LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w99 3/15 p. 24-25
  • Langa ʻi he Ngaahi Makatuʻunga Pangani

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Langa ʻi he Ngaahi Makatuʻunga Pangani
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
w99 3/15 p. 24-25

Langa ʻi he Ngaahi Makatuʻunga Pangani

ʻOKU kau ʻa e Pantheon ʻi he ngaahi langa fakamanatu fakatoʻoaloto ʻoku ʻahia ʻe he kau folau ʻeveʻeva ko ia ki Loma, ʻĪtalí. Ko e langa faka-Loma mataotao ko ení ko e taha ia ʻi he ngaahi fale tātelau ʻoku kei tuʻu mālohi ʻo hangē ko ia ko ʻenau ʻi ai ʻi he kuonga muʻá. Naʻe kamata ia ʻe ʻAkilipa ʻi he 27 K.M. nai, pea naʻe toe langa ia ʻe Hetiliani ʻi he 120 T.S. nai. Ko e tafaʻaki tuʻu-ki-muʻa ʻe taha ʻo e langa ko ení ko hono fuʻu ʻato fuopotopoto mita ʻe 43 hono taiamitá, ʻa ia kuo toki lakasi pē hono fālahí ʻi onopooni. Ko e Pantheon naʻe kamatá ko ha temipale pangani, ko ha “nofoʻanga ki he ngaahi ʻotuá kotoa,” ʻa ia ko e ʻuhinga ia ʻo e muʻaki foʻi lea faka-Kalisí. ʻI he ʻahó ni ʻoku kei vakai pē ki ai, ko ha siasi Katolika Loma ia. Naʻe malava fēfē ha liliu fakaofo pehē?

ʻI he 609 T.S., naʻe toe fakatapui ai ʻe Tuʻitapu Ponifesi IV ʻa e temipale taʻetoengāueʻaki fuoloa ko ení ko ha siasi “Kalisitiane.” ʻI he taimi ko iá, naʻe ʻoange ki ai ʻa e hingoa ko e Siasi ʻo e Sangata Malia Siakalé. Fakatatau ki ha kupu naʻe pulusi ʻi he 1900 ʻi he makasini ʻĪtali Sesiuti ko e La Civiltà Cattolica, ko e fakakaukau naʻe maʻu ʻe Ponifesi ke ngāueʻaki tefito ia ki aí ko hono “fakalāngilangiʻi fakataha ai ʻa e kau māʻata kotoa ʻo e malaʻe Kalisitiané, pe ko e kotoa ʻo e kau sangató, kae ʻuluaki mo tuʻu-ki-muʻa taha ai ʻa e Faʻē Tāupoʻou ʻa e ʻOtuá.” Ko e ongo hingoa ʻoku ʻai ki he Pantheon he ʻahó ni ʻe he Siasi Katolika Lomá​—ko e Santa Maria ad Martyres pe, ka ʻikai ia, ko e Santa Maria Rotunda​—ʻoku tapua mei ai ʻa e fakakaukau taʻefakatohitapu ko iá.​—Fakafehoanaki mo Ngāue 14:​8-​15.

Ke liliu ʻa e Pantheon ki hono ngāueʻaki foʻoú, “naʻe mātuʻaki siʻi ʻa e meʻa naʻe fiemaʻu ke faí,” ko e hoko atu ia ʻa e kupu tatau. “Naʻe muimui ʻa Ponifesi ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni faingofua mo anga-fakaʻeiʻeiki ne ʻosi fokotuʻu ʻe Sā. Kelekōlio ko e Lahi [Tuʻitapu Kelekōlio I], ʻa ia naʻá ne fetongí, ko ha maestro ia mo ha faʻifaʻitakiʻanga ʻi hono liliu ʻo e ngaahi temipale panganí ke ngāueʻaki ʻi he lotu Kalisitiané.” Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ko iá?

ʻI ha tohi ki ha misinale naʻe ʻalu ki Pilitānia pangani ʻi he 601 T.S., naʻe ʻoange ai ʻe Kelekōlio ʻa e fakahinohino ko ení: “Ko e ngaahi temipale ʻo e ʻū ʻaitoli ʻi he fonua ko ia naʻe lave ki aí ʻoku totonu ke ʻoua naʻa maumauʻi; ka ko e ngaahi ʻaitoli pē nai ʻi aí . . . Kapau ʻoku ʻi ha tuʻunga lelei ʻa e ngaahi temipale naʻe lave ki aí, ʻoku fiemaʻu ke liliuʻi kinautolu mei he lotu ki he fanga tēvoló ki he ngāue ʻa e ʻOtua moʻoní.” Ko e fakakaukau ʻa Kelekōlió naʻe peheni, kapau naʻe sio ʻa e kakai panganí ki honau ngaahi temipale ki muʻá naʻe ʻikai maumauʻi, te nau hehema lahi ange nai ke hokohoko atu ʻenau nofo ki aí. Neongo naʻe angaʻaki ʻe he kau panganí “ke tāmateʻi ʻa e fanga pulu tokolahi ʻi he feilaulau ki he fanga tēvoló,” ko e tohi ia ʻa e tuʻitapú, naʻe fai ʻa e ʻamanaki he taimi ko ení “ʻe ʻikai te nau toe feilaulau fanga monumanu ki he tēvoló kae tāmateʻi kinautolu ko honau fakafiefiaʻi ki hono fakahīkihikiʻi ʻo e ʻOtuá.”

Naʻe toe “fakataʻeʻaongaʻi” ʻe he Katolika Lomá ʻa e lotu panganí ʻaki hono fokotuʻu, ʻo ofi ki he ngaahi temipale ki muʻá, ʻa e ngaahi siasi naʻe fakatapui ki he kau pataloni “Kalisitiane.” Naʻe ohi mai ʻa e ngaahi kātoanga he kuonga muʻá pea foaki ki ai ha ʻuhinga “Kalisitiane.” Ke fakamatalaʻi ia ʻi he ngaahi foʻi lea ʻo e La Civiltà Cattolica: “ʻOku ʻiloa ʻe he kau mataotao kotoa pē he ʻaho ní ko e niʻihi ʻo e ngaahi kātoanga fakafonua mo fakalotu ʻa e muʻaki kau Kalisitiané naʻe felāveʻi vāofi ia mo e ngaahi tōʻonga pea mo e ngaahi founga fakapangani pau. Ko e ngaahi tōʻonga ia naʻe mātuʻaki mahuʻinga ki he kakaí, ko e ngaahi anga-fakafonua naʻe fokotuʻu maʻu mo hoko ko ha konga tefito ʻi he moʻui fakatokolahi mo fakatāutaha ʻo e māmani ʻo onoʻahó. Ko e siasi faʻeé, ʻi heʻene anga-ʻofa mo potó, naʻe ʻikai te ne tui naʻe pau ke ne taʻaki fuʻu kinautolu; ka, ʻi hano liliuʻi kinautolu ʻi ha ʻuhinga faka-Kalisitiane, hiki hake kinautolu ki he lakanga foʻou mo e moʻui foʻou, naʻá ne ikunaʻi ai kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi founga naʻe mālohi kae fakaalaala, koeʻuhi ke ne ikunaʻi mai kiate ia ʻo ʻikai vālau ai ʻa e ngaahi soulu ʻo e kakaí mo e kau potó.”

Ko e moʻoni, ko e fakatātā ʻiloa ʻe taha ʻo hono ohi mai ʻo ha kātoanga panganí, ko e Kilisimasí. Ko hono moʻoní, ko Tīsema 25, ko e ʻaho ia naʻe fakamanatu ai ʻe he kau Loma ʻo onoʻahó ʻa e dies natalis Solis Invicti, ʻa ia, ko e “ʻaho fāʻeleʻi ʻo e laʻā ikuʻingataʻá.”

ʻI heʻene holi ke ikuʻi mai ʻa e ngaahi loto fakapanganí, naʻe ʻikai ai ke pipiki ʻa e siasí ki he moʻoní. Naʻá ne fakatonuʻi ʻa e tōʻonga tuifio fakaetuí, ʻa e puke mai ʻo e ngaahi tui mo e tōʻonga fakahīteni naʻe “mahuʻinga ki he kakaí.” Ko e olá ko ha siasi fekolosiʻaki, tafoki mei he moʻoní, naʻe kehe mamaʻo mei he ngaahi akonaki ʻa e lotu faka-Kalisitiane moʻoní. ʻI he lāulea ki he meʻá ni, mahalo ʻoku ʻikai ke fuʻu fai ha ofo ʻi he hoko ʻa ha temipale Loma ki muʻa maʻá e “ngaahi ʻotuá kotoa”​—ʻa e Pantheon​—ko ha siasi Katolika Loma kuo fakatapui kia Malia mo e kotoa ʻo e “kau sangató.”

Kae kehe, ʻoku totonu ke hā mahino, ko hono liliu ʻo ha fakatapui ʻo ha temipale pe ko e hingoa ʻo ha kātoanga ʻoku ʻikai feʻunga ia ke ne liliuʻi ʻa e ‘lotu ki he ngaahi tēvoló ki he ngāue ʻa e ʻOtua moʻoní.’ “Pea faʻahi fēfē ʻa e temipale ʻo e ʻOtua mo e ngaahi aitoli?” ko e fehuʻi ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá. “Mou hiki mei honau lotolotonga, pea mavahe kimoutolu, pea ʻoua te mou ala ki he meʻa taʻemaʻa​—ko e folofola é ʻa e ʻEiki​—Pea te u maʻu kimoutolu ʻe au, pea te u nofo atu maʻamou tamai, pea te mou nofo mai mōku ngaahi foha mōku ngaahi ʻofefine​—ko e folofola é ʻa e ʻEiki Fakaleveleva.”​—2 Kolinito 6:​16-​18.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share