Wamato wɔtɛkɛtami lo Bible—Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le wɔ?
Okadimwelo washa Bible
Bible shilaka kombo ya wamato efula, wele sho koka nkondja wetshelo efula w’ohomba oma lo nsɛnɔ yawɔ. (Rɔmɔ 15:4; 2 Timɔte 3:16, 17) Sawo nɛ tɛkɛtaka lo tshena pe dia wamato angana ato wɔtɛkɛtami lo Bible. Sho koka mbokoya amɔtshi l’atei awɔ. Akina wekɔ bɛnyɛlɔ di’ɔhɛmwɛlɔ le so.—1 Kɔrɛtɔ 10:11; Hɛbɛru 6:12.
Abigayɛlɛ
Abigayɛlɛ akinde? Nde aki wadi aki Nabala, pami kaki l’ɔngɔnyi ndo awui wolo. Koko Abigayɛlɛ aki la shɛnɔdi, okitshakitsha, olangala ndo la lonyuma la dimɛna.—1 Samuɛlɛ 25:3.
Kakɔna kakandasale? Abigayɛlɛ akasale akambo la lomba ndo la shɛnɔdi dia mbewɔ mpokoso. Nde la Nabala wakasɛnaka l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka lɛnɛ akatalawɔlawɔka Davidɛ, ɔnɛ lakahombe ndjonga nkumekanga l’Isariyɛlɛ. Etena kaki Davidɛ l’ekambi ande l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ, vɔ wakakokɛka ekɔkɔ wa Nabala oma le ase wevi. Koko etena kakatome Davidɛ akɛndji dia tɔlɔmba Nabala diangɔ dia ndɛ, la lɔsɛndji tshɛ Nabala akatone. Davidɛ akomala efula! Diakɔ diele nde l’ekambi ande wakatshu dia todiaka Nabala l’anto tshɛ wa lo luudu lande.—1 Samuɛlɛ 25:10-12, 22.
Etena kakandoke kɛnɛ kakasale omɛnde, Abigayɛlɛ akasale akambo la shamanya. Nde akasha ekambi ande mbo ya ndɛ dia vɔ tosha Davidɛ l’ekambi ande ndo nde akatshu kaamɛ la wɔ dia tɔlɔmba Davidɛ kɛtshi. (1 Samuɛlɛ 25:14-19, 24-31) Etena kakɛnyi Davidɛ weshasha w’oma le Abigayɛlɛ ndo okitshakitsha ande, kakandoke dako dia nde dia lomba, nde akeye dia Nzambi mbakakambe la nde di’aha nde nsala dui dia kɔlɔ. (1 Samuɛlɛ 25:32, 33) Yema tshitshɛ oma laasɔ, Nabala akavu ndo Abigayɛlɛ akayokoma wadi aki Davidɛ.—1 Samuɛlɛ 25:37-41.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Abigayɛlɛ? Kaanga mbakinde olangala ndo ɔngɔnyi, Abigayɛlɛ aki la wɛdimu lo woho wakandayaɔsaka. Dia mbidja wɔladi nde aki suke dia nɔmba edimanyelo lo dui diakinde kosala munga. Nde akakandola okakatanu wa wolo l’ɔkɔmi, la dihonga ndo la lomba.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Abigayɛlɛ enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nde akasale akambo la shɛnɔdi.”
Dɛbɔra
Dɛbɔra akinde? Nde aki omvutshi wa womoto wa Jehowa, Nzambi k’Isariyɛlɛ. Nzambi akakambaka lande dia mbeyanya lolango lande le wodja ande. Nzambi akakambe la nde nto dia nkimanyiya ase Isariyɛlɛ dia nkandola ekakatanu awɔ.—Embadi 4:4, 5.
Kakɔna kakandasale? Omvutshi wa womoto Dɛbɔra, akasukɛ atɛmɔdi wa Nzambi la dihonga tshɛ. L’ɛlɔmbwɛlɔ ka Nzambi, nde akalɔmbɛ Baraka dia nɔmbɔla asɔlayi w’ase Isariyɛlɛ dia vɔ ndɔsha ase kanana wakawaɛnyaka paa. (Embadi 4:6, 7) Etena kakɔlɔmbɛ Baraka dia nde ntshɔ kaamɛ la nde, Dɛbɔra komboka wɔma koko nde aketawɔ la lolango tshɛ.—Embadi 4:8, 9.
L’ɔkɔngɔ wa Nzambi nkimanyiya ase Isariyɛlɛ dia vɔ mbidja otshumba, Dɛbɔra akafunde etenyi k’osambo wakawembe nde la Baraka dia nkɔndɔla woho wakete akambo. L’osambo ɔsɔ, Dɛbɔra akate kɛnɛ kakasale Jaɛlɛ, womoto okina laki komboka wɔma, l’otshumba wakawadje ase Kanana ɔsɔ.—Embadi tshapita 5.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Dɛbɔra? Dɛbɔra aki la dihonga ndo la yimba ya ndjahondja. Nde akakeketshaka anto akina dia nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ lo washo wa Nzambi. Etena kakawasalaka dui sɔ nde akawawandolaka efula.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Dɛbɔra, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: ‘Lakemala oko mama lo Isariyɛlɛ.’
Delila
Delila akinde? Nde aki womoto lakalangema efula oma le Samisɔna shushi ya l’Isariyɛlɛ.—Embadi 16:4, 5.
Kakɔna kakandasale? Nde aketawɔ nongola falanga oma le ewandji wa la Filistiya dia mfunga Samisɔna, ɔnɛ lakakambaka la Nzambi dia ntshungola ase Isariyɛlɛ oma le ase Filistiya. Ase Filistiya komonga l’akoka wa mbɔlɛndja, nɛ dia nde aki la wolo efula wa demba wa lo dihindo. (Embadi 13:5) Ɔnkɔnɛ, ewandji w’ase Filistiya wakayange ekimanyielo oma le Delila.
Ase Filistiya wakasha Delila falanga dia vɔ mbeya kiɔkɔ ya wolo wa diambo wa Samisɔna. Delila aketawɔ nongola falanga. L’ɔkɔngɔ wa samisɔna mbokesa mbala efula, l’ekomelo Delila akayeyaka sheke ya wolo wa Samisɔna. (Embadi 16:15-17) Nde akayosholɛka ase Filistiya sheke ya wolo wa Samisɔna, ko vɔ wakande Samisɔna ndo wakawodje lo lokanu.—Embadi 16:18-21.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Delila? Delila bu ɛnyɛlɔ ka sho ndjela. Lo tshutshuyama la lokaki ndo l’ɔkɔmiya, nde akakambe la lokeso ndo akashisha kɔlamelo otsha le okambi wa Jehowa Nzambi.
Ɛsta
Ɛsta akinde? Nde aki womoto l’ose Juda lakasɔnama oma le nkumekanga Ahasuɛrɔ dia monga wadi aki nkumekanga.
Kakɔna kakandasale? Ɛsta wadi aki nkumekanga akakambe la wolo ande dia nkokɛ wodja ande diaha vɔ mbadiaka. Nde akashola sheke yakadjama lo mukanda ɔmɔtshi wa lɛɛta wakataka dia nshila ase Juda waki lo diolelo dia Pɛrɛsiya tshɛ oshiki lushi lɔmɔtshi shikaa. Sheke ya kɔlɔ shɔ yakadjama oma le Hamana pami kaki oma la le nkumekanga. (Ɛsta 3:13-15; 4:1, 5) L’ekimanyielo ka Mɔrɔdɛkai owotɔ ande, Ɛsta akadje lɔsɛnɔ lande lo waale, lo mbishola sheke shɔ le omɛnde, nkumekanga Ahasuɛrɔ. (Ɛsta 4:10-16; 7:1-10) Ahasuɛrɔ akatɛ Ɛsta nde la Mɔrɔdɛkai dia mfunda mukanda okina wa lɛɛta wakashaka ase Juda lotshungɔ la ndjakokɛ. Ase Juda wakadje atunyi awɔ otshumba wa mamba.—Ɛsta 8:5-11; 9:16, 17.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Ɛsta? Ɛsta wadi aki nkumekanga ekɔ ɛnyɛlɔ ka dimɛna ka dihonga, k’okitshakitsha ndo k’onto leya elelo ande. (Osambo 31:24; Filipɛ 2:3) Kaanga mbakinde olangala ndo la dihole dia nɛmɔ, nde akayangaka dako ndo ekimanyelo. Nde akasawolaka l’omɛnde l’ɔkɔmi tshɛ, la dilɛmiɛlɔ di’efula, koko la dihonga. L’etena kaki ase Juda lo waale w’efula kɛsɔ, la dihonga tshɛ nde akayaeyanya oko ose Juda.
▸ Dia mbeya awui akina efula w’endana la Ɛsta, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nde akaamɛ ekambi waki Nzambi” ndo “Nde akasale akambo la lomba, dihonga ndo la yimba ya ndjahombia.”
Eva
Eva akinde? Nde aki womoto la ntondo ndo womoto la ntondo l’ɔtɛkɛtami lo Bible.
Kakɔna kakandasale? Eva kokitanyiya didjango diokɛma hwe di’oma le Nzambi. Oko omɛnde Adama, Eva akatongama la demba dia kokele, la lotshungɔ la nsɔna kɛnɛ kalangande ndo la dikoka dia kɛnɛmɔla waonga w’amɛna wele oko ngandji ndo lomba. (Etatelo 1:27) Eva akeyaka dia Nzambi akatɛ Adama dia naka vɔ ndɛ olowa w’oma l’osongo ɔmɔtshi, kete vɔ wayovɔ. Koko, Eva akakesama lo mbetawɔ dia nde hovɔ. Lo mɛtɛ, wakawetawoya ɔnɛ nde ayonga la lɔsɛnɔ la dimɛna naka nde ntona nkitanyiya Nzambi. Ɔnkɔnɛ, nde akale olowa ndo l’ɔkɔngɔ nde akayosha omɛnde ko nde akale.—Etatelo 3:1-6; 1 Timɔte 2:14.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Eva? Eva bu ɛnyɛlɔ ka sho ndjela. Ɛnyɛlɔ kande mɛnyaka waale waya lo nomialomia nsaki ya kɔlɔ. Kaanga mbakawadjangɛ Nzambi didjango di’okema hwe, nde akonge la nsaki ka wolo ka mbɔsa ɛngɔ kakinde komonga la lotshungɔ la mbɔsa.—Etatelo 3:6; 1 Joani 2:16.
Hana
Hana akinde? Hana aki wadi aki Elekana ndo nyango Samuɛlɛ, ɔnɛ lakayonga omvutshi wakanyanyemaka efula l’Isariyɛlɛ.—1 Samuɛlɛ 1:1, 2, 4-7.
Kakɔna kakandasale? Etena kakinde ekomba, nde akayange esambelo oma le Nzambi. Om’aki Hana aki la wadi ahende. Wadɛnde okina, Penina, aki l’ana koko Hana akatshikala ekomba edja efula l’ɔkɔngɔ wa nde tshukama. Penina akawɔlaka mbala la mbala, koko Hana akalɔmbaka Nzambi dia nkondja esambelo. Nde akatshike dɔkɔlɔkɔ la ntondo ka Nzambi, lo mbuta dia naka Nzambi mbosha ɔna pami, kete nde ayokimɔ ɔna ɔsɔ dia mbokambɛ lo Tabɛrnakɛlɛ mbuta ate, luudu la dipɛma lakatɛmɔlaka ase Isariyɛlɛ Nzambi ndo lakawakokaka mɛmba otsha lo dihole dikina.—1 Samuɛlɛ 1:11.
Nzambi akakadimola dɔmbɛlɔ dia Hana ndo nde akote Samuɛlɛ. Hana akakotsha ɛtɛkɛta ande. Nde akatɔlɛ Samuɛlɛ dia tokambaka lo Tabɛrnakɛlɛ etena kakinde eke dikɛnda efula. (1 Samuɛlɛ 1:27, 28) Ɔnɔnyi l’ɔnɔnyi, nde akɔtɛlɛka kutukutu yele bu l’anya ndo akɔtɔlɛkayɔ. L’ɔkɔngɔ diko, Nzambi akatshɔkɔla Hana lo mbosha ana akina atanu, apami asato la wamato ahende.—1 Samuɛlɛ 2:18-21.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Hana? Alɔmbɛlɔ ande w’oma k’ɛse otema wakokimanyiya dia nde mbikikɛ ehemba. Dɔmbɛlɔ diande dia lowando diofundami lo 1 Samuɛlɛ 2:1-10 mɛnyaka dia nde aki la mbetawɔ ka wolo otsha le Nzambi.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Hana, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nde akadiholɛ Nzambi otema lo dɔmbɛlɔ.”
▸ Dia nshihodia lande na kaketawɔka Nzambi dia wodja ande ntshuka ɛsɛngɛ, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Dieu approuve-t-il la polygamie ?”
Jaɛlɛ
Jaɛlɛ akinde? Jaɛlɛ aki wadi aki Hebɛrɛ, laki komonga ose Isariyɛlɛ. Aha la mboka wɔma, Jaɛlɛ akasukɛ wodja wa Nzambi.
Kakɔna kakandasale? Jaɛlɛ akasale dui dia mamba, etena kakaye Sisɛra owandji w’alembe w’ase Kanana lo luudu lande. Ase Isariyɛlɛ wakalɛndja Sisɛra lo ta ndo nde akayangaka dihole diakandahombe ndjashɛ ndo mumuya. Jaɛlɛ akawɔtshiya lo luudu lande la dipɛma. Etena kaki Sisɛra lo djɔ, Jaɛlɛ akodiake.—Embadi 4:17-21.
Kɛnɛ kakasale Jaɛlɛ kakakotsha Prɔfɛsiya kakate Dɛbɔra ate: “Jehowa ayokimɔ Sisɛra lo anya wa womoto ɔmɔtshi.” (Embadi 4:9) Jaɛlɛ akatombwama lo kɛnɛ kakandasale; wakawelɛ ɔnɛ: “Womoto loleki tshɔkwama.”—Embadi 5:24.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Jaɛlɛ? Jaɛlɛ akɔshi yɛdikɔ ndo akonge la dihonga. Kɛnɛ kakokomɛ mɛnyaka dia Nzambi koka nsala akambo amɔtshi dia nkotsha prɔfɛsiya yande.
Jezabɛlɛ
Jezabɛlɛ akinde? Jezabɛlɛ aki wadi aki Ahaba, nkumekanga k’Isariyɛlɛ. Jezabɛlɛ komonga ose Isariyɛlɛ ndo nde kɔtɛmɔlaka Jehowa. Nde akatɛmɔlaka Baala, jambizambi y’ase Kanana.
Kakɔna kakandasale? Jezabɛlɛ wadi aki nkumekanga akayaetɛka owandji, kombokanaka kandji ndo aki kanga ngala. Nde akasukɛka ɔtɛmwɛlɔ wa Baala ndo awui wa mindo wa dieyanelo wakawasalaka l’ɔtɛmwɛlɔ akɔ. L’etena kakɔ kaamɛ, nde akahembe dia nkomiya ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa Nzambi ka mɛtɛ.—1 Nkumi ya dikanga 18:4, 13; 19:1-3.
Jezabɛlɛ akataka kashi ndo akadiakaka anto dia nkotsha eyango ande wa lokaki. (1 Nkumi ya dikanga 21:8-16) Oko wakate Nzambi, nde akavu nyɔi ka kɔlɔ ndo nde kokundɛma.—1 Nkumi ya dikanga 21:23; 2 Nkumi ya dikanga 9:10, 32-37.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Jezabɛlɛ? Jezabɛlɛ bu ɛnyɛlɔ ka sho ndjela. Nde komonga la lɔkɛwɔ la dimɛna, diakɔ diele vɔ kambaka la lokombo lande dia ntɛkɛta dikambo dia womoto lahoke sɔnyi, lele la lɔkɛwɔ la mindo ndo lahayakimɛ.
Lea
Lea akinde? Lea aki wadi l’otango la Jakɔbɔ owandji wa nkumbo. Kosɛnde Rashɛlɛ, aki wadi aki Jakɔbɔ la hende.—Etatelo 29:20-29.
Kakɔna kakandasale? Lea akote la Jakɔbɔ ana w’apami asamalo. (Ruta 4:11) Jakɔbɔ akalange ntshuka Rashɛlɛ koko aha Lea. Koko, shɛwɔ Labana akɔshi yɛdikɔ ya Lea mbɔsa dihole dia Rashɛlɛ. Etena kakeye Jakɔbɔ dia nde ambokesama, nde akalɔmbɛ Labana dia nde mbolembetshiya ɔkɔkɔ wakandasale dui sɔ. Labana akawotɛ dia lo mbekelo kawɔ, ɔna kose hakoke tshukama la ntondo k’ɔna l’enondo. Lomingu ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, Jakɔbɔ akayotshuka Rashɛlɛ.—Etatelo 29:26-28.
Jakɔbɔ akalangaka Rashɛlɛ efula oleki Lea. (Etatelo 29:30) Etombele wakonge la dui sɔ ele, Lea akonge la kandjema lo woho wakalekaka Jakɔbɔ nanga kosɛnde. Nzambi akɛnyi woho wakayaokaka Lea ko nde akɔtshɔkɔla lo mbosha ana esambele mbuta ate, ana w’apami asamalo ndo ɔna womoto ɔtɔi.—Etatelo 29:31.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Lea? Lea akayange ekimanyelo ka Nzambi lo dɔmbɛlɔ ndo nde kombetawɔ di’ekakatanu wa lo nkumbo mboshimba dia nshihodia woho wakosukɛ Jehowa. (Etatelo 29:32-35; 30:20) Ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ lande mɛnyaka hwe ekakatanu wonga lo diwala di’ɔsɛngɛ, yoho ya diwala yele Nzambi akayetawɔka l’etena kɛmɔtshi. Nde akakongɛ dia pami ɔtɔi ntshuka womoto ɔtɔi.—Mateo 19:4-6.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Lea, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Deux sœurs tourmentées qui ont ‘bâti la maison d’Israël.’”
▸ Dia nshihodia lande na kaketawɔka Nzambi dia wodja ande ntshuka ɛsɛngɛ l’etena kɛmɔtshi, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Dieu approuve-t-il la polygamie ?”
Maata
Maata akinde? Maata, aki kadiyɛndɛ la Lazaro nde la Mariya ndo vɔ akɔ asato wakadjasɛka suke la Jɛrusalɛma lo ngielongelo yakawelɛka Betaniya.
Kakɔna kakandasale? Maata aki ɔngɛnyi wa ma ma wa Yeso, ɔnɛ “[l]akokaka Maata nde la kadiyɛnde ndo Lazaro ngandji.” (Joani 11:5) Maata aki womoto lakalongolaka angɛndangɛnda. Etena kakaye Yeso lakawɔ, Mariya akasɔnɛ dia mpokamɛ Yeso etena kele Maata akakambaka elimu wa la ngelo. Maata akanyange la ntondo ka Yeso lo mbotɛ dia Mariya hokimanyiya. L’ɔkɔmi tshɛ, Yeso akangola ekanelo kande ka yimba kɛsɔ.—Luka 10:38-42.
Etena kakonge Lazaro la hemɔ, Maata la kosɛnde wakatome anto dia telɛ Yeso wele l’eshikikelo dia nde akakoke nkɔnɔla ɔnangɛwɔ. (Joani 11:3, 21) Koko Lazaro akayovɔ. Sawo diaki lam’asa Maata la Yeso diakɛnya wɛkamu ande lo daka dia lo Bible dia eolwelo ndo lo dikoka dia Yeso dia mbolola ɔnango.—Joani 11:20-27.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Maata? Maata akakambaka olimu efula dia nongola angɛndangɛnda. Nde aketawɔka dako. Nde akakɛnɛmɔlaka nsaki ndo mbetawɔ kande lo yoho ya dimɛna.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana Maata, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Dimi lambetawo.”
Mariya (nyango Yeso)
Mariya akinde? Mariya aki osekaseka wa womoto w’ose Juda. Nde aki emuma etena kakandote Yeso, nɛ dia nde akatshu diemi di’Ɔna Nzambi lo yoho ya dihindo.
Kakɔna kakandasale? L’okitshakitsha tshɛ, Mariya akasale lolango la Nzambi. Nde aki omambedi wa Yɔsɛfu etena kakaye ondjelo le nde dia ndjowewoya dia nde ayotshɔ diemi ndo ayota Mɛsiya ɔnɛ lakawakongɛka edja efula. (Luka 1:26-33) Nde aketawɔ ɔkɛndɛ ɔsɔ la lolango. L’ɔkɔngɔ wa eotwelo ka Yeso, Mariya nde la Yɔsɛfu wakote ana w’apami anɛi ndo ana wa wamato ahende kana ndekana. Ɔnkɔnɛ, Mariya kotshikala emuma. (Mateo 13:55, 56) Kaanga mbele nde aki la diɛsɛ dia laande, ndooko lushi lakandayange nɛmɔ dia laande, oyadi etena kakakambaka Yeso olimu ande kana etena kakinde l’etshumanelo ka ntondo k’Akristo.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Mariya? Mariya aki womoto laki la kɔlamelo ndo laketawɔ ɔkɛndɛ wa woke efula. Nde akeyaka Afundelo dimɛna dimɛna. L’ɛtɛkɛta ande wele lo Luka 1:46-55, mɛnamaka dia nde akashile Afundelo mbala ndekana 20.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Mariya, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Une vie exemplaire riche d’enseignements.”
Mariya (kadiyɛki Maata nde la Lazaro)
Mariya akinde? Mariya kaamɛ l’ɔnango Lazaro ndo Maata waki angɛnyi wa ma ma wa Yeso.
Kakɔna kakandasale? Mariya akɛnya mbala efula dia nde akɔsaka Yeso Ɔna Nzambi la nɛmɔ. Nde akɛnya mbetawɔ lo mbuta dia Yeso akakoke nsala di’aha Lazaro l’ɔnango mvɔ ndo nde aki laawɔ etena kakolola Yeso Lazaro. Lushi lɔmɔtshi, Maata akate dia nde ambosala kɔlɔ lo woho wakandasɔnɛ dia mpokamɛ Yeso lo dihole dia mbokimanyiya l’elimu wa la ngelo. Koko, Yeso akandola Mariya lo woho wakandetsha awui wa lo nyuma lo dihole dia ntondo.—Luka 10:38-42.
Lo diaso dikina, Mariya akalongola Yeso lo yoho ya laande lo mbotɛ “malashi w’oshinga wolo” l’ɔtɛ ndo l’ekolo. (Mateo 26:6, 7) Anto amɔtshi waki laawɔ wakate dia Mariya ambolanya malashi ɔsɔ. Koko Yeso akawɔswɛlɛ lo mbuta ɔnɛ: “L’ahole tshɛ wa l’andja w’otondo wayosambishama lokumu l’ɔlɔlɔ [la Diolelo la Nzambi] lɔnɛ, wayotaka ndo dikambo diambosala womoto ɔnɛ dia mboohɔka.”—Mateo 24:14; 26:8-13.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Mariya? Mariya akakɛnɛmɔla mbetawɔ ka wolo. Nde aketsha Ɔtɛmwɛlɔ wa Nzambi la ntondo k’awui akina. L’okitshakitsha tshɛ nde akasha Yeso nɛmɔ, kaanga mbele dui sɔ diakalɔmbɛ dia nde nshisha falanga efula.
Mariya w’ose Mangadala
Mariya w’ose Mangadala akinde? Mariya w’ose Mangadala, aki ombeki wa kɔlamelo wa Yeso.
Kakɔna kakandasale? Mariya w’ose mangadala aki womoto ɔmɔtshi lakatandaka kɛndɔ kaamɛ la Yeso l’ambeki ande. La lokaho tshɛ, nde akakambe la falanga yande dia mbakimanyiya dia vɔ nkotsha ehomba awɔ. (Luka 8:1-3) Nde akayele Yeso polo l’ekomelo k’olimu ande w’esambishelo ndo nde aki laawɔ etena kakadiakema Yeso. Nde akonge la diɛsɛ dia monga l’atei w’anto wa ntondo wakɛnyi Yeso l’ɔkɔngɔ wa nde mbolɔ.—Joani 20:11-18.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Mariya w’ose mangadala? Mariya w’ose mangadala akasukɛ olimu wa Yeso la lokaho tshɛ ndo nde akatetemala monga ombeki waki l’ohetoheto.
Miriyama
Miriyama akinde? Miriyama aki kadiyaki Mɔsɛ la Arɔna. Nde mbele womoto la ntondo lelɛ Bible ɔnɛ omvutshi wa womoto.
Kakɔna kakandasale? Nde akasambiya nsango y’oma le Nzambi oko wakinde omvutshi wa womoto. Nde aki la dihole di’ohomba efula l’Isariyɛlɛ, ndo nde akembe kaamɛ l’apami osambo wa wodjelo w’otshumba l’ɔkɔngɔ wa Nzambi ndjaka asɔlayi w’ase Edjibito tshɛ lo ndjale ka Beela.—Etombelo 15:1, 20, 21.
Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, Miriyama l’Arɔna wakayɔtɛkɛta kɔlɔ lo dikambo dia Mɔsɛ. Mɛnamaka dia vɔ wakatɛkɛta kɔlɔ lo dikambo dia Mɔsɛ l’ɔtɛ wakiwɔ l’otako ndo la kandjema. Nzambi “akokaka” ndo nde akahangwɛ Miriyama la Arɔna. (Walelo 12:1-9) Oma laasɔ, Nzambi akoke Miriyama sudi nɛ dia ondo nde kakatatɛ ntɛkɛta kɔlɔ lo dikambo dia Mɔsɛ. Nzambi akahokamɛ Mɔsɛ l’ɔkɔngɔ wa nde nɔmba dia Miriyama mbokama kɛtshi. L’ɔkɔngɔ wa mbaanganya l’anto l’edja ka nshi esambele, nde akonge la lotshungɔ la nkalola lo mpango k’ase Isariyɛlɛ.—Walelo 12:10-15.
Bible mɛnyaka dia Miriyama aketawɔ engwelo. Ntambe efula l’ɔkɔngɔ, Nzambi akatɛkɛta lo dikambo dia diɛsɛ dia laande diakalongola Miriyama lo mbohola ase Isariyɛlɛ ɔnɛ: “Dimi lakatome Mɔsɛ, Arɔna ndo Miriyama la ntondo kanyu.”—Mika 6:4.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Miriyama? Ɔkɔndɔ wa Miriyama mɛnyaka dia Nzambi mbidjaka yimba lo kɛnɛ kata atɛmɔdi ande lo dikambo dia asekawɔ. Laadiko dia laasɔ, ɔkɔndɔ ande tetshaka dia sho pombaka mbewɔ otako ndo kandjema dia ngɛnyangɛnya Nzambi nɛ dia ɔsɔ ekɔ waonga wa kɔlɔ wakoka tokonya dia sho naanya lokumu l’anto akina.
Rashɛlɛ
Rashɛlɛ akinde? Rashɛlɛ aki ɔnaki Labana ndo womoto lele Jakɔbɔ owandji wa nkumbo akolangaka lo yoho y’efula.
Kakɔna kakandasale? Jakɔbɔ akatshuke Rashɛlɛ ndo wakote ana w’apami ahende wakayongaka l’atei w’apami wakayokenga waoho dikumu l’ahende w’Isariyɛlɛ. Rashɛlɛ akahomana la Jakɔbɔ ɔnɛ lakayootshuka, etena kakandalamaka ɛkɔkɔ wa she. (Etatelo 29:9, 10) Nde aki “kɔmba” lo mbɛɛdika la enondo ande Lea.—Etatelo 29:17.
Jakɔbɔ akalange Rashɛlɛ lo yoho y’efula ndo nde aketawɔ nkamba olimu ɛnɔnyi esambele dia mbotshuka. (Etatelo 29:18) Koko Labana akakambe la lokeso dia mbookonya dia nde ntshuka Lea, ko l’ɔkɔngɔ diko nde akayetawɔ dia nde ntshuka Rashɛlɛ.—Etatelo 29:25-27.
Jakɔbɔ akalangaka Rashɛlɛ l’anande ahende w’apami oleki woho wakandalangaka Lea l’anande. (Etatelo 37:3; 44:20, 27-29) Etombelo waki la dui sɔ ele, wamato akɔ ahende wakatatɛ sɛmanɛ.—Etatelo 29:30; 30:1, 15.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Rashɛlɛ? Rashɛlɛ akakikɛ ekakatanu wa wolo wa lo nkumbo aha la nshisha elongamelo dia Nzambi ayoka alɔmbɛlɔ ande. (Etatelo 30:22-24) Ɔkɔndɔ ande mɛnyaka ekakatanu woonga lo diwala di’ɔsɛngɛ. Kɛnɛ kakakomɛ Rashɛlɛ mɛnyaka dia Nzambi aki la lomba etena kakandalɔngɔsɔla dia pami pombaka monga la wadi ɔtɔi.—Mateo 19:4-6.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Rashɛlɛ, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Deux sœurs tourmentées qui ont ‘bâti la maison d’Israël.’”
▸ Dia nshihodia lande na kaketawɔka Nzambi dia wodja ande ntshuka ɛsɛngɛ l’etena kɛmɔtshi, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Dieu approuve-t-il la polygamie ?”
Rahaba
Rahaba akinde? Rahaba aki womoto la numba lakadjasɛka la Jeriko osomba ɔmɔtshi wa la Kanana ndo nde akayokomaka ɔtɛmɔdi wa Jehowa Nzambi.
Kakɔna kakandasale? Rahaba akashɛ atɔpi ahende w’ase Isariyɛlɛ wakaye dia ndjokemba wodja. Nde akasale dui sɔ nɛ dia nde akoke kɛnɛ kakasale Jehowa Nzambi k’Isariyɛlɛ, lo ntshungola wodja ande oma l’Edjibito ndo woho wakandaakokɛ oma le ase Amɔna wakawaɔtwɛ la ta.
Rahaba akakimanyiya atɔpi ndo akaasɛngasɛnga dia vɔ mbotshika nde l’ase nkumbo kande la lɔsɛnɔ etena kayoya ase Isariyɛlɛ dia ndjolanya Jeriko. Atɔpi waketawɔ ndo wakawotɛ dia nde pombaka nama sheke, ntshikala nde l’ase nkumbo kande l’etei ka luudu etena kayɔlɔsha ase Isariyɛlɛ ndo nkeleka ɔkɔdi wa beela lo didishi diande l’oyango w’ase Isariyɛlɛ mbeya luudu lande. Rahaba akakitanyiya ɛlɔmbwɛlɔ kɛsɔ tshɛ lo tshɛ ndo nde la nkumbo kande wakatshikala la lɔsɛnɔ etena kakalanya ase Isariyɛlɛ wodja wa Jeriko.
Rahaba akayotshukama la ose Isariyɛlɛ ɔmɔtshi ndo akayokoma tshɛnde la nkumekanga Davidɛ ndo Yeso.—Jashua 2:1-24; 6:25; Mateo 1:5, 6, 16.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Rahaba? Bible mbutaka dia Rahaba ekɔ ɛnyɛlɔ ka diambo ka mbetawɔ. (Hɛbɛru 11:30, 31; Jakɔba 2:25) Ɔkɔndɔ ande mɛnyaka dia Nzambi ekɔ suke dia dimanyiya ndo nde bu la shɔnɔdi, nde tshɔkɔlaka wanɛ wayaɛkɛ le nde oyadi dihole diakɔna diakawole.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Rahaba, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nde ‘akɔsama oko onto ɔlɔlɔ oma l’etsha ande.’”
Rɛbɛka
Rɛbɛka akinde? Rɛbɛka aki wadi aki Isaka ndo nde akote la nde ana w’apami ahende mbuta ate Jakɔbɔ la Esao.
Kakɔna kakandasale? Rɛbɛka akasale lolango la Nzambi kaanga etena kaki dui sɔ wolo. Etena kakandataholaka ashi, pami kɛmɔtshi akɔlɔmbɛ yema ashi wa nnɔ. Aha la ntshimbatshimba, Rɛbɛka akasha pami kɛsɔ ashi wa nnɔ ndo akawotɛ dia nde ayanga taholɛ ndo kamɛlɔ yande ashi wa nnɔ. (Etatelo 24:15-20) Pami kɛsɔ aki okambi wa Abrahama, nde akande lɔkɛndɔ l’otale dia ndjoyangɛ Isaka ɔnaki Abrahama wadi. (Etatelo 24:2-4) Nde akalɔmbɛ dia Nzambi mbɔtshɔkɔla. Etena kakandɛnyi dia Rɛbɛka ekɔ womoto lakamba olimu ndo lalongola angɛndangɛnda, nde akashihodia dia Nzambi akakadimola dɔmbɛlɔ diande ndo ɔnɛ nde mbakandasɔnɛ dia monga wadi aki Isaka.—Etatelo 24:10-14, 21, 27.
Etena kakashihodia Rɛbɛka ɔkɔkɔ wakande okambi ɔsɔ lɔkɛndɔ, nde aketawɔ dia ntshɔ kaamɛ la nde dia toonga wadi aki Isaka. (Etatelo 24:57-59) Rɛbɛka akatootaka ana ahende w’apami wa waasa. Nzambi akawotɛ dia Esao ɔna l’enondo ayokambɛ Jakɔbɔ ɔna kose. (Etatelo 25:23) Etena kakalange Isaka ntshɔkɔla Esao, ɔtshɔkɔ wakahombaka nongola ɔna l’enondo, Rɛbɛka akasale akambo dia ndjashikikɛ dia Jakɔbɔ tshɔkwama lo mbɔtɔnɛ la kɛnɛ kakandeyaka di’ɔsɔ aki lolango la Nzambi.—Etatelo 27:1-17.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Rɛbɛka? Rɛbɛka akeyaka elelo ande, akakambaka olimu ndo waonga asɔ wakokimanyiya dia nsala akambo oko mama, wadi la dimɛna ndo ɔtɛmɔdi wa Nzambi ka mɛtɛ.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Rɛbɛka, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: ‘Dimi mbetawɔka ntshɔ.’
Ruta
Ruta akinde? Ruta aki womoto l’ose Mɔaba lakatshike tozambizambi ndo wodja ande wa lotɔ, dia monga ɔtɛmɔdi wa Jehowa lo wodja w’Isariyɛlɛ.
Kakɔna kakandasale? Ruta akoke okilo ande Naɔmi ngandji ka mamba. Naɔmi nde l’omɛnde l’anawɔ ahende w’apami wakatshu la Mɔaba l’ɔtɛ wa ndjala kaki l’Isariyɛlɛ. Anawɔ w’apami wakatotshukaka Ruta nde la Ɔrɔpa wamato w’ase Mɔaba. Yema tshitshɛ oma laasɔ, om’aki Naɔmi ndo anande wakavu. Ɔnkɔnɛ, Naɔmi l’akilo ande wakakome wadi waki edo.
Ɔwɔ wakakomɛ l’Isariyɛlɛ ko Naɔmi akɔshi yɛdikɔ ya nkalola lɛkɔ. Ruta nde la Ɔrɔpa wakɔshi yɛdikɔ ya ntshɔ kaamɛ la nde. Koko, Naɔmi akawatɛ dia vɔ nkalola otsha le ewotɔ awɔ. Ɔrɔpa akakalola. (Ruta 1:1-6, 15) Koko, Ruta aki la kɔlamelo lo ntshikala suke l’okilo ande. Nde akokaka Naɔmi ngandji ndo akalangaka ntɛmɔla Jehowa Nzambi ka Naɔmi.—Ruta 1:16, 17; 2:11.
Lam’ele Ruta akikɔ okilo wa Naɔmi wakakambaka olimu wolo ndo waki l’ohetoheto, lokumu lande la dimɛna lakadiangana la Bɛtɛlɛhɛma, osomba wa Naɔmi wa lootɔ. Pami kɛmɔtshi k’ɔngɔnyi kaki l’ekambɔ kakawelɛka Bɔaza akambe efula woho wakasalaka Ruta akambo ndo nde akasha Ruta nde la Naɔmi mbo ya ndɛ. (Ruta 2:5-7, 20) L’ɔkɔngɔ diko, Bɔaza akayotshukaka Ruta ndo nde akayokomaka tshɛɛki nkumekanga Davidɛ ndo Yeso.—Mateo 1:5, 6, 16.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Ruta? L’ɔtɛ wa ngandji kakandokaka Naɔmi ndo Jehowa, Ruta aketawɔ ntshika luudu ndo nkumbo kande. Nde akakambaka olimu, aki l’ohetoheto ndo la kɔlamelo.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Ruta, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Lene ayuyutsho, kayumutsho ndu dimi” ndo “Umutu l’ololo.”
Sara
Sara akinde? Sara aki wadi aki Abrahama ndo nyango Isaka.
Kakɔna kakandasale? Sara akatshike lɔsɛnɔ la dimɛna l’osomba wa Ura nɛ dia nde aki la mbetawɔ l’alaka wakatɛ Nzambi omɛnde Abrahama. Nzambi akatɛ Abrahama dia mimɔ oma l’osomba wa Ura ndo ntshɔ otsha lo wodja wa Kanana. Nzambi akalake dia mbɔtshɔkɔla ndo mbeetɛ wodja wa woke. (Etatelo 12:1-5) Ondo Sara aki l’ɛnɔnyi oya 60 l’etena kɛsɔ. Tatɛ oma laasɔ, Sara l’omɛnde wakadjasɛka lo mvudu y’apɛma ndo wakatasɛkɔsɛkɔka.
Kaanga mbele woho wakiwɔ koshikimalaka la ngelo aki dui dia waale le Sara, nde akasukɛ Abrahama lam’ele nde akatayelaka ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le Nzambi. (Etatelo 12:10, 15) L’edja k’ɛnɔnyi efula, Sara kombota ana ndo dui sɔ diakonyangiyaka efula. Koko, Nzambi akalake dia ntshɔkɔla tokanula t’Abrahama. (Etatelo 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) L’etena kɛmɔtshi, Nzambi akashikikɛ Sara dia nde ayota la Abrahama ɔna pami. Lo mɛtɛ, nde akote ɔna etena kakandalekanya ɛnɔnyi wa mbota. Nde aki l’ɛnɔnyi 90 ndo omɛnde aki l’ɛnɔnyi 100. (Etatelo 17:17; 21:2-5) Vɔ wakawɔlɛ Isaka.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le Sara? Ɛnyɛlɔ ka Sara tetshaka dia sho pombaka ntetemala ndjaɛkɛ le Nzambi diande ayokotsha alaka ande, kaanga naka mɛnamaka dia hawokotshamaki pondjo! (Hɛbɛru 11:11) Ndo yimba yakakɛnɛmɔla Sara la ntondo k’omɛnde mɛnyaka ohomba wa monga la dilɛmiɛlɔ lo diwala.—1 Petero 3:5, 6.
▸ Dia mbeya awui akina efula wendana la Sara, enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Tu es une femme belle d’apparence” ndo “Nzambi akawelɛ ‘Nyango nkumi ya dikanga.’”
Ɔna womoto l’ose shulama
Ɔna womoto l’ose shulama akinde? Nde aki osekaseka w’olangala wakadjasɛka lo ngielongelo mɔtshi. Nde mbaleka ntɛkɛtama lo dibuku dia lo Bible dia Lembo la Sɔlɔmɔna. Bible hate lokombo lande.
Kakɔna kakandasale? Ɔna womoto l’ose shulama akatshikala la kɔlamelo le olami w’ɛkɔkɔ wakandalangaka. (Lembo la Sɔlɔmɔna 2:16) Olangala ande wakakotola yambalo ya nkumekanga Sɔlɔmɔna ndo nde akasale tshɛ di’ɔna womoto ɔsɔ mbolanga. (Lembo la Sɔlɔmɔna 7:6) Kaanga mbele anto akina wakootshutshuyaka dia mbetawɔ Sɔlɔmɔna, Ɔna womoto l’ose shulama kombetawɔ. Nde akalange olami w’ɛkɔkɔ w’okitshakitsha ndo akatshikala la kɔlamelo le nde.—Lembo la Sɔlɔmɔna 3:5; 7:10; 8:6.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le ɔna womoto l’ose shulama? Nde akatetemala monga la wɛdimu lo woho wakandayaɔsaka kaanga mbakinde olangala ndo mbakayashaka anto le nde. Nde kombetawɔ dia kɛnɛ kakawotɛka anto akina ndo alaka wakawolakaka dia monga l’ɔngɔnyi ndo la lotombo mbokonya dia nde ntshika nanga olami w’ɛkɔkɔ. Nde akaahemɛ nsaki yande ndo akatshikala pudipudi lo lɔkɛwɔ.
Wadi a Lɔta
Wadi a Lɔta akinde? Bible hate lokombo lande. Koko tɔ mbutaka dia nde aki l’ana wa wamato ahende ndo nde la nkumbo kande wakandjasɛka l’osomba wa Sɔdɔma.—Etatelo 19:1, 15.
Kakɔna kakandasale? Nde akahindola didjango dia Nzambi. Nzambi akɔshi yɛdikɔ ya ndanya Sɔdɔma ndo esomba ekina wakasukana la wɔ l’ɔtɛ wakasalaka anto wa lɛkɔ awui wa mindo wa dieyanelo. Lɔta aki onto ɔlɔlɔ ndo Jehowa akawokaka nde la nkumbo kande ngandji. L’ɔtɛ wa dui sɔ, nde akatome andjelo ahende dia mbatondja oma l’osomba ndo mbatɔla lo dihole di’ekokelo.—Etatelo 18:20; 19:1, 12, 13.
Andjelo wakatɛ Lɔta nde la nkumbo kande dia mimɔ oma lo dihole sɔ ndo di’aha vɔ mbɛwɔ l’ɔkɔngɔ di’aha vɔ mvɔ. (Etatelo 19:17) Koko, wadi a Lɔta “akɛwɔ l’ɔkɔngɔ, ko nde akahilɔ ekundji ka lɛɛhɔ.”—Etatelo 19:26.
Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma le wadi a Lɔta? Ɔkɔndɔ ande mɛnyaka waale waya lo nanga diangɔ dia l’emunyi polo lo nkoma lo pindolɛ Nzambi. Yeso akashile lokombo lande oko ɛnyɛlɔ kahatakoke ndjela. Yeso akate ate: “Nyohɔ wadi a Lɔta.—Luka 17:32.
Wamato wɔtɛkɛtami lo Bible lo ndjela etana kakawasɛnɛ
Mvula k’elola (2370 N.T.D.)
Etombelo (1513 N.T.D.)
Nkumekanga ka ntondo k’Isariyɛlɛ (1117 N.T.D.)
Batisimu ka Yeso (29 T.D.)
Nyɔi ka Yeso (33 T.D.)