Hiki Tohí—Ko Hono Mahuʻinga ʻi ʻIsileli ʻo e Kuonga Muʻá
KUÓ KE ʻosi lau nai ha konga ʻo e Iliad pe ko e Odyssey, ʻa e ongo foʻi maau lōloa ʻo Kalisi ʻo e kuonga muʻá? ʻOku pehē tokua naʻe faʻu ia ʻi he lolotonga ʻo e senituli hono hivá pe valú K.M. ʻOku fēfē ʻa hono fakahoa atu ʻa e ongo foʻi māú ni ki he Tohi Tapú, ʻa ia naʻe kamata hiki ʻi he ngaahi senituli lahi ki muʻa angé? ʻOku pehē ʻe he tohi ko e Jewish Bible and the Christian Bible: “ʻOku lave ʻa e Tohi Tapú ki he hiki tohi mo e ngaahi pepa kuo tohi ʻoku ʻikai siʻi hifo he 429. ʻOku makehe ʻeni he kapau ʻe manatuʻi ko e Iliad ʻoku lave tuʻo taha pē ia ki he hiki tohí pea ʻoku ʻikai ha lave ki ai ʻi he Odyssey.”
ʻOku fakamatala ʻa e Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East ʻo pehē “ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻoku hā ngali ko e tohí ko ha tafaʻaki tefito ia ʻo e lotú.” Ko e fakatātaá, ko e fuakava Laó naʻe tohi pea faʻa lau tuʻumaʻu ia ki he kotoa ʻo e kau tangatá, kau fefine mo e fānaú. Naʻe toe lau pea ako ia ʻe he kakaí fakatouʻosi ʻi he tuʻunga ko e kulupu mo e tuʻunga tāutahá. Hili hono vakaiʻi ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi ʻo e Laó, naʻe fakaʻosiʻaki ʻe Alan Millard, ko ha faiako māʻolunga ʻi he ʻUnivēsiti ko Liverpool: “ʻOku hā mahino, ko e lautohí mo e tohí naʻe fai e tui naʻe lava ke fai ia ʻe he kakai ʻi he tuʻunga kehekehe.”—Teutalonome 31:9-13; Siosiua 1:8; Nehemaia 8:13-15; Sāme 1:2.
ʻOku fakamatala ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he founga ʻoku totonu ke vakai ʻaki ʻe he kau Kalisitiané ki he ngaahi tohi māʻoniʻoní: “ʻIlonga ha meʻa naʻe tohi muʻa naʻe tohi moʻotau akonekina; koeʻuhi ko e meʻa ʻi he fakakataki mo e poupou ʻoku fai ʻe he folofola ke tau maʻu ai ʻa e ʻamanaki lelei.” ʻOkú ke fakahāhā ʻa e houngaʻia fakafoʻituitui ʻi he Tohi Tapú ʻaki hono lau tuʻumaʻu ia?—Loma 15:4.