Kitshimudi y’alami w’ɛkɔkɔ esambele l’anto a wake enanɛi

1. Lande na kele sheke yakadje nkumekanga k’Isariyɛlɛ la nkumekanga ka Suriya yakɔtɔ l’ashi?

LAM’ASA 762 N.T.D. la 759 N.T.D. mbakɔtɔ nkumekanga k’Isariyɛlɛ la nkumekanga ka Suriya sheke dia ndɔsha diolelo di’ase Juda. La oyango akɔna? Vɔ wakasale dui sɔ l’oyango wa nɛndja Jerusalɛma, mbahola nkumekanga Ahaza oma l’okudi ko mbɔhɛnya l’onto okina laki ondo komonga l’ɔlɔndji wa nkumekanga Davidɛ. (Is. 7:5, 6) Koko nkumekanga k’Isariyɛlɛ akeyaka dimɛna ɔnɛ Jehowa akatewoyisha dia onto ɔmɔtshi la l’ɔlɔndji wa nkumekanga Davidɛ mbayodjasɛ pondjo pondjo lo kiti ka diolelo ndo ɔtɛkɛta wa Nzambi hawetaka pa.​—Jas. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Lembetshiya woho wakakotshama Izaya 7:14, 16 a) lo ntambe k’enanɛi N.T.D b) ndo lo ntambe ka ntondo T.D.

² L’etatelo, akɛnama diele oko sheke yakadje nkumekanga k’Isariyɛlɛ la nkumekanga ka Suriya yayonga l’etombelo w’amɛna. Ɛnyɛlɔ, lo ta dimɔtshi, alembe waki Ahaza 120 000 wakadiakema. Ndo Maseya “on’a khum’ekanga” akadiakema. (2 Ek. 28:6, 7) Koko Jehowa akɛnaka awui asɔ tshɛ. Nde akohɔ daka diakandalake Davidɛ ko nde akatome omvutshi Izaya la losango l’ekeketshelo.

³ Izaya akasha daka ate: “Enda, usekaseka a umuntu ayutsho diemi, ayuta ona pami, ayuwole lukumbu ati: Emanuele (kitshimudi ati: [Nzambi] eko la su.) Ntundu on’a ako ateyi ntuna kolo la nsonola ololo, kete ya khumi ya dikanga hyendi [Suriya la Isariyɛlɛ] yayutunama.” (Is. 7:14, 16) Etenyi ka ntondo ka daka sɔ mendanaka la eotwelo ka Mɛsiya. (Mat. 1:23) Koko, lam’ele “khumi ya dikanga hyendi,” mbuta ate nkumekanga ka Suriya la nkumekanga k’Isariyɛlɛ wakatshike ndɔsha Juda lo ntambe ka ntondo T.D., mbokɛmaka dia daka diendana la Emanuwɛlɛ diakahombe takotshami lo nshi y’Izaya.

⁴ Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Izaya mbisha daka sɔ, wadɛnde akatshu diemi, akote ɔna ko akawɔlɛ Mahere-Shalala-Hashi-Baza. Ɔna ɔsɔ mɛtɛ mbaki “Emanuwɛlɛ” wakewoya Izaya.a Lo nshi yakafundamaka Bible, wakɔlɛka ɔna lokombo lɔmɔtshi etena kotɔnde dia vɔ mbohɔka dui dimɔtshi dia laande, koko ambutshi w’ɔna l’ewotɔ ande wayowɔlɛ lokombo lokina. (2 Sam. 12:24, 25) Koko ndooko kɛnya dia Yeso akelamɛ ɔnɛ Emanuwɛlɛ.​—Adia Isaya 7:14; 8:3, 4.

5. Naa yɛdikɔ ya kɔlɔ yakɔshi nkumekanga Ahaza?

⁵ Etena kakalangaka ase Isariyɛlɛ ndo ase Suriya ndɔsha ase Juda, ase Asuriya vɔ lawɔ waki la kanyi yakɔ yaamɛ. Lo ndjela Isaya 8:3, 4, ase Asuriya wakahombe mumba “ekundji wa Damaseke” ndo “diango dia lohotola dia Samariya” la ntondo ka vɔ ndjɔlɔsha diolelo dia Juda dia lo sidɛ. Lo dihole dia nde ndjela ɔtɛkɛta wa Nzambi wakawotɛ omvutshi Izaya, Ahaza nkumekanga kaki komonga la mbetawɔ akayaɛkɛ le ase Asuriya ndo dui sɔ diakayokonyaka di’ase Juda ndjosoyama oma le wɔ. (2 Khum. 16:7-10) Aki mɛtɛ dui dia lonyangu lo woho wakasɔnama Ahaza oko nkumekanga k’ase Juda. Diakɔ diele, toyambole ɔnɛ: ‘Etena kalangami mbɔsa yɛdikɔ y’ohomba efula, onde dimi ndjaɛkɛka tshɛ le Nzambi ko kana le anto?’​—Tuk. 3:5, 6. 

OLAMI OKINA W’ƐKƆKƆ AMBƆSA TƐDIKƆ TOTSHIKITANYI

6. Otshikitanu akɔna waki lam’asa ɛlɔmbwɛlɔ ka nkumekanga Ahaza la ka nkumekanga Hɛzɛkiya?

⁶ Ahaza akavu lo 746 N.T.D. ndo ɔnande Hɛzɛkiya akɔɔhɛnɛ ko akakome nkumekanga ka dioleko di’ase Juda diaki komonga la diangɔ dia l’emunyi ndo la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Jehowa. Ko oko wakandakome nkumekanga, kakɔna kakandahombe ntatɛ nsala? Onde nde akahombe ntatɛ ndowanya awui w’ekondjelo la Juda? Keema. Hɛzɛkiya aki pami kaki la lonyuma la dimɛna ndo olami w’ɛkɔkɔ wa manamana. Kɛnɛ kakandasale ntondo ele, nkawoya ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi ndo nsala di’ase Juda nyomonga la diɔtɔnganelo dia dimɛna la Jehowa. Etena kakandeye kɛnɛ kakɔɔlɔmbaka Nzambi dia nde nsala, Hɛzɛkiya akakisale aha la ntshimbatshimba. Ande ɛnyɛlɔ ka dimɛna kakandatotshikɛ lee!​—2 Ek. 29:1-19.

7. Lande na kakakoke ase Lɛwi monga l’eshikikelo ɔnɛ nkumekanga Hɛzɛkiya ayowasukɛ?

⁷ Ase Lɛwi waki l’ɔkɛndɛ wa nkawoya ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi. Diakɔ diele, Hɛzɛkiya akɔtɔ la wɔ losanganya dia mbashikikɛ ɔnɛ nde ayowakimanyiya. Ohɔsa dia wɛ ekɔ lo mɛna ase Lɛwi waki la mbetawɔ asɔ etena kakiwɔ lo losanganya lɔsɔ wakɛdia asɔyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakawoke nkumekanga Hɛzɛkiya awatɛ ɔnɛ: “Nyu nyakasonwama le [Jehowa], dia nyu memalaka la ntundu kandi, dia ndjala ekambi andi.” (2 Ek. 29:11) Ase Lɛwi waki mɛtɛ l’ɔkɛndɛ wa nkawoya ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.

8. Tɛdikɔ takɔna takɔshi Hɛzɛkiya dia ndowanya lonyuma l’ase Juda, ndo etombelo akɔna waki la dui sɔ?

⁸ Hɛzɛkiya akelɛ ase Juda ndo ase Isariyɛlɛ tshɛ lo fɛtɛ k’Elekanelo ndo lushi l’esambele oma laasɔ, wakasale fɛtɛ k’Ekate waha la wodoya. Anto wakangɛnangɛna fɛtɛ kɛsɔ efula. Diakɔ diele tɔ kakanyomɔsa nshi nkina esambele. Bible mbutaka ɔnɛ: “Ongenongeno a wuki aki la Jerusalema, umaka nshi ya Solomona, on’a Davidi, khum’ekanga ka Isariyele, ongenongeno a wuhu oso watayala la Jerusalema.” (2 Ek. 30:25, 26) Fɛtɛ kɛsɔ mɛtɛ kaki la shɛngiya ya wolo le ase Juda. 2 Ekondo 31:1 mbutaka ɔnɛ: “Lam’akashili dikambu diako, . . . wakatunyukula dimeta, wakatshatsha dikishi; wakalanya alunga la diakelu.” Suke l’ase Juda tshɛ wakatatɛ kalolɛ Jehowa. Kɛnɛ kakawasale kɛsɔ aki dui di’ohomba efula lo menda efukutanu wakahombe ndjaakomɛ la ntondo.

HƐZƐKIYA AKAYALƆNGƆSƆLA DIA EFUKUTANU WAKI LA NTONDO

9. a) Ngande wakafukutana sangwelo di’ase Isariyɛlɛ? b) Ngande wakalɛndja Senakɛribɛ la Juda oma l’etatelo?

⁹ Kɛnɛ kakate Izaya kakakotshama nɛ di’ase Asuriya wakalɛndja diolelo di’Isariyɛlɛ dia lo nɔrdɛ, wakaatɔlɛ lo mfumbe ndo dui sɔ diakafukutanya sangwelo diaki ase Isariyɛlɛ dia mpɛna kiti ka nkumekanga Davidɛ. Ko kakɔna kakatatɛ ase Asuriya nsangoya? Vɔ wakatatɛ mbika ase Juda washo. “L’eleku ka dikumi l’anei ka diulelu dia khum’ekanga Hezekiya, Senakeribe, khum’ekanga k’Asuriya, akayi dia ndjolosha esumba a wulu tshe wa Juda, akêlembia.” Anto mbutaka dia Senakɛribɛ akalɛndja esomba wa la Juda tshɛtshɛ 46. Ohokanyiya, woho wotoyoyaoka otondongaka wɛ aki la Jɛrusalɛma l’etena kɛsɔ. Yema yema, esomba wa la Juda wakalɛndjama oma le alembe w’ase Asuriya.​—2 Khum. 18:13.

10. Lande na kakakoke ɛtɛkɛta wofundami lo Mika 5:5, 6 nkeketsha Hɛzɛkiya?

¹⁰ Hɛzɛkiya akeyaka dia waale waki la ntondo kande, koko lo dihole dia nde toyanga ekimanyielo le ase wedja oko wakasale Ahaza wa she laki ɔpɔsta, Hɛzɛkiya akayaɛkɛ tshɛ le Jehowa. (2 Ek. 28:20, 21) Ondo nde akeyaka ɛtɛkɛta waki omvutshi Mika lakasɛnaka lo nshi yande wakandate lo dikambo di’ase Asuriya ɔnɛ: “Lam’ayuya usi Asuriya lu kete yasu, . . . shu tayôsonwela alami w’ekoko esambeli la antu a waki enanei dia vo ndo la ndi. Vo wayulanya kete y’asi Asuriya la yombo.” (Mika 5:5, 6) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakahombe mɛtɛ nkeketsha Hɛzɛkiya nɛ dia vɔ wakɛnya dia olui w’alembe wayɔlɔsha ase Asuriya koko vɔ wayɔlɛndjama.

11. Etena kakɔna kakahombe ntatɛ ekotshamelo koleki ohomba ka daka diendana la alami w’ɛkɔkɔ esambele l’anto a wake enanɛi?

¹¹ Ekotshamelo koleki ohomba ka daka diendana la alami w’ɛkɔkɔ esambele l’anto a wake enanɛi kakahombe ntatɛ ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ wa eotwelo ka Yeso lele “umbuledi lu Isariyele. . . . Ndi akatongo umaka nshi y’edjedja.” (Adia Mika 5:1, 2.) Dui sɔ diakahombe salema etena kakahɛnyahɛnyama ekambi wa Jehowa oma le ase Asuriya wa didjidji wa nshi nyɛ. Ko wolo akɔna wayokamba la Jehowa lo tshimbo y’Ɔnande lalɔmbɔla kakianɛ dia ndanya otunyi ɔsɔ? Tayeya dui sɔ otsha la ntondo. Koko ntondotondo, nyɛsɔ tende wetshelo wakokaso nkondja oma lo kɛnɛ kakasale Hɛzɛkiya la ntondo ka dianelo di’ase Asuriya.

HƐZƐKIYA AKASALE KƐNƐ KAHOMBAMA

12. Kakɔna kakasale Hɛzɛkiya nde l’anto waki la nde dia nkokɛ ase Isariyɛlɛ?

¹² Jehowa nangaka nshi tshɛ tosalɛ kɛnɛ keso bu l’akoka wa nsala ndo nde nongamɛka dia sho nsala paka kɛnɛ keso l’akoka wa nsala. Hɛzɛkiya akatshu dia toyanga alako oma le “ewandji andi la antu andi wa wulu” ndo vɔ wakɔshi yɛdikɔ ya “ndjiha teko di’ashi diaki l’andja w’usumba, . . . Hezekiya akakikitsha utema, akalongosola peli dia lukumbu diakalana, akahiki tangelu ladiku dia to, . . . akatshi dihumo dia ta la dingawu efula.” (2 Ek. 32:3-5) L’oyango wa nde nkokɛ ndo nama ekambi ande l’etena kɛsɔ, Jehowa akakambe l’epele wotshikitanyi, ɛnyɛlɔ Hɛzɛkiya, anande ndo amvutshi waki la lonyuma la wolo.

13. Naa dui dioleki ohomba diakasale Hɛzɛkiya dia nɔngɔsɔla ase Juda la ntondo k’ɔlɔshamelo w’ase Asuriya? Lembetshiya.

¹³ Kɛnɛ kakayosala Hɛzɛkiya oma laasɔ kaki ohomba efula ndeka woho wakandadihe tɛkɔ di’ashi ndo woho wakandahike mpele di’osomba. Lam’ele nde aki olami w’ɛkɔkɔ wakayakiyanyaka dikambo di’anto ande, Hɛzɛkiya akaatshumanya ndo akaakeketsha lo nyuma ate: “Tanyateki asulu lu dikambu dia khum’ekanga k’asi Asuriya, . . . ne dia one leli la su, ndeka waku weli la ndi. Lunya l’untu mbeli kame la ndi, keli [Jehowa Nzambi k]asu, eko kame la su dia ntukimanyia la ntolwela ata asu.” L’ɔkɔngɔ wa vɔ mboka ɛtɛkɛta ɛsɔ, ase Juda “wakekama aui wa Hezekiya, khum’ekanga ka Juda” ko wakakeketshama. Nde l’anande, epele ande, omvutshi Mika ndo omvutshi Izaya waki alami w’ɛkɔkɔ w’eshika wakatatshi Jehowa lo tshimbo y’omvutshi ande.​—2 Ek. 32:7, 8; adia Mika 5:5, 6.

14. Kakɔna kakasale Rabishakɛ, ko ekambi waki Hɛzɛkiya akawasale?

¹⁴ Nkumekanga k’ase Asuriya akake mpango la Lakishi lo sidɛ owɛstɛ ka Jɛrusalɛma. Etena kakinde lɛkɔ, nde akatome ɛlɔhɛ ande esato dia vɔ totɛ nkumekanga Hɛzɛkiya dia ndjakimɔ l’anya ande. Yɛmba awui yande yakelamɛka Rabishakɛ akakambe la toho ta mayɛlɛ efula. Nde akatɛ ase Juda l’ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru dia vɔ nkesola nkumekanga Hɛzɛkiya ko mbeta lo wedi w’ase Asuriya awakesa ate naka vɔ nsala ngasɔ, kete nde ayowatɔla lo nkɛtɛ yayowotonga la lɔsɛnɔ la dimɛna. (Adia 2 Khumi ya Dikanga 18:31, 32.) Oma laasɔ, Rabishakɛ akate ate Jehowa hatonga l’akoka wa nshimbɛ ase Juda etena kayowalɔsha ase Asuriya woho waki tozambizambi t’ase wedja komonga l’akoka wa nkokɛ atɛmɔdi atɔ. Diɛsɛ ko, ekambi waki Hɛzɛkiya kokadimola Rabishakɛ ndo mbala efula kɛsɔ mbasala ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ.​—Adia 2 Khumi ya Dikanga 18:35, 36.

15. Kakɔna kakawalɔmbaka ase Jɛrusalɛma dia nsala, ndo ngande wakawaela Jehowa panda?

¹⁵ Ɛtɛkɛta waki Rabishakɛ wakakɔmɔla Hɛzɛkiya koko lo dihole dia nde nyanga ekimanyielo oma le ase wedja, nde akatome dui dia vɔ towelɛ omvutshi Izaya. Izaya akayotɛ Hɛzɛkiya ate: “Ndi [Senakɛribɛ] hukuma la engawu leko, kuyanga mbuhikela wumbe wa ta.” (2 Khum. 19:32) Dui ɔtɔi diakawalɔmbɛ ase Jɛrusalɛma dia nsala aki dia vɔ memala lo ahole awɔ ko menda woho wayowalwɛlɛ Jehowa. Ndo kɛsɔ mbakasale Jehowa. Bible mbutaka ate: “L’utshu, ondjelu [wa Jehowa] akatumbi, akadiaki asi Asuriya nunu lukama la akumi enanei la tanu lu pangu.” (2 Khum. 19:35) Panda k’ase Juda kondja lo woho wakadihe Hɛzɛkiya tɛkɔ di’ashi ndo lo woho wakandahike mpele di’osomba, koko tɔ kakaye oma le Jehowa.

WETSHELO LE SO ƐLƆ KƐNƐ

16. Ɛlɔ kɛnɛ, waa na walembetshiya a) Ase Jɛrusalɛma? b) Ase Asuriya wa didjidji? c) Alami w’ɛkɔkɔ esambele la antu a wake enanɛi?

¹⁶ Nshi nyɛ mamboleka kotshama daka dienanda la alami w’ɛkɔkɔ esambele l’anto a wake enanɛi. Ase Asuriya wakalɔsha ase Jɛrusalɛma. Hateta edja oma lanɛ, ekambi waki Jehowa wɛnama oko vɔ bu l’ekokelo wayɔlɔshama oma le ase Asuriya wa didjidji l’oyango wa mbashila oshiki. Bible tɛkɛtaka di’ɔlɔshamelo ɔsɔ, di’ɔlɔshamelo w’oma le ‘Ngɔngɔ ka la Mangɔngɔ,’ di’ɔlɔshamelo wa ‘nkumekanga ka lo nɔrdɛ’ ndo di’ɔlɔshamelo wa “nkumi ya dikanga ya la nkɛtɛ.” (Ezek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Ɛny. 17:14; 19:19) Onde ɛlɔshamelo ɛsɔ ntshikitana? Ndooko. Bible koka nkamba la nkombo yotshikitanyi dia nembetshiya ɔlɔshamelo akɔ waamɛ. Ko naa alembe wakamba la Jehowa di’ekambi ande nshika ntanga la ntondo k’otunyi wa wolo ɔsɔ, mbuta ate ase Asuriya wa didjidji? Nde ekɔ lo nkamba l’alembe wahatafɔnya ndo mfɔnya, mbuta ate “alami w’ekoko esambeli la antu a waki enanei.” (Mika 5:5) Alami w’ɛkɔkɔ ndo anto a wake asɔ nembetshiyaka dikumanyi di’Akristo dia lo tshumanelo. (1 Pet. 5:2) Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa ekɔ lo tosha dikumanyi di’Akristo efula l’oyango wa vɔ nama ɛkɔkɔ ande, nkeketsha ekambi ande dikambo di’ɔlɔshɛlɔ wa lo nshi yayaye w’oma le ase Asuriya wa didjidji.b Daka dia Mika mbutaka ɔnɛ vɔ “wayulanya kete y’asi Asuriya la yombo.” (Mika 5:6) Lo mɛtɛ, l’atei wa “dihomɔ dialɔso la diɔ ta,” mbele ndo “lokuwa la ta la nyuma.”​—2 Kɔr. 10:4; Ɛf. 6:17.

17. Naa awui anɛi wakoka dikumanyi nkimɛ oma lo kɛnɛ kambotɔsɛdingola?

¹⁷ Sawo nɛ diambokimanyiya dikumanyi di’Akristo dia vɔ nkimɛ ɔnɛ: 1) Dia sho ndjalɔngɔsɔla dia ɔlɔshamelo w’oma le ase Asuriya wa didjidji, sho pombaka nkeketsha mbetawɔ kaso ndo nkimanyiya anangɛso l’akadiyɛso dia vɔ lawɔ nsala woho akɔ waamɛ. 2) Etena kayɔlɔsha ase Asuriya wa didjidji, dikumanyi pombaka monga l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ayotoshimbɛ. 3) L’etena kɛsɔ, anto wɛna akambo lo demba mbeyaka ndjɔsa dia atɔndɔ watosha okongamelo wa Jehowa bu ohomba. Sho tshɛ pombaka monga suke dia nkitanyiya atɔndɔ tshɛ wayotolongola oyadi sho mɛnaka dia wekɔ atɔndɔ w’eshika kana bu. 4) Le wanɛ tshɛ wayaɛkɛ lo kalasa ya l’andja ɔnɛ, lo lomombo la l’emunyi kana lo atshunda w’ana w’anto, ɔnɛ mbele etena ka vɔ ntshikitanya ekanelo kawɔ. Dikumanyi pombaka monga suke dia nkimanyiya wanɛ tshɛ wele la mbetawɔ ka wɔdu.

18. Wahɔ akɔna wayotokondja lo nshi yayaye naka sho nkana yimba la ɔkɔndɔ ɔnɛ?

¹⁸ Lam’ayokoka etena kayɛnama ekambi waki Nzambi wa nshi nyɛ oko anto wele bu l’ekokelo oko wakɛnamaka ase Juda wa lo nshi ya Hɛzɛkiya, ayonga dui dia lomba dia sho tshɛ nkondja ekeketshelo oma l’ɛtɛkɛta waki Hɛzɛkiya. Ɔnkɔnɛ, tatohɛke dia “[Jehowa Nzambi k]asu, eko kame la su dia ntukimanyia la ntolwela ata asu.”​—2 Ek. 32:8.