Pudipudi: Lande na ketɔ ohomba na?

Aya ɛnɔnyi nunu wele asui ndo hemɔ yasambemɛ esadi esadi yekɔ lo mɛnya anto pâ. Anto amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ akambo asɔ wekɔ djembetelo ya kɛlɛ kaki Nzambi dia mbisha atshi wa kɔlɔ dilanya. Ɔsɛdingwelo w’ɔlɔlɔ ndo eyangelo wa wolo wambosalema ɛnɔnyi efula wambɛnya ɔnɛ ditongami dia totshitshɛ diasɛna suke l’anto mbele mbala efula lo kiɔkɔ ya hemɔ shɔ.

Anyangiyangi w’aseka enganga wakashola dia bidi, mpɛkɛsɛnɛ, tshingo ndo mɛmbɛlɛ kokaka sambiyɛ anto hemɔ. Vɔ wakashola nto dia mbala efula anto ndjayangɛka waa hemɔ lo nsɛna lo mindo. Mɛnamaka dia pudipudi ekɔ dikambo dia lɔsɛnɔ kana dia nyɔi.

Mɛnamaka hwe dia ɛlɛmbɛ wendana la pudipudi tshikitanaka lo ndjela mbekelo ndo ahole wasɛna anto. L’ahole wele ashi wakɛla bu kana ɛlɔnda wakɛdia ashi bu, mbeyaka monga tshondo y’okakatanu di’onto monga pudipudi. Koko, Nzambi akasha ase Isariyɛlɛ w’edjedja wadjango wendana la pudipudi kânga etena kakiwɔ l’oswe wa shɛnga, dihole diaki tshondo y’okakatanu di’onto monga pudipudi!

Lande na kele pudipudi ekɔ dikambo di’ohomba lo washo wa Nzambi? Naa kanyi y’ɔlɔlɔ yahombaso monga la yɔ lo dikambo dia pudipudi? Tɛdikɔ takɔna ta wɔdu takokayɛ wɛ la nkumbo kayɛ mbɔsa dia mbewɔ lo yɛdikɔ y’efula hemɔ yasambemɛ?

L’ƆKƆNGƆ wa kalasa, ɔna ɔmɔtshi lelɛwɔ Max,a lasɛna lo wodja wa Cameroun, akakalola la ngelo. Nde akɔtɔ mbala kakɔ ɔtɔi lo luudu ele la ndjala ndo la mposa k’ashi. Nde akakumbatɛ mfɔ kawɔ, akakitsha tapa diande di’ekanda lo mɛsa wa lo luudu l’olelo wakawashidi la nɔngɔsɔla, akadjasɛ ndo akakongɛka diangɔ dia ndɛ l’asolo walomɔlomɔ.

Nyango laki lo kuku akoke dia Max amboshila la kalola, ko nde akawela dɔnga dia mma la kɔndɛ. Koko mbala kakɔ ɔtɔi nde akahindja elongi etena kakandɛnyi tapa di’ekanda lâdiko dia mɛsa wakandalɔngɔsɔdi. Nde akende ɔnande ndo akawotɛ ɔkɔkɛ ate: “Maaaax!” Ɔnande akashihodia kɛnɛ kakalange nyango mbotɛ, ndo mbala kakɔ ɔtɔi nde akanya tapa oma lo mɛsa ndo akatshu esadi eto dia tosola anya. Aha la tshimbatshimba nde akakalola dia ndjɔlɛ mma diakandakongɛki. Nde akɛnyi dia nde akatshe kɔlɔ, ko nde akatɛ nyango ate: “Okimwe Ima, lakohe.”

Mama kayakiyanya dikambo di’ase nkumbo kande kokaka sala akambo efula dia tɔ monga la yônge y’ɔlɔlɔ ndo pudipudi, kânga mbele dikambo sɔ nɔmbaka di’ase nkumbo tshɛ kamba kâmɛ. Oko wadiɛnya ɔkɔndɔ waki Max, wetshelo wa mbala la mbala wekɔ ohomba nɛ dia pudipudi nɔmbaka dia mbidja welo wa l’etete ndo ana wekɔ l’ohomba wa waohwelo wa tena la tena.

Nyango aki Max akeyaka ɔnɛ diangɔ dia ndɛ kokaka mbɔtɔ mikrɔbɛ lo toho efula. Ɔnkɔnɛ, nde kosola tsho anya ande la ntondo ka toka diangɔ dia ndɛ, koko nde akadifɛ diaha tshingo ndjahema lɔkɔ. Lo mbifɛka diangɔ dia ndɛ ndo lo namaka luudu pudipudi ndo kɔmba, bidi, tshingo ndo mpɛkɛsɛnɛ hayonge efula lo luudu lande.

Ɔkɔkɔ w’ohomba wadja nyango aki Max welo wa ngasɔ ele, nde nangaka ngɛnyangɛnya Nzambi. Nde mbutaka ate: “Bible mbutaka ɔnɛ ekambi waki Nzambi pombaka monga ekila nɛ dia Nzambi ekɔ ekila.” (1 Peter 1:16) Nde kotshaka ate: “Ekila mbɔtɔnɛka la pudipudi. Ɔnkɔnɛ, dimi kombolaka dia luudu ndo nkumbo kami monga pudipudi. Lo mɛtɛ, dikambo sɔ kokaka salema, naka ose nkumbo tshɛ mbisha lonya.”

Ekɔ ohomba di’ase nkumbo kamba kâmɛ

Oko wadiɛnya nyango aki Max, pudipudi ka lo nkumbo ekɔ dikambo diahomba ose nkumbo tshɛ mbisha lonya. Mbala la mbala, nkumbo mɔtshi mbidjasɛka kâmɛ dia vɔ kɛtshanya ehomba awɔ ndo kɛnɛ kakokawɔ sala dia ndeka nɔngɔsɔla luudu lawɔ, l’andja ndo l’etei. Kɛsɔ nto kimanyiyaka di’ase nkumbo monga kâmɛ ndo mboholaka ose nkumbo tshɛ ɔkɛndɛ wele lande wa mbisha lonya lo yônge y’ɔlɔlɔ ya nkumbo k’otondo. Ɛnyɛlɔ, mama ka nkumbo mbeyaka nembetshiya anande w’epalanga lande na kahombawɔ solaka anya l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbɔtɔ lo komba, wa minanda falanga ndo la ntondo ka ndɛ. Oma lâsɔ, vɔ lawɔ kokaka kimanyiya akosɛwɔ dia salaka ngasɔ.

Ase nkumbo tshɛ kokaka kahana elimu wa l’atei wa nkumbo. Ase nkumbo mbeyaka mbɔsa yɛdikɔ ya solaka luudu l’ashi mbala la mbala lomingu tshɛ ndo sala ekongelo ka solaka luudu l’otondo, mbuta ate ahole tshɛ tshɛ mbala ɔtɔi kana hiende l’ɔnɔnyi. Ko kayotota dia sɛkɛ dia lokombo? Stewart L. Udall, nomb’ewo kɛmɔtshi akate lo dikambo dia wodja w’États-Unis ate: “Tekɔ lo nsɛna lo wodja watashisha ɛnamelo kawɔ ka dimɛna, watatetemala ndana, ahole wa hwe wekɔ lo tashile paka shila tsho ndo ahole wadjasɛ anto wekɔ lo taleke ndana lushi la lushi oma l’olanyelo wa hiɛlɛlɛ.”

Onde ɔsɔku mbediɔ ndo lo kɛnɛ kendana la dihole diodjashiyɛ? Lo nshi y’edjedja ndo lo nshi yaso nyɛ, lo ngelo mɔtshi ya l’Afrique Centrale, kapita ka ngelo mbidaka ombeka dia kotola yambalo y’anto. La dui dia wolo tshɛ, nde mboholaka anto dia vɔ mbɛdia ngelo, mɔmbɛ adiyo, (mbata ambolo w’ashi mbetaka), pembola etamba ndo minya atota wa mindo.

Wonyelo w’atota wa mindo ekɔ dikambo dia diɛnɛ anto wa l’andja w’otondo ndo ewandji efula wambohekɔ dia kandola okakatanu ɔsɔ. Ewandji ɛmɔtshi wa ngelo wambohekɔ dia minya atota wa mindo, diakɔ diambololanɛ atota akɔ lo waa toshinga. Mbala mɔtshi vɔ mbelɛka ase ngelo dia mbâkimanyiya lo dikambo sɔ. Oko wewɔ anto w’eshika, Akristo mongaka anto wa ntondo wetawɔ leeta lɔsɔ ndo kitanyiyaka ɛlɛmbɛ waki Kayisa aha l’okiyanu. (Romo 13:3, 5-7) Akristo wa mɛtɛ mbetawɔka sala kânga kɛnɛ kahawalɔmbi dia sala lo dikambo sɔ. Vɔ ndjashaka efula dia mbɛdia ahole wodjashiwɔ ndo vɔ mbɔsaka tɛdikɔ ta mbɛdiaka ahole wodjashiwɔ aha la kongɛ dia kapita ka ngelo mbida ombeka dia mbaohola. Vɔ shihodiaka dia pudipudi kɛnɛmɔlaka wetshelo wa dimɛna walongolawɔ ndo lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ lele lawɔ. Dikambo sɔ tatɛta le onto l’onto ndo le nkumbo la nkumbo. Mbɛdia ndo mbetɛ ahole wodjashiwɔ pudipudi kimanyiyaka di’anto monga la yônge ya dimɛna ndo ndowanyaka ɛnamelo k’ahole akɔ.

Pudipudi k’onto l’onto ngɛnyangɛnyaka Nzambi katɛmɔlaso

Pudipudi ndo ɛnamelo kaso k’ɔlɔlɔ mɛnyaka ɔtɛmwɛlɔ akɔna weso ndo mbala efula dui sɔ totshikitanyaka l’anto akina. Ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka 15 wakɔtɔ lo rɛstora ɔmɔtshi l’ɔkɔngɔ wa vɔ shidiya losanganya lɔmɔtshi la distrikɛ lakasalema l’osomba wa Toulouse, lo wodja wa France. Atshukanyi amɔtshi waya esombe wakadjasɛ lo mɛsa wakasukana la wɔ, wakatatɛ kiyana wafɔnya ɔnɛ vɔ wayanga mbafukutanya l’asawo w’ewelewele. Koko vɔ wakambe efula dia mɛna dionga di’ɔlɔlɔ diaki lawɔ ndo asawo w’amɛna wakasawolaka ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka ɛsɔ wakayalɔtshiya dimɛna. Lam’akawalange monɛ, atshukanyi asɔ wakawandola efula l’ɔtɛ wa dionga diawɔ di’ɔlɔlɔ ndo wakatɛ ɔmɔtshi wa l’atei awɔ ɔnɛ nshi nyɛ aya wolo tana ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka wele la dionga dia dimɛna nganɛ oko nyu.

Anto watshɔ dia tembola Bɛtɛlɛ, ahole wafundawɔ ekanda ndo ahole wadjasɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa mambaka efula oma lo pudipudi katowɛnaka lɛkɔ. Vɔ nɔmbaka anto wakamba ndo wadjasɛ l’ahole asɔ dia vɔ solaka ahɔndɔ awɔ ndo mbɔkaka mbala la mbala. Epumu wa malashi ndo dishinolashinola hahombe mbɔsa dihole dia pudipudi ka lo demba. Etena kasambisha anto wakayakimɔ la lolango asɔ wakamba olimu wa lo tena tshɛ asukanyi awɔ l’akɔlɔ ndo lo waa wikɛndɛ, ɛnamelo kawɔ ka pudipudi konyaka anto efula dia mbetawɔ losango lawɔ.

‘Nyokoya Nzambi’

Akristo keketshamaka dia ‘mbokoya Nzambi.’ (Efeso 5:1) Ɔprɔfɛta Isaya akafunde dia ɛnɛlɔ kakandɛnyi andjelo wata lo dikambo dia Otungi ɔnɛ: “Ekila, ekila, ekila.” (Isaya 6:3) Ɛtɛkɛta ɛsɔ mbikaka epole ɔsɛkɛ lo woho wele Nzambi pudipudi lo yoho yoleki tshɛ. Oko wediɔ ngasɔ, Nzambi nɔmbaka dia ekambi ande tshɛ monga ekila ndo pudipudi. Nde mbatɛka ate: “Nyuyali ekila, ne dia dimi leko ekila.”​—1 Petero 1:16.

Bible keketshaka Akristo dia “ndɔtaka ahɔndɔ lo woho wakoka.” (1 Timote 2:9, The New English Bible) Diakɔ diele lo dibuku di’Enyelo, dihɔndɔ dia “linene dia ngaingai la pesopeso” nembetshiyaka etsha w’ɛlɔlɔ w’anto wele Nzambi ekɔ lo mbaɔsa oko ekila. (Enyelo 19:8) Lo wedi okina, pɛkato nembetshiyamaka mbala efula l’Afundelo oko vadi kana mindo.​—Tukedi 15:26; Isaya 1:16; Jakoba 1:27.

Ɛlɔ kɛnɛ, miliyɔ y’anto wekɔ lo nsɛna l’ahole wele ekɔ tshondo y’okakatanu dia tshikala pudipudi lo demba, lo lɔkɛwɔ ndo lo nyuma. Okakatanu ɔsɔ wayokandɔma lo pondjo etena ‘kayetɛ [Nzambi] diangɔ tshɛ eyoyo.’ (Enyelo 21:5) Etena kayokotshama daka sɔ, mindo tshɛ ya lo demba ndo ya lo nyuma yayonyɛma lo pondjo.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

[Kiombo ya lo lɛkɛ 24]

Nzambi tɔlɔmbaka dia sho monga pudipudi

Etena kakawatekekɔka l’oswe wa shɛnga, wakadjangɛ ase Isariyɛlɛ dia monga la dihole dia wɛtɔ. (Euhwelu k’Elembe 23:12-14) Ɔsɔ aki dikambo dia wolo lo menda woke wa pango, koko aha la tâmu diɔ diakâkokɛka oma lo hemɔ yele oko tifɔyidɛ la kɔlɛra.

Anto wakahombaka sola kana ndanya ɛngɔ tshɛ kakasakanaka l’odo wa nyama kana w’onto. Kânga mbakiwɔ koshihodiaka ɔkɔkɔ wa dikambo sɔ, dui sɔ diakakimanyiya ase Isariyɛlɛ dia mbewɔ mikrɔbɛ ndo hemɔ.​—Akambu w’Asi Lewi 11:32-38.

Ɛlɔmbɛdi wakahombaka sola anya l’ekolo awɔ la ntondo ka vɔ kotsha ɛkɛndɛ awɔ lo tabɛrnakɛlɛ. Ndodjaka alɔnga wa weke w’ɛhɔtɛla l’ashi komonga dikambo dia wɔdu, koko vɔ wakahombaka paka sola anya l’ekolo.​—Etumbelu 30:17-21.

[Kiombo ya lo lɛkɛ 25]

Waohwelo w’oma le dɔkɔtɛlɛ dimɔtshi

Ashi wekɔ ohomba lo lɔsɛnɔ, koko naka vɔ wambɔtɔ mindo, kete vɔ kokaka monga kiɔkɔ ya hemɔ ndo ya nyɔi. Dr. J. Mbangue Lobe, owandji wa lo tshunda dimɔtshi di’aseka enganga dia l’osomba wa Douala, lo wodja wa Cameroun, akasha alako amɔtshi w’ohomba lo ɔkɔnya wakawɔkɔnya.

“Naka wɛ mɛnaka di’ashi ayɛ bu pudipudi, kete wɛ pombaka mbatɔkutsha.” Nde akate ate: “Okambelo wa l’ashi wa javɛlɛ kana ekanga ekina wadjawɔ l’ashi ekɔ dimɛna, koko vɔ mbeyaka ndjala la wâle naka onto amboyolekanya yɛdikɔ. Mbala tshɛ, solaka anya la savɔ la ntondo ka ndɛ ndo l’ɔkɔngɔ wa wɛ tomba oma lo komba. Okama wa savɔ kema oshinga wolo, ɔnkɔnɛ, kânga ose wola kokaka mbôsomba. Solaka ahɔndɔ ayɛ mbala la mbala ndo ɔkaka l’ashi wa dja naka wɛ ekɔ la hemɔ ya lo lokoho la demba.”

Nde tetemalaka mbuta ate: “Ase nkumbo tshɛ pombaka tetemala mbetɛka luudu lawɔ pudipudi l’etei ndo l’andja. Mbala efula, anto hawodje komba yawɔ yimba l’andja ndo l’etei, ɔnkɔnɛ, mpɛkɛsɛnɛ la tshingo mongaka efula.” Nde akakotsha dikambo dikina di’ohomba diendana l’ana lo mbuta ate: “Nyewɔke dia mbɔkaka lo tokushikushi tosukanyi la ngelo. Tɔ ndola la mikrɔbɛ wele wâle. Nyɔkake l’akɔlɔ tshɛ la ntondo ka ndala, nyosolake onyɔ dimɛna la dikɔlɔ tshɛ ndo nyolalake lo mustikɛrɛ.” Oyango wele l’alako asɔ tshɛ ele wa tokimanyiya dia mbɔsa tɛdikɔ ta shikaa lo kɛnɛ kendana la pudipudi ndo kamba la tɛdikɔ takɔ dia mbewɔ hemɔ yaya oma lo mindo.

[Osato wa lo lɛkɛ 24]

Solaka ahɔndɔ ayɛ kokimanyiyaka dia mbewɔ hemɔ ya lo lokoho ndo hemɔ yasambemɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 24]

Akristo mbɔsaka tɛdikɔ ta mbɛdia ahole wodjashiwɔ

[Osato wa lo lɛkɛ 24]

Mama kayakiyanya dikambo di’ase nkumbo kande kokaka sala akambo efula dia tɔ monga pudipudi