Onde wɛ ekɔ lo mɛna “Ɔnɛ lahɛnama”?

1, 2. a) Lande na kakadiɛnamaka dia Mɔsɛ aki lo waale? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.) b) Lande na kaki Mɔsɛ komboka nkɛlɛ ka Farawɔ wɔma?

ASE Edjibito wakɔsaka Farawɔ oko ɔnɔmbɔdi wa mamba ndo oko tshondo ya nzambi. Dibuku dimɔtshi (When Egypt Ruled the East) mbutaka di’ase Edjibito wakɔsaka dia Farawɔ “ndeka anto tshɛ lomba ndo wolo.” Dia mbotsha ase Edjibito wɔma, Farawɔ akalɔtaka dɛmbɔ dia nkoso diaki la sango di’oloyi wa kɔbra walanga numata onto ndo dui sɔ diakɛnyaka ɔnɛ nde koka ndjaka atunyi ande esadi eto. Ohokanyiya woho wakayaoke Mɔsɛ etena kakawotɛ Jehowa ate: “Yaka, keli ndjukutumi le Farayo, dia we ntutundja wudja ami, asi Isariyele, uma l’Edjibitu.”​—Etum. 3:10.

² Mɔsɛ akatshu l’Edjibito ndo akatewoya Farawɔ losango laki Nzambi ndo dui sɔ diakasole nkɛlɛ ka Farawɔ. L’ɔkɔngɔ w’asui divwa nkomɛ ase Edjibito, Farawɔ akaanɛ Mɔsɛ ate: “Tenaki elundji kami ntu pundju, ne dia lushi layuyena elundji kami, we ayuvo.” (Etum. 10:28) La ntondo ka Mɔsɛ mimɔ oma lale Farawɔ, nde akatawote ɔnɛ ana wa nondo tshɛ wa l’Edjibito wayovɔ. (Etum. 11:4-8) Mɔsɛ akadjangɛ nkumbo y’Isariyɛlɛ tshɛ dia vɔ ndjaka mbudi kana ɔkɔkɔ w’omi ko vɔ nkita dikila diawɔ lo eshingito wa nkuke ya mvudu yawɔ. Nyama shɔ yaki ekila le Ra jambizambi y’ase Edjibito. (Etum. 12:5-7) Ko kakɔna kakasale Farawɔ? Mɔsɛ komboka wɔma. Lande na? Oma lo mbetawɔ, nde akakitanyiya Jehowa “aha la mboka nkɛlɛ ka nkumekanga wɔma, nɛ dia nde akatshikala nge oko onto lɛna Ɔnɛ lahɛnama.”​—Adia Hɛbɛru 11:27, 28.

3. Kakɔna kayangaso nsɛdingola lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ ka Mɔsɛ le “Ɔnɛ lahɛnama”?

³ Onde mbetawɔ kayɛ kekɔ wolo lo yoho nyɛ yakokayɛ ‘mɛna Nzambi’? (Mat. 5:8) L’oyango wa sho nkeketsha ɛnɛlɔ kaso ka lo nyuma dia mɛna “Ɔnɛ lahɛnama,” tayanga nsɛdingola ɛnyɛlɔ ka Mɔsɛ. Ngande wele mbetawɔ akakimanyiya Mɔsɛ diaha nde monga la wɔma w’onto? Lo woho akɔna wakinde la mbetawɔ lo alaka waki Nzambi? Ndo ngande wele dikoka diaki la Mɔsɛ dia mɛna “Ɔnɛ lahɛnama” diakookeketsha nde l’ase Isariyɛlɛ waki l’asa eko la nyɔi?

NDE KOMBOKA “NKƐLƐ KA NKUMEKANGA WƆMA”

4. Ngande wakɔsamaka Mɔsɛ le anto waki komonga la mbetawɔ?

⁴ Anto waki komonga la mbetawɔ wakafɔnya ɔnɛ Mɔsɛ aki onto l’anyanya la ntondo ka Farawɔ. Farawɔ mbaketɛ Mɔsɛ lɔmɛna mbakandalɛka ekele. Mɔsɛ akambola Jehowa ate: “Dimi leli na, dia ntsho le Farayo, dia ntutundja asi Isariyele uma l’Edjibitu?” (Ex. 3:11) Ɛnɔnyi oko 40 la ntondo ka laasɔ, Mɔsɛ akalawɔ lolawɔ oma l’Edjibito. Ondo nde akayambola ɔnɛ: ‘Onde ekɔ dui dia lomba dia dimi nkalola otsha l’Edjibito ndo tosola nkɛlɛ ka Farawɔ?’

5, 6. Kakɔna kakakimanyiya Mɔsɛ dia nde mboka Jehowa wɔma lo dihole dia Farawɔ?

⁵ La ntondo ka Mɔsɛ nkalola otsha l’Edjibito, Nzambi akawetsha tɔndɔ di’ohomba diakandayofundaka lo dibuku dia Jobo ate: “Woma wa [Jehowa] mbeli yimba.” (Jobo 28:28) Jehowa akakimanyiya Mɔsɛ dia nde minya wɔma ndo nsala akambo la lomba lo mbɛɛnya otshikitanu wele lam’asa anto la Nzambi Kanga-Wolo-Tshɛ. Nzambi akawombola ate: “Akona akatungi unyo w’untu? Akona ateteka untu lumi, luhuki, osenyu, kana tshungu? Aha dimi [Jehowa]?”​—Etum. 4:11.

⁶ Wetshelo akɔna wakakondja Mɔsɛ? Mɔsɛ takandahombe mboka wɔma. Nde akatomama oma le Jehowa ɔnɛ lakakoke mbosha kɛnɛ tshɛ kakinde l’ohomba dia tewoya Farawɔ losango laki Nzambi. Laadiko dia laasɔ, Farawɔ kɔmbɛdima la Jehowa kaanga yema. Ndo nto, ɔsɔ komonga mbala ka ntondo kakadje ase Edjibito nsɛnɔ y’ekambi waki Nzambi lo waale. Ondo Mɔsɛ akohɔ yoho yakakokɛ Jehowa Abrahama la Yɔsɛfu ndo Mɔsɛ ndamɛ etena kakalɔmbɔlaka waa Farawɔ y’edjedja. (Etat. 12:17-19; 41:14, 39-41; Etum. 1:22–2:10) Lam’ele nde aki la mbetawɔ le Jehowa “Ɔnɛ lahɛnama,” la dihonga tshɛ Mɔsɛ akatɛnana la Farawɔ ndo akawewoya oseka dui tshɛ diakawodjangɛ Jehowa.

7. Mbetawɔ kaki kadiyɛso Ella kakookimanyiya dia nsala na?

⁷ Kadiyɛso Ella nde lawɔ kɔkɔ lo wɔma w’onto nɛ dia nde aki la mbetawɔ le Jehowa. L’ɔnɔnyi wa 1949, apulushi wakawelɛka ɔnɛ waa KGB wakande Ella lo Estonie ndo wakootshike otakataka ko mbeendaka. Nde mbutaka ate: “Dui sɔ diakambisha nsɔnyi k’efula. Koko l’ɔkɔngɔ wa dimi nɔmba Jehowa, lakakondja ki ka l’otema.” L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, wakatowodja lo lokanu lɔmɔtshi la tshitshɛ la wodjima l’edja ka nshi shato. Nde kotshaka ate: “Ewandji wa lokanu wakampangwɛ vɔate: ‘Tayosala kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala diaha lokombo Jehowa dimɔma l’Estonie. Wɛ ayanga tɔlama lo mpango ka lokanu kɛmɔtshi ndo asekayɛ la Sibérie.’ La lɔsɔkɔ tshɛ, vɔ wakamimbola ɔnɛ: ‘Ko wonya ongo! Lende ele Jehowa?’” Onde Ella akoke anto wɔma ko kana nde akayaɛkɛ le Jehowa? Etena kakawoolomboshaka, nde akate la dihonga tshɛ ate: “L’ɔkɔngɔ wa dimi nkana yimba efula, lambɛna dia ndeka dimɛna dimi ntshikala lo lokanu ko nama diɔtɔnganelo diasami la Nzambi lo dihole dia ntomba ko nshisha diɔtɔnganelo sɔ.” Le Ella, Jehowa aki onto la mɛtɛ mɛtɛ oko waki anto wakandɛnaka. Diɛsɛ la mbetawɔ kande, nde akalame olowanyi ande.

8, 9. a) Kakɔna kakoka tokimanyiya diaha sho mboka anto wɔma? b) Etena kahembamayɛ dia mboka anto wɔma, le onto akɔna ahombayɛ mendɛka?

⁸ Naka wɛ monga la mbetawɔ le Jehowa, kete wɛ ayotondoya wɔma. Naka wɛ mbetawɔ di’aseka lɛɛta koshimba dia wɛ ntɛmɔla Nzambi, kete ayonga oko vɔ mbokete lɔmɛna mbalɛyɛ ekele. Lo tena dia ngasɔ, wɛ mbeyaka ndjoyambola dia kana ekɔ dui dia lomba wɛ ntetemala kambɛ Jehowa ko ntona nkitanyiya kɛnɛ kakɔlɔmba aseka lɛɛta. Tohɛke dia kɛnɛ kakoka tokimanyiya diaha sho mboka anto wɔma ele monga la mbetawɔ le Nzambi. (Adia Tukedi 29:25.) Jehowa mumbolaka ate: “We na, dia we mbuka untu lukuvo woma, la ona untu lufanyi l’adiyu?”​—Is. 51:12, 13.

⁹ Endɛka paka le Jehowa Kanga-Wolo-Tshɛ. Nde mɛnaka, ndjadjaka lo dihole diaso ndo sukɛka wanɛ wasoyama oma le ɛnɔmbɔdi waha la losembwe. (Etum. 3:7-10) Naka ambokoma dia mamɛ mbetawɔ kaso la ntondo k’ɛnɔmbɔdi w’aseka lɛɛta, Bible totɛka ɔnɛ: “Tanyoyakiyanyake dia woho wayonyɔtɛkɛta kana kɛnɛ kayonyota, nɛ dia wayonyotɛ kɛnɛ kayonyɔtɛkɛta ko wonya akɔ.” (Mat. 10:18-20) Ɛnɔmbɔdi w’anto hawɛdimi la Jehowa. Naka wɛ nkeketsha mbetawɔ kayɛ, kete wɛ ayɔsa Jehowa oko onto la mɛtɛ mɛtɛ lalomɔlomɔ dia kokimanyiya.

NDE AKI LA MBETAWƆ LO ALAKA WAKI NZAMBI

10. a) Naa dui diakalɔmbɛ Jehowa ase Isariyɛlɛ dia vɔ nsala lo Ngɔndɔ ka Nisana ka lo 1513 N.T.D.? b) Lande na kakakitanyiya Mɔsɛ kɛnɛ kakawotɛ Nzambi?

¹⁰ Lo ngɔndɔ ka Nisana ka lo 1513 N.T.D., Jehowa akatɛ Mɔsɛ nde la Arɔna dia vɔ mbutɛ ase Isariyɛlɛ dia vɔ nsala dui diahawatasalaka ndooko lushi, mbuta ate ndjaka mbudi kana ɔkɔkɔ w’omi waha l’ɛkɔmɔ ko vɔ nkita dikila diawɔ lo eshingito wa nkuke ya mvudu yawɔ. (Etum. 12:3-7) Kakɔna kakasale Mɔsɛ? Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akayofundaka lo dikambo dia Mɔsɛ ate: “Oma lo mbetawɔ, nde akasale dambo di’elekanelo ndo akakite dikila lo eshingito diaha ondjakanyi ndjodiaka anawɔ wa nondo.” (Hɛb. 11:28) Mɔsɛ akeyaka dia nde koka ndjaɛkɛ le Jehowa ndo nde akayashikikɛ dia Jehowa ayokotsha daka diande dia ndjaka ana wa nondo tshɛ wa l’Edjibito.

11. Lande na kakewola Mɔsɛ nkumbo y’ase Isariyɛlɛ?

¹¹ Ondo ana waki Mɔsɛ waki la Midiyana lɛnɛ akiwɔ kokoka ndjakema oma le “ondjakanyi.”a (Etum. 18:1-6) Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, l’okitanyiya tshɛ nde akewola nkumbo nkina ya l’Isariyɛlɛ yaki anawɔ wa nondo lo waale. Nsɛnɔ y’anasɔ yaki lo waale ndo Mɔsɛ aki la ngandji otsha le wanyande anto. Bible mbutaka ɔnɛ Mɔsɛ “aketi dihangamendi dia Isariyele [aha la ntshimbatshimba]; akawatela ati: . . . [Nyodiake] osongo w’okoko w’elekanelu.”​—Etum. 12:21.

12. Naa losango l’ohomba lambotosha Jehowa dia sho mbewoya?

¹² Oma lo ɛlɔmbwɛlɔ k’ondjelo, wodja waki Jehowa wekɔ lo mbewoya losango l’ohomba efula lata ɔnɛ: “Nyoke Nzambi wɔma ndo nyootombole, nɛ dia wonya ande wa kilombo wambokoka. Nyɔtɛmɔlɛ Ɔnɛ lakatonge olongo la nkɛtɛ la ndjale ndo tɔkɔkɔ t’ashi.” (Ɛny. 14:7) Etena ka sho mbewoya losango lɔsɔ tɔ kɛnɛ. Sho pombaka nsambisha asekaso dia vɔ ntomba oma lo Babilɔna ka Woke, “diaha [vɔ] ndjolongola asui atɔ.” (Ɛny. 18:4) “Ɛkɔkɔ ekina” wekɔ lo nkamba kaamɛ l’Akristo w’akitami dia vɔ nɔmba anto waheye Nzambi dia vɔ ‘ndjokana nto’ la nde.​—Jni. 10:16; 2 Kɔr. 5:20.

13. Kakɔna kayotokimanyiya dia mfudia nsaki kele la so ka nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ?

¹³ Tekɔ l’eshikikelo dia “wonya wa kilombo” wambokoka. Tekɔ nto la mbetawɔ dia Jehowa hadje oshimu esɔ lo kɛnɛ kendana l’ohomba wa nsambisha ndo wa mbetɛ anto ambeki. Lo ɛnɛlɔ, ɔpɔstɔlɔ Joani “akɛnyi andjelo anɛi wemadi l’atshuku anɛi wa nkɛtɛ, wokime mpɛpɛ nyɛi ya la nkɛtɛ wolo.” (Ɛny. 7:1) L’ekimanyielo ka mbetawɔ, onde wɛ ekɔ lo mɛna andjelo asɔ wele suke dia nkimɔ mpɛpɛ y’elanyelo ya mfɔnu ka woke kayanga komɛ andja ɔnɛ? Naka mɛna andjelo asɔ la washo ayɛ wa mbetawɔ, kete wɛ ayonga l’akoka wa nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la dihonga tshɛ.

14. Kakɔna katotshutshuya dia sho “mbewula [onto a kɔlɔ] uma lu mbuka kandi ka kolo”?

¹⁴ Akristo wa mɛtɛ wamboshilaka monga la diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ lam’asawɔ la Jehowa ndo la elongamelo ka lɔsɛnɔ la pondjo. Koko, sho mbeyaka dia tekɔ l’ɔkɛndɛ wa “mbewula [onto a kɔlɔ] uma lu mbuka kandi ka kolo, . . . dia nshimbela lumu landi.” (Adia Ezekiyele 3:17-19.) Lo mɛtɛ, hatosambisha tsho l’oyango wa mbewɔ onongo wa dikila di’anto, koko sho salaka dui sɔ dia ngandji kokaso Jehowa ndo wanyaso anto. Yeso akɛnya kɛnɛ kalembetshiya ngandji la kɛtshi lo wɛɛla ande w’ose Samariya l’ɔlɔlɔ. Onto l’onto kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘L’ɛnyɛlɔ k’ose Samariya, onde “kɛtshi tshutshuyakami” dia nsambisha?’ Oma laasɔ, hatohombe pondjo monga oko ɔlɔmbɛdi kana ose Lɛwi la lo wɛɛla wa Yeso lo mbisha tɛkɛ nɛndɛ ndo mbeta “wedi okina” oko wakawasale. (Luka 10:25-37) Mbetawɔ kele la so l’alaka waki Nzambi ndo ngandji kokaso wanyaso anto ayototshutshuya dia sho ndjasha efula l’olimu w’esambishelo kam’ekende suke.

“VƆ WAKATENYANYA NDJALE KA BEELA”

15. Lande na kakakome ase Isariyɛlɛ ewo?

¹⁵ Mbetawɔ kaki la Mɔsɛ le “Ɔnɛ lahɛnama” akookimanyiya etena kaki ase Isariyɛlɛ lo waale l’ɔkɔngɔ wa vɔ ntomba oma l’Edjibito. Bible mbutaka ɔnɛ: “Isariyele wakedia ashu, wenyi ku asi Edjibitu ane wayâyeli l’okongo. Asi Isariyele wakadidima la woma, wakaleli le [Jehowa].” (Etum. 14:10-12) Onde kɛnɛ kakaakomɛ kɛsɔ aki dui diakiwɔ konongamɛka? Keema. Jehowa akatawaewoyisha la ntondo ate: “Dimi layukikitsha utema a Farayo; ndi ayâyela. Dimi layukundja lutumbu lu dikambu dia Farayo la ului andi tshe w’alimbi. Ku asi Edjibitu wayeya vati: Dimi keli [Jehowa].” (Etum. 14:4) Koko, ase Isariyɛlɛ wakɛnaka paka kɛnɛ kakɛnamaka la washo, mbuta ate ndjale ka Beela kaki la ntondo kawɔ, pusupusu ya Farawɔ yakayawayelaka ndo osombe wa pami w’ɛnɔnyi 80 wakatawalɔmbɔlaka. Vɔ wakakome ewo.

16. Ngande wele mbetawɔ kakakeketsha Mɔsɛ etena kakawakome lo ndjale ka Beela?

¹⁶ Koko Mɔsɛ koshisha elongamelo. Lande na? Nɛ dia washo ande wa mbetawɔ wakɛnaka ɛngɔ kɛmɔtshi kakaleke ndjale ndo alembe wolo. Nde ‘akɛnyi panda ka Jehowa,’ ndo nde akeyaka dia Jehowa ayɔlwɛlɛ ase Isariyɛlɛ. (Adia Etumbelu 14:13, 14.) Mbetawɔ kaki Mɔsɛ kakayongaka la shɛngiya le wodja wa Nzambi. Bible mbutaka ɔnɛ: “Oma lo mbetawɔ, vɔ wakatenyanya ndjale ka Beela wate kana oko lo nkɛtɛ y’ofumbo ndo lam’akahembe ase Edjibito dia mbayela, vɔ wakadinde l’ashi.” (Hɛb. 11:29) Oma laasɔ, ‘wodja wakatatɛ mboka Jehowa wɔma ndo monga la mbetawɔ le nde ndo le okambi ande Mɔsɛ.’​—Etum. 14:31.

17. Dikambo diakɔna dia lo nshi yayaye diayodja mbetawɔ kaso l’ohemba?

¹⁷ Kem’edja, nsɛnɔ yaso yayonga lo waale. Etena kayokoma mfɔnu ka woke lo kondoko, mandji ya l’andja ɔnɛ yayolanya tshɛ lo tshɛ atshunda w’ɛtɛmwɛlɔ wotoleki wolo esadi eto. (Ɛny. 17:16) Jehowa nembetshiyaka lo yoho ya didjidji woho wayotonga oko anto waha la ekokelo l’ɛnyɛlɔ ka ‘wanɛ tshɛ wele esomba awɔ bu la mpele, tokengete ndo nkuke.’ (Ezek. 38:10-12, 14-16) La washo aso wa lo demba, tayɛna oko hatotoshimbamɛ pondjo. Ko kakɔna kayoyosala?

18. Lembetshiya lande na kahatatoka wɔma lo mfɔnu ka woke.

¹⁸ Hatohombe mboka wɔma pondjo. Lande na? Nɛ dia Jehowa akatewoyisha la ntondo woho wayɔlɔshama wodja ande. Nde akatewoyisha nto ndo etombelo wayonga la dui sɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Lu lushi lako, lam’ayuya asi Ngongo dia ndjolosha wudja wa Isariyele, ududu wayutumba uma l’ehembe ami, mbata Khumadiondjo [Jehowa]. Ne dia lu kandjema kami la dja ya kele kami mbatami.” (Ezek. 38:18-23) Oma laasɔ, Nzambi ayolanya anto tshɛ walanga salɛ ekambi ande kɔlɔ. Mbetawɔ kele la yɛ lo etombelo wayonga la “lushi la wuki ndo la woma” laki Jehowa ayokokimanyiya dia ‘mɛna panda kaki Jehowa’ ndo nama olowanyi ayɛ.​—Joe. 2:31, 32.

19. a) Diɔtɔnganelo dia ngande diaki lam’asa Jehowa la Mɔsɛ? b) Naka sho nyanga ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa lo akambo aso tshɛ, ɛtshɔkɔ akɔna wayotokondja?

¹⁹ Toyalɔngɔsɔlɛ oma ko kakianɛ lo kɛnɛ kendana l’akambo wa diambo asɔ lo ‘ntshikala nge oko anto wɛna Ɔnɛ lahɛnama.’ Tokeketsha diɔtɔnganelo diasaso la Jehowa Nzambi lo mbekaka Bible lushi la lushi ndo lo nɔmbaka. Mɔsɛ aki la diɔtɔnganelo dia dimɛna lam’asande la Jehowa ndo Jehowa akakambe la nde. Diakɔ diata Bible dia Jehowa akeyaka Mɔsɛ “elundji l’elundji.” (Euh. 34:10) Mɔsɛ aki omvutshi wa laande. Naka sho monga la mbetawɔ, kete sho lawɔ kokaka monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna lam’asaso la Jehowa ndo tayonga oko anto wawɛna. Bible toshikikɛka dia naka sho nyangaka ɛlɔmbwɛlɔ kande lo ‘akambo aso tshɛ, kete nde ayotɔlɔngɔswɛla mboka yaso.’​—Tuk. 3:6.