Tshapita ya nɛi

Ngande wakokayɛ nɔmbɔla nkumbo?

1. Lande na kakoka onto monga l’ekakatanu efula dia nde nɔmbɔla nkumbo ɛlɔ kɛnɛ?

“AWUI wɛnama l’andja ɔnɛ wekɔ lo tatshikitana.” (1 Koreto 7:31, NW) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakafundama ambeta ɛnɔnyi ndekana 1 900, koko wekɔ lo kotshama ɛlɔ kɛnɛ mɛtɛ! Awui wekɔ lo tatshikitana, djekoleko lo kɛnɛ k’endana la lɔsɛnɔ la lo nkumbo. Awui wakɛnamaka oko awui w’ɛlɔlɔ kana wakekɛ anto ambeta ɛnɔnyi 40 kana 50 hawoyoleka mbetawɔma ɛlɔ kɛnɛ. Diɔ diakɔ diakoka onto pomana l’ekakatanu a weke dia nde nɔmbɔla nkumbo. Koko, naka wɛ ndjela alako wa l’Afundelo kete wɛ kokaka shidiya ekakatanu akɔ ɛsɔ.

SƐNA LO YƐDIKƆ YA KƐNƐ KELE LAYƐ

2. Akambo akɔna w’ekondjelo wêla pâ lo nkumbo?

² Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula nangaka monga la lɔsɛnɔ la lokumu efula ndo lahɛdimi l’akoka wa nkumbo. Lam’ele société y’amundji w’ekanda yekɔ lo tshula lokema la diangɔ dia weoho la weoho ndo yekɔ lo kolonganya piblisite yawɔ woho wa vɔ mɔnganya anto, miliyɔ y’ambutshi w’apami la wa amato mbetshaka wenya efula l’olimu ɔnɛ kele wakondja akoka wa somba diangɔ diakɔ. Miliyɔ kina ndɔ̂ka ta dia ta lushi tshɛ dia kondja yangɔ ya ndɛ. Vɔ pombaka nyomoleka mbetsha wenya efula, kana vɔ pombaka kamba olimu ahole ahende, paka dia somba diangɔ diele oko mma la ahɔndɔ ko pe. Koko, akina wayɔngɛnangɛna naka vɔ kondja olimu, nɛ dia anto efula wekɔ lo pomba olimu ɛlɔ kɛnɛ. Mɛtɛ, lɔsɛnɔ bu wɔdu nshi tshɛ le nkumbo ya nshi nyɛ, koko awui wa lo Bible kokaka kimanyiya ase nkumbo dia vɔ sala kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ lo yɛdikɔ y’akoka wele lawɔ.

3. Dui diakɔna diakalembetshiya ɔpɔstɔlɔ Paulo, ndo ngande wakokadiɔ kimanyiya ɔnɛ ladikitanyiya dia nde nɔmbɔla nkumbo lo yoho y’ɔlɔlɔ?

³ Ɔpɔstɔlɔ Paulo akahomana l’ekakatanu w’akambo w’ekondjelo. Lam’akandalɔshanaka l’ekakatanu akɔ, nde akakondja wetshelo ɔmɔtshi w’ohomba efula walembetshiyande lo mukanda wakandafundɛ onyande Timɔtɛ. Paulo ate: “Shu kundja nduku l’engo la kete nye, ku hateyi ntola nduku engo uma la kete. Keli lam’ayutuyala la diango dia nde ndu la diango dia ndota, shu tayuyala la ongenongeno lu diango diako.” (1 Timote 6:7, 8) Mɛtɛ, aha mma l’ahɔndɔ ato mbele ohomba lo nkumbo. Luudu la mbidjasɛ lekɔ ohomba. Ana pombaka mbɔtɔ kalasa. Pombaka monga la falanga ya sakɛ ana naka wamboka hemɔ kana ya sala awui akina. Koko, dui diatomba oma l’ɛtɛkɛta ɛsɔ waki Paulo mendanaka ndo la dui sɔ. Naka tekɔ lo ngɛnangɛna dia kotsha ehomba aso lo dihole dia mondoya nsaki yaso, kete lɔsɛnɔ layoleka monga wɔdu.

4, 5. Ngande wakoka onto mbeya nɔmbɔla nkumbo naka nde takanyiyaki awui la ntondo ndo tɔsaki tɛdikɔ tɔmɔtshi?

⁴ Dui dikina di’ohomba diekɔ lo wɛɛla ɔmɔtshi waki Yeso. Nde akate ate: “Untu akona l’atei anyu, lam’alangandi mpika luudu l’etangelu, ku hatadjashi dia ntediki ushinga, kana ndi la diango dia nkuka lushidiya?” (Luka 14:28) Lanɛ, Yeso ekɔ lo tɛkɛta dui dia takanyi yimba la ntondo, dia tɔ̂shi tɛdikɔ tɔmɔtshi. Takɛnyi lo tshapita ya hende woho wakoka dikambo sɔ kimanyiya wanɛ wasangoya tshukana. Ndo l’ɔkɔngɔ wa diwala, dui sɔ diekɔ ohomba nto dia nɔmbɔla nkumbo. Lanɛ, di’onto takanyi yimba la ntondo, nde pombaka monga l’ekongelo ka wonandelo wa falanga (budget), nde pombaka tâlɔngɔsɔdi woho wakokande munandaka falanga oko onto lele la lomba efula. Lo yoho shɔ mbakoka nkumbo mbeya lofulo la falanga lahombawɔ tondja, mbakokawɔ momba falanga dia kotshaka ehomba wa lushi la lushi kana wa lomingu la lomingu, ndo aha nyanga dia somba kɛnɛ kahɛdimi l’ekondjelo kawɔ.

⁵ Lo wedja ɛmɔtshi, di’onto monga l’ekongelo ka ngasɔ ka wonandelo wa falanga, nde pombaka mbewɔ saki ka wolo ka mbɔsaka asɔmbɔ wa la wahɔ w’efula dia sombaka diangɔ diele bu ohomba. Lo wedja ekina, di’onto monga l’ekongelo ka ngasɔ, nde pombaka ndjasekɛ dia mbɔsaka diangɔ abasa. (Tukedi 22:7) Di’onto monga l’ekongelo ka ngasɔ, nde pombaka nto mbewɔ dia sombaka diangɔ osombasomba​—ndjâka ambɛna ɛngɔ kahandasangoyisha ko kisomba, aha la menda ehomba la etombelo wayoyala. Ndo nto, ekongelo ka wonandelo wa falanga ayɛnya hwe ɔnɛ falanga yamanema la lohehe lo tɔkɛnyɔ ta falanga, l’ɔnwɛlɔ wa mfɔka, l’ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko fukutanyaka ekondjelo ka nkumbo ndo hɔtɔnɛ l’awui wa lo Bible.​—Tukedi 23:20, 21, 29-35; Romo 6:19; Efeso 5:3-5.

6. Mɛtɛ yakɔna ya l’Afundelo yakimanyiya wanɛ wahomba sɛnaka paka lo wola?

⁶ Ko kayotota lo dikambo dia wanɛ wahomba sɛnaka paka lo wola na? Ntondotondo, vɔ kokaka keketshama lam’eyawɔ ɔnɛ ekakatanu ɛnɛ wa l’andja w’otondo hawototshikala pondjo pondjo. L’andja w’oyoyo wayaye esadi esadi, Jehowa ayoshidiya wola la akambo akina wa kɔlɔ wɛnya anto pâ. (Osambu 72:1, 12-16) L’etena kɛnɛ, kânga mbewɔ la wola wa mamba, Akristo wa mɛtɛ bu oko wanɛ waha l’elongamelo, nɛ dia vɔ wekɔ la mbetawɔ lo daka dia Jehowa diata ɔnɛ: “Dimi hakoseke, halakutshiki.” Diɔ diakɔ diakoka ombetawudi mbuta l’eshikikelo tshɛ ate: “[Jehowa] keli ukimanyidi ami; haluki woma.” (Heberu 13:5, 6) Lo nshi ya wolo nyɛ, Jehowa ekɔ lo kimanyiya atɛmɔdi ande lo weoho efula lam’ayelawɔ awui ande ndo lam’adjawɔ Diolelo diande lo dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yawɔ. (Mateu 6:33) Efula l’atei awɔ kokaka mbuta oko akate ɔpɔstɔlɔ Paulo ate: “Lu wehu tshe ndu lu akambu tshe, dimi lakeki wuhu wa nduta ndu wuhu wa mbuka ndjala: wuhu wa ndjala la efula, ndu ndjala la uhumba. Dimi mbeyaka ntsha akambu tshe la wulu wa one latunkikitshaka.”​—Filipi 4:12, 13.

NYOKAHANE WOTSHO

7. Ɛtɛkɛta akɔna wakate Yeso wakoka kimanyiya onto dia nde mbeya nɔmbɔla nkumbo naka vɔ kitanyiyama?

⁷ Oya l’ekomelo k’olimu ande wa lanɛ la nkɛtɛ, Yeso akate ate: “Ulangi unyaye uku ayalangaye.” (Mateu 22:39) Okitanyielo wa dako sɔ lo nkumbo kimanyiyaka onto efula dia nde mbeya kilɔmbɔla. Lâdiko dia tshɛ, wa na wele anyaso woleki mbɔtɔnɛ la so ndo walekaso nanga naka aha ase nkumbo kaso​—waomi, wadi, ambutshi la ana? Ngande wakoka ase nkumbo mɛnya ngandji kokanawɔ?

8. Ngande wakoka ngandji mɛnama l’atei a nkumbo?

⁸ Yoho mɔtshi yakokawɔ mɛnya ngandji kokanawɔ ele ose nkumbo tshɛ pombaka sala kɛnɛ kakokande sala l’elimu wa lo nkumbo. Ɔnkɔnɛ, ana pombaka ndakanyema dia vɔ kitshaka oseka ɛngɔ tshɛ lo dihole diatɔ l’ɔkɔngɔ wa vɔ kinanda, oyadi ahɔndɔ kana tangangɔ ta tɔkɛnyɔ. Mbalaka mbeto la pindju tshɛ mbeyaka mbɔsa wenya efula ndo weolo efula, koko ɔsɔ ekɔ ekimanyielo ka woke dia nkumbo nɔmbwama dimɛna. Mɛtɛ, efutanu ɛmɔtshi wa totshitshɛ ndo wa lo tshanda mɔtshi pombaka ndjâla, koko anto tshɛ kokaka kamba kâmɛ dia nama luudu pudipudi, nɔnga diangɔ tshɛ ndo liɔmbaka l’ɔkɔngɔ w’olelo. Ɛnɛndɛ, lokaki ndo yimba ya kamba olimu l’etema ehende salɛka onto tshɛ kɔlɔ. (Tukedi 26:14-16) Koko, yimba y’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ya kamba olimu l’otema ɔtɔi keketshaka ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo lɔsɛnɔ la lo nkumbo. “[Nzambi, NW] nangaka untu latukimoka l’ongenongeno.”​—2 Koreto 9:7.

9, 10. (a) Naa wotsho watongaka mbala efula l’ahɛka wa omoto la ngelo, ndo ngande wakokawɔ mbâmuya? (b) Naa kanyi y’ɔlɔlɔ yambowotosha lo dikambo dia ntumu ya la ngelo?

⁹ Naka sho nɛmiyanaka ndo mbokanaka ngandji, kete tayeya woho wa mbewɔ dikambo diatondja okakatanu a woke lo nkumbo efula. Oma ko nshi y’edjedja, ambutshi wa amato wekɔ osukɔ a woke wa lɔsɛnɔ la lo nkumbo. Vɔ kokɛka ana, mɔmbaka luudu, solaka ahɔndɔ w’ase nkumbo, sombaka ndo katɛka diangɔ. Lo wedja ɛmɔtshi, amato wekɔ la mbekelo ka kambaka dikambɔ, sondjaka diangɔ lo lobingu kana fudiaka falanga ya lo nkumbo lo yoho mɔtshi. Ɛlɔ kɛnɛ, kânga l’ahole waki kosalemaka dikambo sɔ, pâ ka lo lɔsɛnɔ kambotshutshuya miliyɔ y’amato wotshukami dia vɔ kamba elimu l’andja wa nkumbo yawɔ. Wadi ndo ombutshi a omoto wakamba efula l’ahole asɔ wotshikitanyi sunganaka mandɔma. Nde kambaka olimu wonya tshɛ oko “umuntu l’ololo” latawɔ lo Bible. “Ndi hatolekaka ma dia nende.” (Tukedi 31:10, 27) Koko, kɛsɔ halembetshiya ɔnɛ omoto ndamɛ oto mbahomba salaka ntumu ya la ngelo. L’ɔkɔngɔ a wadi l’omi kamba olimu l’andja a nkumbo kawɔ lushi l’otondo, onde omoto ndamɛ mbahomba ndjosala ntumu ya la ngelo ko omi l’ase nkumbo akina kɔma anya? Kema. (Ɛdika la 2 Koreto 8:13, 14.) Ɛnyɛlɔ, naka mama ekɔ lo nanga katɛ mma, nde ayɔngɛnangɛna naka ase nkumbo akina mbokimanyiya lo nɔngɔsɔla la mbala mɛsa, lo ntshɔ dia tôsombɛ tangangɔ tɔmɔtshi kana lo mɔmba yema a luudu. Mɛtɛ, anto tshɛ kokaka kahana ɔkɛndɛ.​—Ɛdika la Ngalatiya 6:2.

¹⁰ Amɔtshi mbeyaka mbuta ɔnɛ: “Lɛnɛ odjashimi, apami hawosalaka ntumu shɔ.” Ondo ngasɔ mbediɔ mɛtɛ, koko ekɔ ɔlɔlɔ sho kana yimba lo dikambo sɔ, shi mɛtɛ? Lam’akatonge Jehowa Nzambi nkumbo, nde kombuta ɔnɛ ntumu nyɛ paka amato ato mbahomba ndjisalaka. Lushi lɔmɔtshi, lam’akaye akɛndji wa Jehowa dia ndjenda Abarahama, kanga kɔlamelo, ndamɛ mbakakimanyiya wadiɛnde lo mbakatɛ diangɔ ndo nde mbakadiɔshi ko ditɔlɛ angɛndangɛnda akɔ. (Etatelu 18:1-8) Bible tolakaka ɔnɛ: “Dieli la waumi mbuka wadiewo ngandji uku wukawo alimba awo.” (Efeso 5:28) Naka l’ekomelo ka lushi ko omi ambɔlɛmba demba ndo ôlanga mumuya, shi kete ndo wadi mbambɔlɛmba woho akɔ wâmɛ, kana mbamboleka nɛmba? (1 Petero 3:7) Lâsɔ, shi sunganaka ndo ekɔ djembetelo ya ngandji le omi dia nde kimanyiya wadiɛnde la tolimulimu ta la ngelo?​—Filipi 2:3, 4.

11. Lo yoho yakɔna yakasha Yeso ose nkumbo tshɛ ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ?

¹¹ Yeso mbele ɛnyɛlɔ koleki ɔlɔlɔ k’onto lakangɛnyangɛnyaka Nzambi ndo lakokiyaka anyande ɔlɔ. Kânga mbakinde kotshuka wadi, nde ekɔ ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ le waomi, le amato wotshukami ndo le ana. Nde akate lo dikambo diande ndamɛ ate: “On’a untu, kundja dia antu mbukambela ulimu, keli akayi dia mbakambela ulimu,” mbuta ate dia ndjosalɛ anto ntumu. (Mateu 20:28) Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wele lo nkumbo yele anto wa lɔkɔ ndjatshutshuyaka dia monga la dionga sɔ lee!

PUDIPUDI​—LANDE NA KETƆ OHOMBA?

12. Jehowa alɔmbande wanɛ wôkambɛ?

¹² Dui dikina dia lo Bible diakoka kimanyiya onto dia nde mbeya nɔmbɔla nkumbo tanemaka lo 2 Kɔrɛtɔ 7:1, NW. Ɔnkɔnɛ mbâlaso lo divɛsa sɔ: “Toyaɛdia oma lo mindo tshɛ ya lo demba ndo ya lo yimba.” Wanɛ wakitanyiya ɛtɛkɛta ɛsɔ wakafundama oma l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila mbetawɔmaka le Jehowa, ɔnɛ lalɔmba “otemwelo wa pudipudi, waha la vadi.” (Jakoba 1:27) Ndo ase nkumbo yawɔ kondjaka ɛlɔlɔ w’oma lɔkɔ.

13. Lande na kele pudipudi ohomba di’onto mbeya nɔmbɔla nkumbo?

¹³ Oko ɛnyɛlɔ, Bible toshikikɛka ɔnɛ lushi lokoya lahatoyala hemɔ l’elando nto. L’etena kɛsɔ, ‘ndoko onto layota ate: Lekɔ la hemɔ.’ (Isaya 33:24; Enyelo 21:4, 5) Atokomaka l’etena kɛsɔ, nkumbo tshɛ la dia mbokaka hemɔ lo tena la tena. Kânga Paulo nde la Timɔtɛ wakokaka hemɔ. (Ngalatiya 4:13; 1 Timote 5:23) Koko, enganga wa tomanamana mbutaka ɔnɛ anto kokaka mbewɔ hemɔ efula. Nkumbo yele la lomba mbewɔka hemɔ mɔtshi naka vɔ nama pudipudi ka lo demba ndo ka lo nyuma. Ɛsɔ tênde woho wakokawɔ ndjiewɔ.​—Ɛdika la Tukedi 22:3.

14. Ngande wakoka ditshelo dia pudipudi kokɛ nkumbo oma lo hemɔ?

¹⁴ Pudipudi ka lo ditshelo kekɔ l’atei wa pudipudi ka lo nyuma. Oko wadieya anto tshɛ, Bible keketshaka anto dia vɔ monga la ditshelo di’ɛlɔlɔ dia lâdiko ndo tɔ hetawɔ dieyanelo dia lam’asa anto wele bu wadi l’omi. ‘Koyanga akanga a monanyi, . . . kana akanga a loseka, koyanga apami watotshakaka akambo wa nsɔnyi, kana apami wateyanaka la anyawɔ apami . . . hawotokita diolelo diaki Nzambi.’ (1 Koreto 6:9, 10) Okitanyielo w’ɛlɛmbɛ ɛsɔ ekɔ ohomba efula le Akristo wasɛna ɛlɔ kɛnɛ l’atei w’andja ɔnɛ wambolana. Dui sɔ ngɛnyangɛnyaka Nzambi ndo kimanyiyaka ase nkumbo dia vɔ ndjakokɛ lo hemɔ yasambiyama oma l’akambo wa dieyanelo, ɛnyɛlɔ oko: SIDA, kasende, masasa la chlamydia.​—Tukedi 7:10-23.

15. Sha ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi kɛnya ɔnɛ mindo ka lo demba kokaka mbisha onto hemɔ woshasha.

¹⁵ ‘Ndjaɛdia oma lo mindo ya lo demba’ kimanyiyaka ase nkumbo dia vɔ ndjakokɛ lo weoho ekina wa hemɔ. Hemɔ efula ndjâka oma lo mindo ka lo demba. Ɛnyɛlɔ ka ntondo ele ɔnwɛlɔ wa mfɔka. Aha paka l’ɔtɛ w’ɔnɛ ɔnwɛlɔ wa mfɔka tshidiaka asasa, ahɔndɔ la divo, koko mbishaka ndo anto hemɔ. Miliyɔ y’anto yekɔ lo mvɔ ɔnɔnyi tshɛ nɛ dia vɔ wakanɔka mfɔka. Ohokanyiya dui sɔ; tshike miliyɔ y’anto hawoke hemɔ ndo hawovu nyɔi y’esondjo ya ngasɔ ɔnɔnyi tshɛ otondoyala vɔ mbewɔka ‘mindo ya lo demba’!

16, 17. (a) Naa ɔlɛmbɛ wakasha Jehowa Ase Isariyɛlɛ wakâkokɛka oma lo hemɔ mɔtshi? (b) Ngande wakoka ase nkumbo tshɛ ndjela dui diasukɛ Euhwelu k’Elembe 23:12, 13?

¹⁶ Tɔ̂shi ɛnyɛlɔ kekina. Ambeta oko ɛnɔnyi 3 500, Nzambi akasha wodja w’Isariyɛlɛ Ɛlɛmbɛ ande dia vɔ nɔngɔsɔla ɔtɛmwɛlɔ awɔ ndo lɔsɛnɔ lawɔ la lushi la lushi. Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakakimanyiya wodja dia mbakokɛ oma lo hemɔ lo mbadjɛ atshina wa adjango lo dikambo dia pudipudi ka demba. Ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi akendanaka la dihole diahomba onto kitshaka lɛkɛ lande, lɛkɛ lakɔ lakahombaka kundɛma lo dihole dianganyi etale la mpango woho w’aha dihole diodjashi anto ndana. (Euhwelu k’Elembe 23:12, 13) Ɔlɛmbɛ ɔsɔ w’edjedja weke dako di’ɔlɔlɔ polo ndo nshi nyɛ. Kânga ɛlɔ kɛnɛ, anto efula mbokaka hemɔ ndo mvɔ̂ka nɛ dia vɔ hawokitanyiya ɔlɛmbɛ akɔ.a

¹⁷ Lo ndjela dui diasukɛ ɔlɛmbɛ ɔsɔ w’Ase Isariyɛlɛ, dihole dia mbɔka ndo nkomba k’ase nkumbo​—oyadi l’etei ka luudu kana l’andja​—pombaka namemaka pudipudi ndo nyu pombaka mbidjaka okanga lɔkɔ dia ndjaka mikɔlɔbɛ. Naka nkomba bu pudipudi ndo hafame, kete ntshingo yayɔmɔtaka lɛkɔ ndo yayodianganyaka mikɔlɔbɛ l’ahole akina wa lo luudu​—ndo lo diangɔ dia ndɛ! Ndo nto, ana l’epalanga pombaka mbɔtshaka anya lam’atombawɔ oma lo nkomba. Naka hawosadi ɔsɔku, kete vɔ wayokalolaka la mikɔlɔbɛ lo lokoho lawɔ. Lo ndjela dɔkɔtɛlɛ dimɔtshi dia omoto di’Ose France, wɔtshɛlɔ w’anya “ekɔ polo ndo nshi nyɛ yɛdikɔ mɔtshi yoleki dimɛna dia mbewɔ hemɔ mɔtshi ya l’otema, y’endana l’ɔhɛngɛlɔ ndo ya lo lokoho.”

18, 19. Tokanyi takɔna tambowotosha dia sho namaka luudu laso pudipudi kânga lo lɛtshi la nkɛtɛ lodjashi ase wola?

¹⁸ Mɛtɛ, pudipudi ekɔ dikambo dia wolo efula lo bɛtshi dia nkɛtɛ diodjashi ase wola. Onto ɔmɔtshi lambekesanɛ l’ahole wa ngasɔ akalembetshiya ate: “Lohaladi la wolo efula mbetɛka lotumu la mbidja pudipudi wolo mbala hiende. Ditshu diɛmba lɔpɛpɛ ndodjaka ɛlɔngɛ tshɛ wa lo luudu la pudɛlɛ k’engeenge. . . . Ɔmɔtɛlɔ w’anto l’esomba, kâmɛ ndo lo bɛtshi dikina dia toshamba, mbelaka ekakatanu ɛmɔtshi w’endana la yonge. Abolo wa hwe, asopa wa mindo wele l’ahole l’ahole, nkomba ya mindo yɔtɔ anto tshɛ, dji diɛmba hemɔ, mpɛkɛsɛnɛ, ndo ntshingo, yekɔ l’ahole tshɛ.”

¹⁹ Dia wɛ nama pudipudi l’ahole wa ngasɔ ekɔ dikambo dia wolo. Koko, sunganaka wɛ sala la wolo ayɛ tshɛ. Sabonyi, ashi la kamba yema y’olimu l’etena kɛmɔtshi bu oshinga wolo naka sho menda falanga yahombama dia somba ekanga kana dia mbɔtɔ lopitadi. Naka wɛ ekɔ lo mbidjasɛ lo dihole dia ngasɔ, kete sala tshɛ dia namaka luudu layɛ la sɛkɛ diayɛ pudipudi, aha ntumi ya nyama kalema lɔkɔ. Ko naka mboka k’otsha lo luudu layɛ mongaka la lɔmɔtɔ lo nshi y’avula, onde wɛ hakoke mbidja mbɔkɔ lɔkɔ kana ekama w’ave di’anto mbikamɛka kele aha lɔmɔtɔ mbɔtɔka lo luudu? Ko naka anto wakalɔtshi sabata, onde vɔ hawokoke ndjikolola la ntondo ka mbɔtɔ lo luudu? Ndo nto, wɛ pombaka namaka ashi anyu wa nɔ di’aha mikɔlɔbɛ mbɔtɔ lɔkɔ. Anto ndekana miliyɔ hiende wekɔ lo mvɔ ɔnɔnyi tshɛ l’ɔtɛ wa hemɔ yoye oma l’ashi l’ahole wa mindo.

20. Wa na wele l’ɔkɛndɛ dia luudu monga pudipudi?

²⁰ Dia luudu monga pudipudi, onto tshɛ pombaka mbisha lonya​—oyadi mama, papa, ana kana angɛndangɛnda. Lo wodja wa Kenya, mama kɛmɔtshi kele l’ana enanɛi akate ate: “Onto tshɛ akeke dia kotsha ɔkɛndɛ ande.” Luudu la pudipudi ndo kɔmba mɛnyaka ɔnɛ nkumbo k’otondo kekɔ anto wa pudipudi. Yokedi mɔtshi y’Ase Espagne mbutaka ɔnɛ: “Wola hashimbe onto dia nde monga pudipudi.” Lo dihole tshɛ diodjashiyɛ, oyadi lo shakasaka y’ɔtɛlɛ, lo luudu la woke, lo tshenyi ya luudu, lo luudu laha la lokumu kana lo tshombotombo, eya wate: pudipudi ekɔ ohomba efula dia nkumbo kayɛ monga la demba dia wolo efula.

EKEKETSHELO TOSALANGANYAKA

21. Lo ndjela Tukedi 31:28, kakɔna kakoka mbela ɔngɛnɔngɛnɔ lo nkumbo?

²¹ Lam’atɛkɛtadiɔ dikambo dia omoto l’ɔlɔlɔ, dibuku dia Tukedi mbutaka ɔnɛ: “An’andi watunelaka, watûtumbulaka; ndu umendi atuwandulaka.” (Tukedi 31:28) Mbala kakɔna kakayatakome mandola ose nkumbo kayɛ ɔmɔtshi? Mɛtɛ, tekɔ oko tombatomba dia l’eleko kamɔnga akatshi diele suke la mɔnga naka edungu la yema y’ashi yekɔ. Le so, sho tekɔ l’ohomba di’anto tândolaka la wangasanu tshɛ. Dui sɔ kimanyiyaka wadi dia nde mbeya ɔnɛ omɛnde mandolaka olimu wa wolo wakambande ndo woho wakokɛnde nkumbo la ngandji tshɛ, ndo ɔnɛ nde hawɔshi oko ɛngɔ k’anyanya. (Tukedi 15:23; 25:11) Ndo ekɔ ɔngɛnɔngɛnɔ efula naka omoto mandolaka omɛnde l’ɔtɛ w’olimu wakambande l’andja ndo lo nkumbo. Ndo ana keketalaka wonya wâshimboya ambutshi awɔ lo menda woho waketembɔwɔ la ngelo, la kalasa kana l’atei w’etshumanelo k’Akristo. Yema ya lowando tshitshɛ salaka akambo a weke! Onde ekɔ wolo mbuta ɔnɛ: “Losaka”? Ɔsɔ ekɔ tshɛkɛta ya tshitshɛ efula, koko yɔ kokaka monga l’etombelo a weke lo ditshelo dia lo nkumbo.

22. Kakɔna kele ohomba dia nkumbo ‘shikikala,’ ndo woho akɔna wakoka dui sɔ salema?

²² Lo ɛkɔkɔ efula, nɔmbɔla nkumbo mɛtɛ bu dikambo dia wɔdu. Koko, onto kokaka tondoya l’olimu ɔsɔ. Yokedi mɔtshi ya lo Bible mbutaka ɔnɛ: “Uma lu [lomba, NW], katukamaka luudu; ndu uma l’ewu, katulushikikalaka.” (Tukedi 24:3) Lomba l’ewo kokaka kondjama naka anto tshɛ wa lo nkumbo ndjatshutshuya dia mbeka lolango la Nzambi ndo likotsha lo nsɛnɔ yawɔ. Mɛtɛ, di’anto monga la nkumbo k’ɔngɛnɔngɛnɔ, vɔ pombaka sala la wolo awɔ tshɛ!

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE KIMANYIYA . . . NKUMBO DIA VƆ NƆMBƆLA LUUDU LAWƆ?

Ngɛnangɛna l’ehomba wa lo lɔsɛnɔ ekɔ dui dia lomba.​—1 Timote 6:7, 8.

Jehowa hatokalɛ wanɛ wôkambɛ.​—Heberu 13:5, 6.

Ngandji ka anyaso ekɔ dionga dimɔtshi dioleki ohomba le Okristo.​—Mateu 22:39.

Akristo ndjalamaka pudipudi lo demba ndo lo nyuma.​—2 Koreto 7:1.

[Kiombo ya lo lɛkɛ 45]

ASHI WA PUDIPUDI, DEMBA DIA WOLO

Ɔlɔngɔswamelo wa l’Andja w’Otondo w’Endana l’Ekokelo ka Demba (O.M.S.) wekɔ lo mbisha alako amɔtshi w’eshika le anto wodjashi lo wedja wele ashi wa pudipudi mbeyaka monga wolo tanema ndo lɛnɛ ele akambo w’endana la pudipudi ka demba watashidimikɔ.

“Tshumanya ndo omba ashi wa nɔ lo diangɔ dia pudipudi. Fɛ ɛngɔ kakɔ ndo toshake ana la nyama diaaso dia vɔ mbika enyɔ loka dia nɔ ashi lɔkɔ. . . . Kɔsake ashi oma lɔkɔ paka la dikɔhɔ dimɔtshi diele l’oseka w’otale diakalɔngɔswama paka lo tɛkɔlaka ashi. Kotsholake ashi watshikala ndo kosolake ɛngɔ kakɔ lushi tshɛ.

“Kotukutshake ashi wayonyɔsaka dia katɛ diangɔ kana di’ana w’akɛnda nɔ. . . . Ohomba ele ashi mbudɔ kânga sekɔndɛ ngana tsho.”

[Esato wa lo lɛkɛ 42]

Nɔngɔsɔla luudu ekɔ olimu wa nkumbo k’otondo

[Esato wa lo lɛkɛ 47]

Nama diangɔ pudipudi bu oshinga wolo oko somba ekanga