Monga “akambo tshɛ le weho w’anto tshɛ”

NTONDO ka dui sɔ ndjosalema, ko lambotatɛka ndjasha l’akambo wa mɛtɛ. Wakashaka mama ekanda ɛmɔtshi walembetshiya Bible ndo dimi lakawangɛnangɛnaka. Lakalekaka ngɛnangɛna esato. Papa konangaka dia mama nsawola la mi lo kɛnɛ kendana l’akambo wakandekaka. Koko, lakalangaka mbeya akambo efula ndo lakokaka ambola, ko nde akekaka la mi etena kaki papa bu la ngelo. Etombelo waki la dui sɔ ko, dimi la wɔ lakɔshi yɛdikɔ ya ndjakimɔ le Jehowa. Lakabatizama lo Blackpool, l’Angleterre, lo 1943 etena kakimi l’ɛnɔnyi dikumi.

LAMBOTATƐ KAMBƐ JEHOWA

Oma k’etena kɛsɔ, dimi la mama takatombaka mbala la mbala l’esambishelo. L’etena kɛsɔ, takakambaka la fɔnɔ dia nsambisha. Yɔ yaki weke ndo yaki la wotsho wa kilɔ oko nyɛi l’etenyi. Ohonga oko onto lamɛna, dimi ɔna dikɛnda lakakatana dia mɛmba fɔnɔ kɛmɔtshi!

Etena kakimi l’ɛnɔnyi 14, ko lambotongaka la nsaki ka monga ombatshi mboka. Mama akambutɛ ɔnɛ dimi pombaka tokotɛ okambi w’anangɛso (lelamɛ nshi nyɛ omendji w’otshimbedi). Nde akambutɛ dia dimi mbeka olimu ɔmɔtshi wakoka ndjokimanyiya l’olimu w’ombatshi mboka. Kɛsɔ mbakamasale. L’ɔkɔngɔ wa nkamba olimu ɛnɔnyi ehende, lakalɔmbɛ omendji w’otshimbedi okina dia dimi nkamba olimu w’ombatshi mboka. Nde akambutɛ ate: “Kambawɔ!”

Ɔnkɔnɛ, lo Ngɔndɔ ka nɛi 1949, dimi la mama takatshike diangɔ tshɛ diaki la so, ko takonɔ la Middleton, suke la Manchester, ko takatotatɛ nkamba oko ambatshi mboka. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ nyɛi, lakasɔnɛ osekami ombatshi mboka dia sho sambishaka kaamɛ. Bɛtɛlɛ akatɔlɔmbɛ dia sho monɔ l’etshumanelo kaki kadikengamaka la Irlam. Mama aki ombatshi mboka nde la kadiyɛso kɛmɔtshi l’etshumanelo kekina.

Laki l’ɛnɔnyi 17 eto, koko dimi l’osekami ombatshi mboka taki l’ɔkɛndɛ wa nɔmbɔlaka nsanganya, nɛ dia l’etshumanelo k’oyoyo kɛsɔ anangɛso waki l’akoka waki yema tshitshɛ. L’ɔkɔngɔ diko, lakonɔ l’etshumanelo ka Buxton kaki l’apandjudi yema tshitshɛ efula ndo kaki l’ohomba w’ekimanyielo. Awui asɔ wakanɔngɔsɔla dikambo di’ɛkɛndɛ wakamahombe ndjɛmba.

Lo 1951, lakalodia dɛmandɛ dia tɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ ka Bible k’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Oma laasɔ, lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1952, wakambelɛ dia tofundja lokombo dia nkamba olimu w’ɔsɔlayi. Lakalɔmbɛ diaha dimi nkamba olimu w’ɔsɔlayi nɛ dia laki okambi wa lo tena tshɛ, koko tominadi kombetawɔ kɛnɛ kakamalɔmbɛ ndo wakafundɛ lokanu la ngɔndɔ shamalo. Etena kakimi lɛkɔ, lakalongola leeta la ntshɔ lo kalasa ka Ngiliyadɛ ka 22. Lo Ngɔndɔ k’esambele 1953, yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ vɔ wa tondjami oma lo lokanu, lakɔtɔ lo masuwa wakawelɛka Georgic ndo lakatshu la New York.

Kam’akamakome, lakɔtɔ lo losanganya la woke laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Tshunda di’ase andja w’oyoyo lakasalema lo 1953. Oma laasɔ, lakatshu otsha la South Lansing la New York lo kawolo, lɛnɛ akawɔtɔka kalasa kakɔ. Lam’ele laki oma la ntomba lo lokanu, dimi komonga la falanga efula. Etena kakamakite oma lo kawolo, lakɔshi mutuka otsha la South Lansing, koko lakasɔmbɛ satimɛ 25 oma le pasase kɛmɔtshi.

WAMBOTOMA LO WODJA OKINA

Lo kalasa ka Ngiliyadɛ, takakondja olowanyelo wa dimɛna efula wakatokimanyiya dia monga “akambo tshɛ le weho w’anto tshɛ.” (1 Kɔrɛtɔ 9:22) Dimi la Paul Bruun la Raymond Leach, takatomama la Philippines, koko takahombe nkonga ngɔndɔ efula dia nkondja viza. Oma laasɔ, takatshu lo masuwa otsha la Rotterdam, lo Pays-Bas. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, takatehɔ ndjale ka Mediteraneya, diɛngɔ dia Suez, ndo Océan Indien polo la Malaisie ndo oma laasɔ, otsha la Hong Kong. L’ekomelo, takatokoma la Manille lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 19, 1954 l’ɔkɔngɔ wa lɔkɛndɔ la nshi 47 lo ndjale.

Etena kakatakome lɛkɔ, takahombe ndjaɔtɔnganyiya la mbekelo, wodja ndo ɔtɛkɛta w’oyoyo. Koko l’etatelo, sho akɔ asato takatomama l’etshumanelo ka Quezon City, lɛnɛ akatɛkɛtaka anto efula Angɛlɛ. Diakɔ diele, kaanga l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ shamalo takeyaka tɔtɛkɛta tongana toto ta lo Tagalog. Takahombe ntshikitanya dui sɔ etena kakawatotome lo dihole dikina.

Lushi lɔmɔtshi lo Ngɔndɔ ka tanu 1955, etena kakatakalola la ngelo oma l’olimu w’esambishelo, dimi l’ɔnangɛso Leach takatane mikanda wakawatotɛ ɔnɛ wambototoma oko emendji w’etshimbedi. Dimi laki l’ɛnɔnyi 22 eto, koko dia nkotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ lakahombe mbeka toho t’eyoyo dia monga “akambo tshɛ le weho w’anto tshɛ.”

Ɛnyɛlɔ, lakasha sawo dia lo sɛkɛ dia ntondo oko omendji w’otshimbedi l’andja wa makashinyi ɔmɔtshi wa lo ngelo. L’etena kɛsɔ, la Philippines, asawo wa lo sɛkɛ wakashamaka l’ahole wa lo sɛkɛ! Etena kakamatembolaka tshumanelo diotshikitanyi dia l’otshimbedi, lakatashaka asawo lo payɔtɛ ya lo sɛkɛ, lo bingu, la ntondo ka mpele dia lo sɛkɛ, l’asɛkɛ wa ponde, lo parkɛ ndo mbala efula l’emamu wa toshinga ta l’osomba. Lam’akamatshu la San Pablo City, dimi kokoka mbisha sawo lo lobingu la lo sɛkɛ nɛ dia mvula yakalɔka efula. Diakɔ diele, lakatɛ anangɛso waki l’ɛkɛndɛ ɔnɛ laanga mbisha sawo lo Mbalasa ka Diolelo. Oma laasɔ, anangɛso wakambola ɔnɛ kana vɔ koka mfunda lo alapɔlɔ ɔnɛ ɔsɔ ekɔ losanganya la lo sɛkɛ, lam’ele lɔ halosalemi lo dihole dia lo sɛkɛ!

Tena tshɛ lakadjasɛka laka anangɛso. Kaanga mbakiwɔ la mvudu yaha kawotake, yɔ yaki pudipudi. Mbala efula, mbeto kami kaki toho dia tshitshɛ mbala lo dibaya l’odihe. Tshɔi ya dihole diakamakokaka mbɔka diaki l’andja wa luudu lɛnɛ akakokaka onto tshɛ mɛnami, koko lakɔkaka la mayɛlɛ tshɛ. Laketetaka lo mutuka ndo lo tena dimɔtshi lo masuwa dia ntshɔ l’asɛnga akina. Lo ɛnɔnyi tshɛ wakamakambe olimu, dimi komonga la mutuka ami hita.

Lakeye Tagalog, kaanga mbakimi kotshɔ la kalasa dia teka. Lakeye ɔtɛkɛta ɔsɔ lo tahokamɛka woho wakatɛkɛtaka anangɛso l’esambishelo ndo lo nsanganya. Anangɛso wakalangaka kimanyiyami dia mbeya ndo lekɔ la lowando le wɔ lo solo dia lotutsha ndo woho wakawamandolaka l’otema ɔtɔi.

Oko wakatetaka nshi, lakahombe nsala etshikitanu efula l’ɔtɛ w’ɛkɛndɛ w’eyoyo. Lo 1956, etena kakaye ɔnangɛso Nathan Knorr ndjotembola, taki la losanganya la wodja w’otondo. Wakambisha ɔkɛndɛ wa sawolaka l’ase tita nsango. Dimi komonga la diewo dia nkotsha ɔkɛndɛ ɔsɔ, koko anangɛso wakakimanyiya dia mbokotsha. Ngɔndɔ ngana l’ɔkɔngɔ, takasale losanganya lokina la wodja w’otondo ndo dimi lakonge omendji wa losanganya lakɔ. Ɔnangɛso Frederick Franz akaye oma lo mbalasa kalɔmbɔla olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo dia ndjotembola ndo lakeke akambo efula oma le nde. Etena kakandasha sawo dia lo sɛkɛ, nde akalɔtɛ barong Tagalog, mbuta ate ahɔndɔ w’ashidi w’ase Philippines. Dui sɔ diakangɛnyangɛnya anangɛso wa lɛkɔ efula ndo lakakondja wetshelo wa mongaka suke dia ndjaɔtɔnganyiya l’anto.

Lakahombe nsala etshikitanu ekina etena kakamonge omendji wa distrikɛ. Lo nshi shɔ, takɛnyaka anto filmɛ kele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Le bonheur de la société du Monde Nouveau. Tena efula, takalekaka kiɛnya l’andja l’ahole wa lo sɛkɛ, diakɔ diele lo tena dimɔtshi tofumbɔfumbɔ takatofukutanyaka. Osase wa prɔjɛktɛrɛ wakatikotolaka ndo tɔ takamamemaka lɔkɔ. L’ɔkɔngɔ wa mɛnya, taki l’olimu efula dia nsola! Komonga dui dia wɔdu dia nkongɛ akambo asɔ, koko taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna woho wakayaka anto dia ndjeka akambo wendana la okongamelo wa Jehowa wa l’andja w’otondo.

Waa abe w’aseka Mupɛ wa l’ahole amɔtshi wakasɛngiyaka emboledi diaha vɔ tosha lotshungɔ la nsala nsanganya ya weke. Etena tshɛ kakatashaka asawo suke l’ɛtɛmwɛlɔ awɔ, vɔ wakadaka alonga wa l’ɔtɛmwɛlɔ diaha anto mboka kɛnɛ kakataka ɔtɛkɛtshi. Kaanga mbakasalemaka awui asɔ tshɛ, anto wakatetemala mbeka akambo wa mɛtɛ ndo anto efula wa l’ahole asɔ wɔtɛmɔla Jehowa nshi nyɛ.

ƐKƐNDƐ EKINA NDO ETSHIKITANU EFULA

Lo 1959, wakambelɛ dia tokamba lo Bɛtɛlɛ. Lakeye akambo efula oma l’awui wakahomana la mi lɛkɔ. L’ɔkɔngɔ w’etena kɛmɔtshi, wakanɔmbɛ dia tembolaka wedja ekina oko omendji wa zɔnɛ. Lo lɔkɛndɔ lɔmɔtshi, lakateya Janet Dumond, misiɔnɛrɛ waki la Thaïlande. Takafundanɛka mikanda l’edja k’etena kɛmɔtshi ndo l’ɔkɔngɔ takayotshukana. Tambokambɛ Jehowa kaamɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’edja k’ɛnɔnyi 51.

Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia membola ekambi wa Jehowa lo wedja 33. Lekɔ la lowando l’efula lo woho wele, ɛkɛndɛ ami wa ntondo wakakimanyiya dia mbeya nsɛna l’anto w’oma lo ahole ndo mbekelo yotshikitanyi! Wembwelo ɛsɔ wakakimanyiya dia nshihodia ɔnɛ Jehowa nangaka weho w’anto tshɛ.—Etsha 10:34, 35.

TEKƆ LO NTETEMALA NSALA ETSHIKITANU

Dimi la Janet taki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia nkamba kaamɛ l’anangɛso wa la Philippines, ndo tekɔ lo ntetemala nkamba lo Bɛtɛlɛ ka la Quezon City. Nshi nyɛ, lofulo l’apandjudi wa lɛkɔ lambodɛ ndodia lo dikumi ndeka woho wakiwɔ etena kakamatatɛ nkamba lanɛ ambeta ɛnɔnyi 60. Kaanga l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛsɔ tshɛ, leke l’ohomba wa monga suke dia ndjaɔtɔnganyiya la kɛnɛ kalɔmba Jehowa. Ɛnyɛlɔ, l’ɔtɛ w’etshikitanu weke kasalema l’okongamelo, takahombe monga suke dia nsala etshikitanu ekina.

Takasale kɛnɛ tshɛ kakatakoke nsala dia ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa ndo ɔsɔ akayala yoho yoleki dimɛna ya nsɛna. Takasale la wolo nto dia nsala etshikitanu tshɛ waki ohomba l’oyango wa kambɛ anangɛso dimɛna. Lo mɛtɛ, l’edja tshɛ kayolangaka Jehowa dia sho mbokambɛ, tamboyashikikɛ dia monga “akambo tshɛ le weho w’anto tshɛ.”