Onto hayala la lomu nɛ dia mma to Woho wakamahande lo mpango ya nkanu y’ase Nazi
KƆNDWAMA OMA LE JOSEPH HISIGER
Dimi lakambola osekami ɔmɔtshi la lo lokanu nte: “Kakɔna kadiayɛ?” Nde akakadimola ate: “Bible,” ndo akakotsha ate: “Layokoshatɔ naka wɛ mbishami mbo ya ndɛ yayɛ ya lomingu l’otondo.”
DIMI lakotɔ lo Ngɔndɔ ka sato 1, 1914, l’osomba wa Moselle, wele lo etena kɛsɔ vɔ waki lo lɛkɛ l’ase Allemagne. L’ɔkɔngɔ wa Ta dia ntondo di’andja w’otondo komɛ lo 1918, osomba wa Moselle wakayongaka nto lo ɛlɔmbwɛlɔ ka wodja wa France. Lo 1940, vɔ wakayendamaka nto oma le wodja w’Allemagne. Oma lâsɔ, lam’akayokomɛka Ta dia hende di’andja w’otondo lo 1945, osomba ɔsɔ wakayendamaka nto oma le wodja wa France. Lo waaso asɔ tshɛ, lakatshikitanyaka wodja ami, ɔnkɔnɛ, lakeke ɔtɛkɛta wa Falase la wa allemand.
Ambutshi ami waki andjashi Nzambi w’aseka Mupɛ. Otsho tshɛ la ntondo ka sho ndala, takakaka adwe dia nɔmba. Lo nshi ya mingu ndo ya vakashi ya wodja, takatshɔka l’ɔtɛmwɛlɔ. Dimi lakayasha tshɛ l’ɔtɛmwɛlɔ ami ndo lakayokomaka ɔmɔtshi la l’olui wa wekelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ.
Lakayoyasha l’olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa l’ohetoheto
Ɛmɛnyi wa Jehowa ehende wakatshu tosambisha ambutshi ami lo 1935. Sawo diawɔ diakendanaka la woho wakayatambiya ase ɛtɛmwɛlɔ lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo. L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, nsaki kami ka mbeya akambo efula wa lo Bible kakahame ndo lo 1936, lakalɔmbɛ osasɛrdɔsɛ ɔmɔtshi dia nde mbishami Bible kɛmɔtshi. Nde akambutɛ ate dia wɛ kishihodia dimɛna, wɛ pombaka mbeka teoloji. Ɔnkɔnɛ, okadimwelo ɔsɔ wakafudia nsaki kami ka monga la Bible kɛmɔtshi ndo kiadiaka.
Lo Ngɔndɔ ka ntondo 1937 Albin Relewicz, osekami ɔmɔtshi la l’olimu laki Ɔmɛnyi wa Jehowa akatatɛ sawola la mi akambo wetsha Bible. Dimi lakawombola nte: “Onde wɛ ekɔ la Bible kɛmɔtshi?” Nde akakadimola ate, eelo, ndo esadi eto nde akamɛnya lokombo laki Nzambi, Jehowa lo Bible kɛmɔtshi kakatondjama oma le ose Allemagne ɔmɔtshi lelɛwɔ Elberfelder, ndo nde akambishatɔ. Lakatatɛ kiadia l’ohetoheto tshɛ ndo lakatatɛ mbɔtɔ lo nsanganya y’Ɛmɛnyi wa Jehowa yakasalemaka l’osomba wa Thionville wakasukana la so.
Lo Ngɔndɔ k’enanɛi 1937, lakatshindɛ Albin lo losanganya lɔmɔtshi la woke la wedja efula lakasale Ɛmɛnyi wa Jehowa l’osomba wa Paris. Lɛkɔ mbakamatotatɛ sambisha lo soko la soko. Kombeta edja, lakabatizama ndo l’etatelo k’ɔnɔnyi 1939, lakakome ombatshi mboka, mbuta ate okambi w’Okristo wa lo tena tshɛ, ndo wakatome l’osomba wa Metz. Oma lâsɔ, lo Ngɔndɔ k’esambele wakambete dia tokamba lo Bɛtɛlɛ k’Ɛmɛnyi wa Jehowa ka l’osomba wa Paris.
Asui wa lo nshi ya ta
Olimu ami lo Bɛtɛlɛ kombiviya nɛ dia lo Ngɔndɔ k’enanɛi 1939, wakanɔmbɛ dia dimi tokamba olimu w’ɔsɔlayi kâmɛ l’alembe wa wodja wa France. Dimi kokoka mbetawɔ dia mbɔtɔ l’ata nɛ dia nkum’otema kami kombetawɔka dia dimi sala dikambo sɔ, oma lɔkɔ wakambidje lo lokanu. Etena kakimi lo lokanu lo Ngɔndɔ ka tanu kakayele, alembe wa wodja w’Allemagne wakɔtwɛ alembe wa wodja wa France la ta la shashimoya. Oya lo Ngɔndɔ ka samalo, wodja wa France wakalɛndjama ndo lakayokoma nto ose Allemagne. Ɔnkɔnɛ, lo Ngɔndɔ k’esambele 1940 etena kakawatondja oma lo lokanu, lakakalola dia todjasɛ l’ambutshi ami.
Lam’ele takalɔmbwamaka oma le ase Nazi, takasanganaka dia mbeka Bible lo woshɛshɛ. Takalongolaka Tshoto y’Etangelo oma lo tshimbo yaki Maryse Anasiak, kadiyɛso kɛmɔtshi k’Okristo kaki la dihonga kakahomanaka la mi lo luudu lakawasalaka mapa laki Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi. Polo lo 1941, lakewɔ ekakatanu wakahomanaka l’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo wodja w’Allemagne.
Ɔnkɔnɛ lushi lɔmɔtshi apulushi wakawelɛka waa Gestapo wakaye ndjomenda. L’ɔkɔngɔ w’owandji awɔ nembetshiyami ɔnɛ olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakashimbama, nde akamumbola dia kana dimi nangaka tshikala Ɔmɛnyi wa Jehowa. Etena kakamakadimola nte, “eelo,” nde akambutɛ dia dimi mboyela. Mama akandama la sase dia wɔma, ko akakɔ hohakayi la nkɛtɛ. Kam’akandɛnyi dikambo sɔ, owandji wa waa Gestapo akambutɛ dia dimi tshikala dia mbokokɛ.
Lo kɔmpanyi kakamakambaka, dimi kombishaka owandji w’olimu mɔyɔ ɔnɛ: “Hitler akemwe!” Lakatone nto dia monga ɔmɔtshi la lo tshunda dia pɔlitikɛ di’aseka Nazi. Ɔnkɔnɛ, waa Gestapo wakamunde la wedi a pindju. Etena kakawambokaka ambola, lakatone dia mbuta nkombo y’Ɛmɛnyi wa Jehowa ekina. Ɔnɛ lakambokaka ambola, akakɔmɔla tshindji di’okoma l’ɔtɛ la wolo tshɛ ko lakakɔ hohakayi. Lo Ngɔndɔ ka divwa 11, 1942, tuminadi ta lânde takawelɛka Sondergericht ta l’osomba wa Metz takafundɛ lokanu l’ɛnɔnyi esato, nɛ dia wakafɔnyaka dia “lakasalɛka Association Les Témoins de Jéhovah ndo Ambeki wa Bible pɔlɔpangandɛ.”
Mingu hiende l’ɔkɔngɔ, wakatondja oma lo lokanu la l’osomba wa Metz ko lakande lɔkɛndɔ yema yema otsha lo mpango ka lokanu ka la Zweibrücken kakawakambishaka anto elimu la wolo. Lɛkɔ, wakambisha olimu wa nɔngɔsɔlaka mboka ka kawolo. Takatshikitanyaka mboka ya kawolo lo keketsha mbolo ya wetsho ko mbokɛ abanga lâdiko. Mbo ya ndɛ yakawatoshaka yaki paka dikɔhɔ di’eloko ɔtɔi la tɛtshi ta mapa tohende la tshenyi la ndjɔngalɔnga y’oshi la midi ndo la dikɔlɔ. Oma lâsɔ, wakayotomaka lo lokanu laki l’osomba wosukanyi la so ndo lɛkɔ lakatokambaka lo luudu lɔmɔtshi lakawalɔngɔsɔlaka sabata. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ efula, wakanyomotoma nto la Zweibrücken dia tokamba lo dikambɔ.
Lakayala la lɔsɛnɔ, koko aha nɛ dia mma to
Onto ɔtɔi laki la mi lo lokanu aki ɔna pami ɔmɔtshi laki oma lo wodja wa Pays-Bas. Lo mbeka ɔtɛkɛta ande lo yɛdikɔ mɔtshi, lakonge l’akoka wa mbewoya dietawɔ diami. Nde akahame efula lo nyuma lo yɛdikɔ yele nde akambutɛ dia mbobatiza l’ashi. Etena kakandatombe oma l’ashi, nde akakumbatɛ ndo akate ate: “Joseph, dimi laya ɔnanyɔ la lo nyuma!” Takakakitɔna etena kakawakaloya nto dia tɔlɔngɔsɔlaka mboka ya kawolo.
Etena kɛsɔ, ɔnɛ laki la mi lo lokanu aki ose Allemagne. La dikɔlɔ dimɔtshi, nde akatatɛ mbadia dibuku dimɔtshi dia tshitshɛ, mbuta ate Bible. L’etena kɛsɔ mbakandambutɛ dia nde ayombisha Bible kakɔ naka dimi mbosha mbo ya ndɛ yami ya lomingu l’otondo. Lakokadimola nte: “Kawɔ!” Kânga mbele komonga dikambo dia tshitshɛ dia dimi mbosha mbo ya ndɛ ya lomingu l’otondo, dimi konyanga pondjo l’ɔtɛ wakamasale dikambo sɔ. Lakatatɛ shihodia kitshimudi y’ɛtɛkɛta waki Yeso wata ɔnɛ: “Untu hayala la lumu ne dia ma tu, keli ayuyala la lo ne dia aui tshe watumba uma l’unyo wa [Nzambi].”—Mateu 4:4.
Oko wakamashile kondja Bible, okakatanu waki la mi aki wa kilama. Otshikitanyi la ase lokanu akina, Ɛmɛnyi wa Jehowa komonga la lotshungɔ la monga la Bible. Ɔnkɔnɛ, lakakiadiaka l’otsho lo woshɛshɛ loyakombi olangitshi. La yanyi, lakakisɔsɔmiyaka la tshina dia shumishi yami ndo lakatɛngɔlaka la tɔ. Takamakokaka kitshika lo lokanu nɛ dia alami wakakokaka ndjɔsɛngɔla diangɔ diami etena kakimi bu laawɔ.
Lushi lɔmɔtshi, etena kakatatshumana dia mbisha alapɔlɔ w’olimu, lakohɔ dia lakohe Bible kami. La dikɔlɔ sɔ, lakakalola la viangowango otsha lo luudu lami la lokanu dia tokiɔsa, koko dimi kokitana. L’ɔkɔngɔ wa dimi nɔmba Nzambi, lakatshu dia tɛnana l’olami wa lokanu ndo lakawotɛ dia onto ɔmɔtshi akɔshi dibuku diami dimɔtshi ndo lekɔ lo nanga dia nde kaloyamidiɔ. Nde akadiɔshi oko dibuku di’anyanya, ɔnkɔnɛ lakayosholaka Bible kami. Lakoke Jehowa losaka oma k’ɛse otema!
Lo diaaso dikina, wakatome otsha lo kihanga ka mbɔka. Etena kakamakololaka ahɔndɔ ami wa mindo, lakakɔsha Bible la mayɛlɛ tshɛ l’odihe. Etena kakambahola olami washo, lakakisɛlɔla la lokolo lami otsha lo kihanga ka mbɔka. Lɛkɔ, dimi lakakishɛ l’omamu etena kakamɔkaka. Etena kakamatombe oma lo kihanga, lakasale woho akɔ wâmɛ ko lakasɔsɔmiya Bible l’atei w’ahɔndɔ wa pudipudi.
Tena di’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo dia pâ etena kakimi lo lɔhɔmbɔ
La pindju kɛmɔ lo 1943 etena kakawatshumanya ase lokanu lo sɛkɛ, lakɛnyi Albin! Wakawonde nde lawɔ. Nde akamende tɛɛ ndo akakitsha lonya lande lo tolo dia mɛnya ɔnɛ tekɔ anto l’ɔnango. Oma lâsɔ, nde akamɛnya lo tɔjɛstɛ dia nde ayofundɛ mukanda. Lushi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, etena kakandete lalemi, nde akakɔsha yɛtshi ya dikatshi. Koko, olami wa lokanu akayiɛnyi ko dimi la nde takalongola dilanya dia mingu hiende ya lokanu l’onto ndamɛ. Takikɔ paka la mapa wamboma la ashi ndo takalalaka lâdiko di’abaya aha la ndjakomba olangitshi.
Oma lâsɔ, lakatɔlama otsha lo lokanu la la Siegburg, lɛkɔ lakatokambaka lo makashinyi watshulawɔ fɛsa. Olimu wakikɔ wolo efula koko wakatoshaka mbo ya ndɛ yema tshitshɛ tsho. L’otsho lakɛnyi lo dɔ lalɛ mbo ya ndɛ y’amɛna, mbuta ate ekate l’elowa, koko lakemɔka lele otema hwe ndo la mposa k’ashi. Lakɔndɛ efula. Koko lushi tshɛ, lakadiaka Bible kami ka tshitshɛ ndo lakangɛnangɛnaka lo woho wakimi la lɔsɛnɔ.
Dimi lakayotshungɔka l’ekomelo!
La shashimoya, la pindju kɛmɔtshi lo Ngɔndɔ ka nɛi 1945, alami wa lokanu wakalawɔ ko wakatshike nkuke hwe. Dimi lakatshungɔ! Koko, kam’akamatombe oma lo lokanu, lakahombe mbetsha nshi mɔtshi lo lopitadi dia vɔ sakɛmi. Oya l’ekomelo ka Ngɔndɔ ka tanu, lakakome lakaso le ambutshi ami. Vɔ kɔfɔnyaka ɔnɛ dimi laki la lɔsɛnɔ. Kam’akamɛnyi Mama, nde akakɛdia asɔi w’ɔngɛnɔngɛnɔ. Lonyangu ko, yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa dimi koma la ngelo, ambutshi ami wakavu.
Lakatatɛ mbekesanɛ nto l’etshumanelo ka la Thionville. Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia monga nto kâmɛ la nkumbo kami ka lo nyuma! Laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mboka ɔnɛ vɔ wakatshikala la kɔlamelo l’atei w’ehemba efula. Albin ɔngɛnyi ami wa ngandji akavu la Regensburg, lo wodja wa Allemagne. L’ɔkɔngɔ diko, lakayoka dia ɔnaki kosha papa la pami lakawelɛka Jean Hisiger akakome Ɔmɛnyi wa Jehowa ndo akayodiakema l’ɔtɛ wakandatone mbɔtɔ l’olimu w’ɔsɔlayi. Jean Queyroi, lakakambaka la mi lo Bɛtɛlɛ ka l’osomba wa Paris, aketsha ɛnɔnyi etanu lo mpango ka lokanu kɛmɔtshi ka lo wodja wa Allemagne.a
Lakatatɛ sambisha esadi eto l’osomba wa Metz. L’etena kɛsɔ, lakahomanaka mbala efula l’ase nkumbo kaki Minzani. Ɔnawɔ la womoto, Tina akabatizama lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 2, 1946. Nde aki l’ohetoheto l’olimu w’esambishelo ndo lakɛnyi dia nde aki olangala efula. Takatshukana Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 13, 1947. Lo Ngɔndɔ ka divwa 1967, Tina akatatɛ kamba olimu wa lo tena tshɛ, ndo nde akatshikala l’olimu ɔsɔ edja ndo lam’akandavu lo Ngɔndɔ ka samalo 2003, ele l’ɛnɔnyi 98. Nyɔi kaki Tina mbishakami kandji efula.
Ɛlɔ kɛnɛ kayami l’ɛnɔnyi ndekana 90, lamboshikikɛ dia Ɔtɛkɛta waki Nzambi mbatombishaka wolo tena tshɛ dia dimi ndɔshana l’ehemba ndo mbatondoya. Tena dimɔtshi, laki la ndjala koko lakaleshaka yimba l’otema ami l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi tena tshɛ. Ndo Jehowa akakeketsha. “Daka [diande] mbatumbishaka lumu.”—Osambu 119:50.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Enda Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi 1, 1989, lɛkɛ 22-26, lo Falase dia tana ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ laki Jean Queyroi.
[Osato wa lo lɛkɛ 17]
Ɔngɛnyi ami wa ngandji Albin Relewicz
[Osato wa lo lɛkɛ 17]
Maryse Anasiak
[Osato wa lo lɛkɛ 18]
Bible kakamengɔnya la mbo ya ndɛ ya lomingu ɔtɔi
[Osato wa lo lɛkɛ 19]
Dimi l’omambedi ami Tina, lo 1946
[Osato wa lo lɛkɛ 19]
Jean Queyroi nde la wadɛndɛ, Titica