Tonge la lowando lo dikambo dia mvula
MVULA! Ototosala otondongaka mvula bu? Lo mɛtɛ, naka mvula yamboleka, kete yɔ kokaka mbela dola diakoka monga wâle le anto. Ndo nto, anto wasɛna l’ahole wa tshitshi efula ndo walɔ avula woho w’anyanya hawoleke ngɛnangɛna ɔlwɛlɔ wa mvula. (Ezera 10:9) Ko kayotota dia miliyɔ y’anto wadiɛnɛ la tanyi ndo l’ɔwɔ wahashile? L’ekomelo, lam’atɔlɔka mvula, vɔ mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula!
Kɛsɔ mbakasalemaka lo wedja wɔtɛkɛtami lo Bible, ɛnyɛlɔ l’Asie Mineure lɛnɛ akakambaka Paulo olimu wa misiɔnɛrɛ. Lam’akinde lɛkɔ, Paulo akatɛ ase Lukaɔniya ate: “Keli [Nzambi] kundjatshika aha la djimbitelu, ne dia ndi ak[anyu]tshela ololo; akanyoloshiya mvula uma l’ulungu, la deku dia nfudia mbu ya nde, akalutsha etema anyu la mbu ya nde la ongenongeno.” (Etsha 14:17) Tolembete dia Paulo akatɛkɛta ntondo dikambo dia mvula kele otonga aha tɔ, tshike ndoko ɛngɔ kakakoke tomba ndo “deku dia nfudia mbu ya nde” totodioyala.
Bible tɛkɛtaka efula dikambo dia mvula. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru ndo ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ mvula tanemaka lo Bible mbala ndekana lokama. Onde wɛ nangaka mbeya akambo efula lo kɛnɛ kendana la woshasha wa diambo ɔsɔ, mbuta ate mvula? Onde wɛ nangaka nto keketsha mbetawɔ kayɛ lo woho wata Bible mɛtɛ ndo l’akambo wa siansɛ?
Kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia mvula
Yeso Kristo akakotola yambalo yaso oya lo woshasha ɔmɔtshi w’ohomba efula wasala dia mvula ndɔ. Nde akate ate: “Shenyu le l’ulungu, . . . atuhutuyaka unya le antu wa kolo ndu le antu w’ololo, ndu atutumaka mvula le antu w’ololo ndu le antu wa kolo.” (Mateu 5:45) Onde wɛ akalembete dia Yeso akatatɛkɛtshi dikambo dia wonya la ntondo ka nde tɛkɛta dikambo dia mvula? Ekɔ ngasɔ nɛ dia wonya kimanyiyaka tombatomba dia diɔ mbola ndo di’ashi fumbɔ, nkama ndo ndɛlɔ. Lo mɛtɛ, laladi la wonya mbasala dia ɔnɔnyi tshɛ, mɛtɛlɛ kibɛ 400 000 y’ashi fumbɔ dia tokama l’olongo. Lam’ele Jehowa Nzambi mbakatonge wonya, kokaka mbutama lo dikambo diande ɔnɛ nde mbatokotolaka ashi dia mvula ndɔ.
Bible nembetshiyaka woho wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi lo mbuta ɔnɛ: “[Nzambi] . . . atukutulaka apopo w’ashi le ndi, atâkadimulaka wangi, wangi ako watoloshaka mvula, watukiloshiaka antu.” (Jobo 36:26-28) Lo ɛnɔnyi nunu wambeta tatɛ lam’akafundama ɛtɛkɛta wa mɛtɛ ɛsɔ wendana la siansɛ, anto wakakondja etena k’otale ka shihodia woho wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi. Dibuku dimɔtshi (Water Science and Engineering) diakafundama lo 2003 mbutaka ɔnɛ: “Nshi nyɛ, anto haweye l’eshikikelo tshɛ woho wakengama apɔpɔ wa mvula.”
Kɛnɛ keya ase siansɛ ele ɔnɛ apɔpɔ wa mvula kengamaka la tokamakama ta totshitshɛ tɛnama paka lo mashinyi ndo tɔ mbayokomaka tɔpɔpɔ ta lo wange. Piɔpɔpɔpɔ tshɛ pombaka nuna mbala miliyɔ ɔtɔi dia ndjokoma dipɔpɔ ɔtɔi di’ashi wa mvula. Ɔsɔ ekɔ dikambo dia wolo diakoka mbɔsa wenya efula. Dibuku dimɔtshi di’ase siansɛ (Hydrology in Practice) mbutaka ɔnɛ: “Anto wekɔ la tokanyi efula lo kɛnɛ kendana la woho watohamaka tɔpɔpɔpɔ t’ashi ta lo wange ko tɔ ndjokoma apɔpɔ w’ashi wa mvula ndo eyangelo wendana la woho wakengama apɔpɔ wa mvula wekɔ lo tetemala la kotola yambalo y’anyangiyangi.”
Otungi lakakongɛ woho wa mvula ndɔ akakoke mumbola okambi ande Jɔbɔ ambola watshutshuya onto dia monga l’okitshakitsha ate: “Undi, mvula eko la shi? Akona akuti apopo wa dihohe? Akona akadji yimba l’atei a wangi wa tshududu? . . . Akona eli la yimba ya mbala efula ka wangi? Akona eya ntshulula ashi wa lu atapa wa dikuhu dia l’ulungu?” (Jobo 38:28, 36, 37) Ɛnɔnyi oko 3500 l’ɔkɔngɔ, ase siansɛ wâkatatetemala nyanga ekadimwelo lo ambola asɔ wa wolo.
Ngande wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi?
Waa filozofɛ y’ase Ngirika waketsha diaha avula mbatonga tɔkɔkɔ t’ashi, koko ashi w’oma lo ndjale ya wake wakɛla l’ɛse ka nkɛtɛ ntshɔka otsha lo tɔsɔdi t’akona ndo vɔ mbayotongaka tɔkɔkɔ t’ashi. Nomb’ewo kɛmɔtshi k’awui wa lo Bible akate dia Sɔlɔmɔna aketawɔka kanyi shɔ. Tɔsɛdingole ɛtɛkɛta waki Sɔlɔmɔna wakasambiyama ɛnɛ: “Ekedi tshe watulambulaka ashi a waki, keli ashi a waki hawutululaka. Vo watokolamelaka nkela utsha lu dihuli diatuwukelaka.” (Undaki 1:7) Onde Sɔlɔmɔna akalange mɛtɛ mbuta ɔnɛ ashi w’oma lo ndjale ya wake kɛlaka l’ɛse k’akona dia vɔ totonga tɔkɔkɔ t’ashi? Dia kadimola dimbola sɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole ntondo kɛnɛ kaketawɔka anto wakasɛnaka lo nshi ya Sɔlɔmɔna lo kɛnɛ kendana la ofumbwelo, okamelo ndo ɔlɛlwɛlɔ w’ashi. Onde vɔ waketawɔka tokanyi ta kashi?
Suke l’ɛnɔnyi lokama l’ɔkɔngɔ wa nshi ya Sɔlɔmɔna, Elidja, ɔprɔfɛta waki Nzambi akɛnya kɛnɛ kakandeyaka lo kɛnɛ kendana la oma lɛnɛ akahombe ndja mvula. Lo nshi yande, mvula kɔndɔ l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ l’edja ka ɛnɔnyi esato l’etenyi. (Jakoba 5:17) Jehowa Nzambi akela wodja ande mpokoso kɛsɔ nɛ dia vɔ wakɔsɛkɛ ko wakatatɛ tɛmɔla Baala, jambizambi ya mvula y’ase Kanana. Koko Elidja akakimanyiya ase Isariyɛlɛ dia vɔ ndjatshumoya ndo nde akayetawɔka dia nɔmba dia mvula ndɔ. Etena kakandalɔmbaka, Elidja akalɔmbɛ okambi ande dia nde mendaka “utsha la Ashi a Mediteraneya.” Etena kakawawotɛ ɔnɛ “dingi dia tshitshe diambutumba uma l’ashi a waki, dieli uku ewambu ka lunya l’untu,” Elidja akashihodia ɔnɛ dɔmbɛlɔ diande diambokɛma. Kema edja, “ulungu akayala tshududu la wangi la lopepe, ku mvula ka wulu akalo.” (1 Khumi ya dikanga 18:43-45) Ɔnkɔnɛ, Elidja akɛnya dia nde mbeyaka kɛnɛ kasalema dia mvula ndɔ. Nde akeyaka ɔnɛ wange wakakoke kengama lâdiko dia ndjale ya wake ko lɔpɛpɛ mbatɔla otsha lo ɛstɛ ka Nkɛtɛ ya daka. Polo ndo nshi nyɛ, ngasɔ mbasalema dia avula ndɔ l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ.
Ɛnɔnyi oko lokama l’ɔkɔngɔ w’Elidja nɔmba dia mvula ndɔ, Amɔsɛ laki okambi wa dikambɔ akake epole ɔsɛkɛ lo dikambo dimɔtshi di’ohomba diendana la woho wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi. Nzambi akakambe la Amɔsɛ dia nde mbewoya ase Isariyɛlɛ wakahɛnyahɛnyaka ase wola w’asekawɔ ndo wakatɛmɔlaka nzambi ya kashi kɛnɛ kakahombe mbakomɛ. Diaha vɔ ndanyema oma le Nzambi, Amɔsɛ akâkeketsha ate: “Nyuyangi [Jehowa], ku nyu nyayulumba.” Oma lâsɔ, Amɔsɛ akate dia Jehowa oto mbahomba tɛmɔma nɛ dia nde kele Otungi “Latetaka ashi uma l’ashi a wuki, ndu latâtshululaka ladiku dia kete.” (Amose 5:6, 8) L’ɔkɔngɔ diko, Amɔsɛ akayɔtɛkɛta nto lo dikambo dia woho wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi ndo oma lɛnɛ akotwamawɔ. (Amose 9:6) Ɔnkɔnɛ, Amɔsɛ akɛnyi dia ndjale ya wake mbele lo kiɔkɔ y’avula walɔ lanɛ la nkɛtɛ.
Dikambo sɔ diakayoshikikɛmaka oma le ose siansɛ ɔmɔtshi lakawelɛka Edmond Halley lo 1687. Koko, akete etena k’otale la ntondo k’anto ndjetawɔ tolembetelo takasha Halley. Dibuku dimɔtshi (Encyclopædia Britannica Online) mbutaka ɔnɛ: “Kanyi y’ɔnɛ ashi kɛlaka l’ɛse ka nkɛtɛ ndo tshɔka otsha lo tɔsɔdi t’akona ndo ɔnɛ lɛkɔ mbakengama tɔkɔkɔ ta kushi takikɔ polo l’etatelo ka ntambe 18.” Ɛlɔ kɛnɛ, anto wêya woho wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi. Dibuku diakɔ diamɛ sɔ nembetshiyaka ɔnɛ: “Ashi wa lo ndjale ya wake fumbɔka, nkamaka ndo l’ɔkɔngɔ diko vɔ ndjɔlɔka oko mvula la nkɛtɛ ndo l’ekomelo vɔ tɔkɛlaka lo nkushi yalambola ndjale ya wake.” Mbokɛmaka hwe dia ɛtɛkɛta waki Sɔlɔmɔna wendana la woho wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi wofundami lo Undaki 1:7, mendanaka la woho wâmɛ wakengama wange ndo wayɔlɔka mvula.
Dikambo sɔ pombaka totshutshuya dia sho ntsha na?
Woho wakalembetshiya afundji wa Bible efula dimɛna dimɛna nganɛ wafumbɔ, wakama ndo walɛlɔ ashi ekɔ djembetelo mɔtshi ya diambo yɛnya dia Bible kakasambiyama oma le Jehowa Nzambi, Otungi w’anto. (2 Timote 3:16) Lo mɛtɛ, woho wambolanya anto nkɛtɛ, ambofukutanya deko ndo dui sɔ mbakonya dia dola monga l’ahole amɔtshi ndo ɔwɔ wamboleka monga l’ahole akina. Koko Jehowa Nzambi, Otungi w’ashi akalake edja efula dia nde ayekɛ lonya dia “nanya wane watulanyaka kete.”—Enyelo 11:18.
Etena kakatakongɛ dikambo sɔ, ngande wakokaso mɛnya lowando laso lo weshasha waki Nzambi, ɛnyɛlɔ oko mvula? Wɛ kokaka sala dikambo sɔ lo mbekaka Bible, Ɔtɛkɛta ande ndo lo kambaka la kɛnɛ kekayɛ. Lo sala ngasɔ, wɛ ayonga la elongamelo ka ndjoka ko ndjɔtɔ l’andja w’oyoyo waki Nzambi lɛnɛ ayoyɔngɛnangɛnaka la weshasha tshɛ waki Nzambi pondjo pondjo. Eelo, “losha cɛɛ la mamba, ndo woshasha cɛɛ wa kokele” ndjaka oma le Jehowa Nzambi, ɔnɛ lele Kiɔkɔ ya mvula.—Jakoba 1:17, Dyookaneelo dy’Oyooyo.
[Diagramɛ/Osato wa lo lɛkɛ 24, 25]
(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)
OKAMELO W’ASHI
MVULA
WOHO WAHƐNGA ETAMBA
OFUMBWELO W’ASHI
NSAFU DIAHOME
ASHI WA L’ƐSE KA NKƐTƐ
[Esato wa lo lɛkɛ 24]
Etena kakalɔmbaka Elidja, okambi ande akendaka “utsha la Ashi a Mediteraneya.”