Ko e Tatā Panamā Moʻoní—Ngaohi ʻi ʻEkuatoa?
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI ʻEKUATOA
NAʻE kākaaʻi ʻa e tokotaha kasitomaá? Ki ha tokotaha mamata, ʻe hā ngali pehē nai. Ko e hā hono ʻuhingá, naʻe totongi ʻe he tokotahá ʻa e $300 ki ha tatā Panamā moʻoni. Ka naʻe toʻo hake ia ʻe he tokotaha tuʻuaki fakataú mei ha puha naʻe fakahaaʻi mahino ai ko e “Ngaohi ʻi ʻEkuatoa”! Ko ha foʻi kākā eni? ʻIkai ʻaupito. Ko hono moʻoní, ko e tatā Panamā moʻoní ʻoku ngaohi ia ʻi ʻEkuatoa. Ka naʻe anga-fēfē ʻa e hoko mai ʻa e uihalaʻi ko iá? Pea ko e hā ʻoku paʻanga ai ʻe laui teau ʻa e mahuʻinga ʻo ha tatā peheé?
ʻI he kongaloto ʻo e 1800 tupú, naʻe fakavave ai ʻa e kau kumi koulá ki Kalefōnia ʻo fou atu ʻi he ʻIsimasi ʻo Panamaá. Naʻa nau fakatau ai ʻa e ngaahi tatā ko e hū mai mei ʻEkuatoa. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe hoko ai ʻa e ngaahi tataá ʻo ʻiloa ʻaki ʻa e hingoa ʻo e feituʻu naʻe fakatau mei aí kae ʻikai ko e feituʻu naʻe tupu mei aí. Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, naʻe hoko ʻa e tatā Panamaá ʻo manakoa ʻaupito. Ko e fakatātaá, ʻi he 1849, naʻe hū atu ai ki tuʻa ʻe ʻEkuatoa ʻa e tatā lahi ange ʻi he 220,000! ʻI he 1855 leva, ko ha tangata Falanisē ʻa ia naʻe nofo ʻi Panamā naʻá ne ʻomai ai ʻi he ʻuluaki taimí ʻa e ngaahi tataá ki he fea ʻa e māmaní ʻi Pālesí. Naʻe maongo ʻa e faʻahinga meʻa pelepelengesí ki he kau Falanisē ʻilo-sīpingá, ʻo aʻu ʻo fakamatalaʻi ia ʻe he niʻihi ko e “faipa mohuku.” Naʻe meimei faingataʻa ke tui ki he vave ʻa e ʻikai toe tui ʻe ha taha ha sīpinga kehé!
Ko e manakoa ʻo e tatā Panamaá naʻe mahiki hake ia ʻi he kamata ʻa e senituli hono 20 ʻi he taimi naʻe hā ai ʻa e tā ʻo Palesiteni Theodore Roosevelt ʻokú ne fakaʻaliʻali ha sīpinga fino ʻi he ngaahi nusipepa he māmaní. Naʻe tupulaki ai ʻa e fiemaʻu ʻo e sīpinga tataá. Naʻe kamata ai ke tufaki ia ʻe he ngaahi kautaha ʻiloa takatakai ʻi he foʻi kolopé. ʻI Toake, naʻe tapui ai ʻe he ngaahi lao fakaeonopōní ʻa e tatā fez tukufakaholó ʻi he 1925 pea tuʻutuʻuni ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi tatā Panamaá. ʻI he aʻu mai ki he 1944 naʻe hoko ai ʻa e tatā Panamaá ko e koloa hū ki tuʻa tefito ia ʻa ʻEkuatoá.
ʻI he aʻu mai ki he konga fakaʻosi ʻo e senituli hono 20, naʻe hōloa hifo ai ʻa e manakoa ʻo e ngaahi tataá. Neongo ia, ʻoku kei tauhi maʻu pē ʻe he ngaahi tatā Panamā lalanga leleí ʻa honau tuʻunga misitelí. Ko e moʻoni, ko e kau mataotao ʻi he ngaohi tataá ʻi he māmaní kotoa ʻoku nau feʻauhi ki ha ngaahi tatā tuʻunga māʻolunga ke fakaʻaliʻali. Ko e kakai ʻiloa mei he ngaahi kuonga kuo maliu atu ʻi hotau ʻahó ne maʻunimā kinautolu ʻe he matamatalelei ʻo e tatā Panamaá. Kuó ne teuteuʻi ʻa e ʻulu ʻo Winston Churchill, Nikita Khrushchev, Humphrey Bogart, mo Michael Jordan—ko e lave eni ki ha tokosiʻi pē.
Ko e moʻoni, ʻoku lahi fau ʻa e ngaahi faʻu ʻo ʻikai ke mamafa hono totongí ko e faʻifaʻitaki ki he tatā Panamā moʻoní. Kae kehe, ko e lahi ʻo e ngaahi tataá ni ʻoku mafahifahi; ʻoku ʻikai hū ha ʻea ki he niʻihi. ʻI hono kehé, ko e tatā Panamā moʻoní ʻoku maʻamaʻa ia mo hū ki ai ʻa e ʻeá, pea ʻoku tolonga fuoloa ʻaupito. ʻOku lalanga nima ʻa e tatā taki taha pea ko ia ai, ʻoku makehe ia. Ko e totongí ʻoku kehekehe ia mei he kiʻi paʻanga siʻisiʻi ki he ngaahi tatā fefeka angé ʻo aʻu ki he $1,000 tupu ki he tatā lelei tahá, ko e superfinos ʻo Montecristi. Ko e tuʻungá ʻoku fakapapauʻi ia ʻe he tuʻunga lelei mo e potupotutatau ʻo e lālangá pea pehē ki he hokohoko tatau ʻo e lanú. Kae manatuʻi maʻu pē eni: Ko ha tatā Panamā moʻoni ʻoku ngaohi pē ia ʻi ʻEkuatoa.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko Hono Ngaohi ʻo ha Tatā Panamā
ʻOku anga-fēfē ʻa hono ngaohi ʻo e tatā Panamaá? Ko ha ʻakau hangē ha pāmé ʻokú ne ʻomai ʻa e feʻunu molū kae lava ke matuʻuekina ʻoku ui ko e toquilla. Ko e ngaahi matāfonua māʻulalo ʻo ʻEkuatoá ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi tuʻunga lelei ki he tupu mo e toe huli lelei ange ʻa e ʻakau ko ení. Ko e kau pōtoʻi faʻu tatā faka-ʻEkuatoá ʻoku pehē ʻoku nau ʻi he lotolotonga ʻo e kau lālanga lelei taha ʻi he māmaní, pea ko e ngāue fakamākukanga moʻoni ia ʻoku nau faí! ʻOku fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e māhina ʻe ono pe lahi ange ai ke lālanga ʻa e superfino Montecristi tuʻunga māʻolungá. Ko e lōloa ʻo e feʻunu taki taha ʻi he tataá ʻoku mātuʻaki nounou. Neongo ia, ʻi ha tatā Panamā moʻoni, ʻe faingataʻa haʻo lava ke tala ʻa e ngataʻanga ʻo e feʻunu ʻe tahá pea mo e kamata ʻa e feʻunu hokó. ʻIkai ko ia pē, ko e ngaahi feʻunú ʻoku lālanga mātuʻaki maʻu ia he naʻa mo e vaí ʻe ʻikai ke hū ia ki loto!
Ko e kolo ko Montecristi ʻoku ʻiloa ia ʻi hono ngaahi tātā lalanga nima lelei ʻaupitó. Ko e kau mataotao ʻo e feituʻu Montecristi ʻoku nau lālanga pongipongia, pe ʻi he hoʻatā efiafí koeʻuhi ke ʻoua ʻe uesia ʻe he vela ʻo e ʻekuetá ʻa e mapelungofua ʻa e feʻunú. ʻOku nau kamata ʻa e konga ki he funga ʻulú ʻaki ʻa e lālanga tokanga ʻaupito ʻa e siakale ʻi he funga ʻo e siakale ʻo e mohuku leisi fihí kae ʻoua kuo maʻu ʻa e taiamita ʻoku fiemaʻú. ʻOku fokotuʻu leva ʻa e konga ki he funga ʻulú ʻi ha konga papa fuololoa fuopotopoto koeʻuhi ke lava ʻa e ongo nima ʻo e tokotaha pōtoʻí ke ʻalu hifo takatakai faingofua ʻi heʻene lālanga ʻa e ʻū tafaʻakí. Hili ha ngaahi uike lahi ʻoku hoko atu ai ʻa ʻene lālangá ki ha tuliki totonu ke faʻu ai ʻa e lauʻi tataá. Ko ha kosikosi fakaʻāuliliki, fō, mo e fakahinehina fakataha mo e ngaahi founga fakaʻosi kehekehe ʻoku ngaohiʻaki ia ʻa e tatā Panamā ongoongoá.
[Fakatātā]
Ko e ngaahi feʻunu mohuku ʻo e ngaahi lau kuo fohí ʻoku haka ia pea tauaki ki muʻa ʻi he lālangá
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko Winston Churchill ko e taha ia ʻo e kakai ʻiloa lahi kuo nau tui ʻa e tatā Panamaá
[Maʻuʻanga]
U.S. National Archives photo