Ko e Misi ki he Melino Fakaemāmaní—Ko ha Vīsone Tamele
ʻOKU hulu atu ʻa e tuʻunga ʻo e ʻatamai-maamá ki he ngaahi ʻamanaki ʻo kau ki he melino fakaemāmaní. Naʻe tohi ʻe he fefine faiongoongo ko Carol Goar ʻi heʻene kupu tuʻumaʻu ʻi he nusipepa ko e The Toronto Star: “ʻOku fele ʻa e ngaahi tohi aleapau ki he melinó mei ʻAfakānisitani ki ʻEngikola. Ko e ngaahi fepaki fakaevahefonua ʻa ia naʻe ngali puleʻingataʻa ʻi he ngaahi māhina siʻi kuo maliu atú ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻoku fakaʻau ke matuku atu. Pea ko e fakafoʻou ʻoku lolotonga hoko ki he Puleʻanga Fakatahatahá ko e meʻa fakatupu fakaloto-fiefia.” ʻOku pehē ʻe Goar, kuo hanga ʻe he meʻá ni ʻo kamata “ha ʻamanaki ʻokú ne kāpui ʻa e māmani lahí ʻo hangē ha mahaki ʻoku tō.” Ko e kupu naʻe fai ʻe he ʻētita ʻi he nusipepa USA Today naʻá ne fakahā ʻa e meʻa meimei tatau: “ʻOku fakapā atu ʻa e melinó ʻi he māmaní kātoa.”
Ko e meʻa ʻoku taau ke tokangaʻi tautautefito ki muí ni maí ko e meʻa ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he UN Chronicle “ko e toe fakalelei ai pē ʻa e felāveʻi ʻi he vahaʻa ʻo Lūsia mo e ʻIunaite Seteté.” Ko e fakafoki ʻo e kau taú, ko e meʻa fakaʻohovale ʻoku hoko ʻi ʻIulope Hahaké, ko e lau ki hono fakasiʻisiʻi hifo ʻo e kau taú mo e ngaahi meʻataú—ʻoku tupu ia ke ne hanga ʻo langaʻi ʻa e ngaahi ʻamanaki ko e ngaahi puleʻanga mālohí ʻe faifai pē pea nau hanga ʻo taʻofi ʻa e feʻauhi ngaohi-mahafu-taú. ʻI ha māmani ʻa ia ko e fakamole fakakautaú tokua ko e fakamoleki ʻa e tuʻunga fakapaʻanga lahi ange ʻi he paʻanga ʻe 850,000 miliona ʻi he taʻu taki taha, ko ha ʻamanaki fakafiemālie eni.
Ka neongo ia, ʻe ngali fēfē ʻa hono fakahoko ʻa e misi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo kau ki he melino fakaemāmaní? Naʻa mo e kau mamata ʻatamai-maama ʻaupitó ʻoku nau fakamoʻoniʻi ko ha fuʻu meʻa mamaʻo lahi mei he fakasiʻisiʻi hifo ʻo e ngaahi mahafutaú ki hono toʻo fakaʻaufuli atú. Ko e fakasiʻisiʻi hifo ʻo e ngaahi mahafu niukiliá ʻe fiemaʻu ha tuʻunga taʻealafakatataua ʻo e fefalalaʻakí. Ka ko e meʻa pangó, he ʻoku fuʻu lōloa ʻa e lekooti ʻa e ngaahi Puleʻanga mālohí ʻi he taʻe fefalalaʻakí. Hangē ko ia naʻe kikiteʻi ʻi he Tohitapú, ko e kuonga ʻeni ʻa ia kuo fakamoʻoniʻi ai ko e tangatá ʻokú ne “liaki ae lea fakababau.”—2 Tīmote 3:3, PM.
Kaeʻumaʻā, ʻoku ʻikai tui pau ʻa e tokotaha kotoa pē ko hono toʻo fakaʻaufuli ʻo e ngaahi meʻatau niukiliá te ne fakahoko mai ʻa e melinó. Neongo kapau ʻe malava ke fakalotoʻi ʻa e ngaahi puleʻangá ke liʻaki ʻenau ngaahi fokotuʻunga meʻatau niukiliá, ko e ngaahi meʻatau anga-maheni te nau kei fai pē ʻa e fakapō. Ko e Tau I mo e II ʻa e Māmaní kuo fakamoʻoniʻi ai ʻa e moʻoni ʻo e meʻá ni. ʻIkai ko ia pē, ko e ʻilo ʻoku fiemaʻu ki hono toe ngaohi ha ngaahi meʻatau niukiliá ʻe kei tuʻu pē ia—ʻo mateuteu mo talitali ki ha faʻahinga fakaʻilonga pē ʻo e tailiili fakapolitikalé. Ko e niʻihi ʻoku nau fakakikihi, ʻo hangē ko e saienisi fakapolitikale ko Richard Ned Lebow: “Ke tuku pē ha ngaahi meʻatau niukilia ʻe niʻihi ke ne ʻai ʻa e kakaí ke nau tokanga lahi ange.”
Ka ʻi he kei ʻi ai ha ngaahi meʻatau niukiliá, ko e fakakaukau taʻe fakafiemālie ʻo kau ki he fakaʻauhamālie fakaniukiliá te ne fakakataʻaki ʻa e taku ʻo pehē ʻoku ʻi ai ʻa e melinó; pehē pē mo e hokohoko atu ʻo e ngaahi palopalema taʻe fakakautau ʻa ia ʻokú ne hanga ʻo ʻave ʻa e melinó mei he laui miliona ʻi heʻenau moʻui fakaʻahó. Naʻe lea ʻa e sekelitali-seniale ʻo e Puleʻanga Fakatahatahá ko Javier Pérez de Cuéllar ʻo kau ki he “faingataʻaʻia ʻa e laui miliona ʻo hotau kaungā-tangataʻifonua ʻoku ʻikai ke ʻi ai hanau ʻapi pe ʻoku nau nofo ʻi he ngaahi fale ʻoku ʻi ha tuʻunga mātuʻaki māʻulaló. Ko e palopalemá ni ʻoku fakaʻau pē ki he toe kovi ange.” ʻOku hoko atu hono toe fakamatala ʻe he UN Chronicle ʻo pehē ʻoku uesia ʻe he tuʻunga masiva fakaʻikonomiká ʻa e “vahe tolu ʻe ua ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai malava ke fakafaikehekeheʻi ʻa e ngaahi tuʻunga masiva mo liʻekiná mei he mamahi ʻoku fakatupu ʻe he taú.” Pea fēfē ʻa e tuʻunga ʻo e kau kumi hūfanga ʻoku fakafuofua ko e toko 12 miliona? ʻE fakahoko mai ʻa e melinó ki heʻenau moʻuí ʻi hono fakasiʻisiʻi hifo pe naʻa mo hono toʻo fakaʻaufuli atu ʻa e ngaahi mahafú?
ʻOku mahino lelei, ko e misi ʻa e tangatá ʻo kau ki he melino fakaemāmaní ko ha vīsone tamele ki he kahaʻú—ko e sio nounou, ʻatamai-fāsiʻi, mo fakangatangata. ʻOku ʻi ai ha ʻamanaki lelei ange ki he melinó? ʻIo ʻoku ʻi ai. ʻI he ʻīsiu ki muʻa ʻo e makasini ko ení, naʻa tau sio ai ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa e ʻamanaki ʻoku papau ki he melinó.a Toesiʻi pē pea ko Sīsū Kalaisi ʻi hono tuʻunga ko e Tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, te ne fakahoko mai ʻa e melino ʻoku hulu ange ia mei ha faʻahinga ʻamanaki fakaetangata. Ka ko e hā hono ʻuhinga moʻoni ʻo e melino ko ení ki he faʻahinga ʻo e tangatá? Ko e kupu hono hoko maí ʻe lave ki ai.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Vakai ki he “Ko Hai Te Ne Taki ʻa e Faʻahinga ʻo e Tangatá ki he Melinó?” ʻi heʻemau ʻīsiu ʻo Nōvema 1, 1990.