔ mbakamashikikɛ mɛtɛ nte mponda ndawɔka efula, ndo kɛsɔ akayotshutshuya dia dimi nsomba kɛmɔtshi.
OYELO WA WAA MISIƆNƐRƐ EKINA
Olimu w’esambishelo wakatahamaka tsho kânga mbakatɔlɔshaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ mbala la mbala. Lo 1955, misiɔnɛrɛ ekina etanu wakaye, mbidja ndo kadiyɛso k’oma la Canada kelɛwɔ Elsie Swanson lakɔtɔ nde lawɔ lo Kalasa 25 ka Ngiliyadɛ. Takakambe kâmɛ etena kakinde lo Bɛtɛlɛ la ntondo ka vɔ ndjôtoma lo wodja okina. Nde akayakimɔ l’olimu waki Jehowa diɛsɛ la welo ande ndamɛ nɛ dia ambutshi ande kokoma pondjo Ɛmɛnyi wa Jehowa. Takatshukana dimi la Elsie lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 31, 1957 ndo takatatɛ mbidjasɛ lo luudu la waa misiɔnɛrɛ laki lo sidɛ ka la Paraguay.
Kânga mbakiso komonga l’ɛlɔnda w’ashi, taki la oduwa ɔmɔtshi w’ashi l’otshimba. Sho komonga la nkomba y’ashi, la mashinyi wa nsola ahɔndɔ kana frigo ndo takahɔndjaka diangɔ lushi tshɛ. Koko lam’ele taki la lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ, takokaka anangɛso l’akadiyɛso wa l’etshumanelo ngandji k’efula ndo taki paka l’ɔngɛnɔngɛnɔ.
Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa sho nkalola l’Australie lo 1963 dia tenda mama, nde akandama la sase dia mɛnami l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi dikumi w’etondo ndo akayotataka hemɔ ka l’asolo. Etena kakatâsukanaka lushi lakatahombe nkalola lo wodja wa Paraguay dia totetemala l’olimu aso, takatanema la ntondo k’okakatanu woleki wolo lo lɔsɛnɔ laso. Onde sho pombaka ntshika mama ndamɛ lo lopitadi la kanyi y’ɔnɛ onto okina ayoyôkimanyiyaka ko sho nkalola la Paraguay, dihole diakatalangaka efula? L’ɔkɔngɔ wa sho nɔmba Jehowa efula, takɔshi yɛdikɔ ya ntshikala dia nkokɛ mama. Takatetemala mbokimanyiya, tele paka ekambi wa lo tena tshɛ polo ndo lo nyɔi kande lo 1966.
Aki mɛtɛ diɛsɛ dia woke lemi dia nkamba olimu w’otshimbedi ndo wa distrikɛ lo wodja w’Australie l’edja k’ɛnɔnyi efula ndo monga oko ombetsha lo Kalasa k’olimu wa Diolelo ka dikumanyi. Koko dui dikina nto diakayotshikitanyaka lɔsɛnɔ laso. Lakayɔsɔnamaka oko ose Kɔmite ka filialɛ ka lo wodja w’Australie. Oma lâsɔ, etena kakatahombe mbika mvudu y’eyoyo ya Bɛtɛlɛ, lakayɔsɔnamaka oko ɔnɔmbɔdi w’ase Kɔmite ka wokelo. Diɛsɛ l’ekimanyielo k’Akristo wambohokɔ akambo ndo woho wakatakambe olimu ɔsɔ kâmɛ, Bɛtɛlɛ ka dimɛna efula kakakama lo wodja w’Australie.
Lakatatɛ nkamba lo departɛma diendana l’awui w’esambishelo dia lo wodja ɔsɔ. Lakonge nto la diɛsɛ dia membola Bɛtɛlɛ efula ya l’andja w’otondo oko omendji wa zɔnɛ dia tâkimanyiyaka ndo tâkeketshaka ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ. Mbetawɔ kami kambokeketshama efula dia membola wedja wele l’anangɛso l’akadiyɛso wambokambɛ Jehowa l’edja k’ɛnɔnyi akumi, ndo amɔtshi l’atei awɔ wakadjama lo nkanu l’ɔtɛ wa mbetawɔ yawɔ.
LƐNƐ AKAMBASO NSHI NYƐ
L’ɔkɔngɔ wa sho munda lɔkɛndɔ l’otale la membola Bɛtɛlɛ yotshikitanyi l’ɔnɔnyi wa 2001, takayotana dikatshi dia leeta dia sho ntshɔ la Brooklyn, New York dia dimi tokamba oko ose kɔmite ka Bɛtɛlɛ kɛmɔtshi kaki keke kambatema. Dimi l’Elsie takalɔmbɛ efula dia mbɔsa yɛdikɔ ndo taketawɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ dia ntshɔ. Aya ɛnɔnyi 11 w’etondo wakambaso lɛkɔ.
Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia monga la wadi letawɔ dia sho nsala kɛnɛ tshɛ katɔlɔmba Jehowa. Dimi la Elsie taya l’ɛnɔnyi ndekana 80, koko teke l’ekanelo ka yimba k’ɔlɔlɔ ndo la demba dia wolo. Tekɔ lo nongamɛ l’asolo walomɔlomɔ etena kayotoyotetemala mbeka awui wa Jehowa pondjo pondjo ndo kayondoyɔtshɔkɔla wanɛ tshɛ watetemala nsala lolango lande.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 19]
Mbala mɔtshi, lakatshɔka lo mutuka, lo mponda kana lo dikalo keleka etshumu ami ndo tapa di’esambishelo
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 21]
Tekɔ lo nongamɛ l’asolo walomɔlomɔ etena kayotoyotetemala mbeka awui wa Jehowa pondjo pondjo
[Esato wa lo lɛkɛ 18]
Lɔmɔsɔ: Etena kakimi l’olimu w’otshimbedi l’Australie
L’omi: Dimi l’ambutshi ami
[Osato wa lo lɛkɛ 20]
Diwala, Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 31, 1957