MEI HOTAU KUOHILÍ
Founga ʻo Hono Tūtuuʻi ʻa e ʻUluaki Ngaahi Tenga ʻo e Puleʻangá ʻi Potukali
ʻI HE haʻahaʻaki ʻa e ngaahi peau ʻo e ʻAtalanitikí ʻi he vaká ʻi heʻene folau ki ʻIulopé, ko e taha ʻo e kau pāsesé, ko George Young, naʻá ne fakakaukauloto atu fakataha mo e fiemālie ʻi he ngāue kuó ne fai maʻá e Puleʻangá ʻi Pelēsilá.a Kae kehe, ʻi he hokohoko atu ʻa e folaú, naʻe fakahanga ʻe Tokoua Young ʻene tokangá ki hono vāhenga-ngāue foʻoú—ko e fuʻu feituʻu teʻeki ai ke ngāueʻi ʻo Sipeini mo Potukalí. ʻI heʻene aʻu pē ki aí, naʻá ne ʻamanaki ke fokotuʻutuʻu ha ngaahi malanga Fakatohitapu ke fai ʻe Tokoua J. F. Rutherford pea ke tufaki ʻa e tuleki ʻe 300,000!
Folau tahi ʻa George Young ʻi heʻene ngaahi fononga fakamalanga lahi
ʻI heʻene tūʻuta ʻi Lisbon ʻi he taimi failau ʻo e 1925, naʻe fetaulaki ai ʻa Tokoua Young mo ha fuʻu māveuveu. Ko e liukava ʻa e lepupiliká ʻi he 1910 naʻe ngata ai ʻa e pule fakatuʻí pea toʻo mei he Siasi Katoliká ʻa e konga lahi ʻo hono mafaí. Naʻe maʻu ʻe he kakaí ha tauʻatāina lahi ange, ka naʻe kei hokohoko atu pē ʻa e taʻemanonga fakalotofonuá.
ʻI hono fai pē ʻe Tokoua Young ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ki he malanga ʻa Tokoua Rutherford, naʻe fokotuʻu ʻe he puleʻangá ha lao fakakautau koeʻuhí ko ha feinga liukava. Ko e sekelitali ʻo e Sōsaieti Tohi Tapu Pilitānia mo Mulí naʻá ne fakatokanga kia Tokoua Young kuo pau ke ne fetaulaki mo e fakafepaki lahi. Naʻa mo ia, naʻe kole ʻe Tokoua Young ha ngofua ke ngāueʻaki ʻa e fale sipoti ʻo e Kolisi Camões, pea naʻe ʻoange ha ngofua!
Naʻe aʻu mai leva ki Mē ʻaho 13—ʻa e ʻaho naʻe fakataimitēpileʻi ki he malanga ʻa Tokoua Rutherford. Naʻe fai ʻa e fakatuʻamelie lahi ki ai! Naʻe fakahaaʻi ʻi he ngaahi fakaʻilonga he ngaahi falé mo e ngaahi tuʻuaki ʻi he nusipepá ʻa e malanga maʻá e kakaí ko e “Founga ke Moʻui Taʻengata Ai ʻi he Māmaní.” Naʻe pulusi fakavave ʻe he kau fakafepaki fakalotú ha kupu ʻi heʻenau nusipepá ʻo fakatokanga ai ki heʻenau kau lautohí fekauʻaki mo e “kau palōfita loi” naʻe toki aʻu foʻou mai. ʻI he hūʻanga ki he fale sipotí, naʻe toe tufa ai ʻe he kau fakafepakí ʻa e polosiua ʻe laui afe naʻe ʻi ai ʻa e fakamatala naʻe fakafepakiʻi ai ʻa e ngaahi akonaki naʻe fakahoko ʻe Tokoua Rutherford.
Kae kehe, naʻe fakafonu ʻa e falé ʻe he kakai ʻe toko 2,000 nai, ʻo tokolahi tatau pē mo e faʻahinga naʻe pau ke nau fokí. Ko e kau fanongo mahuʻingaʻia ʻe niʻihi naʻa nau heka ʻi ha maea kakaʻanga naʻe tautau ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻo e fale sipotí, naʻe heka ʻa e niʻihi ʻi ʻolunga ʻi ha ngaahi meʻa fakamālohisino.
Naʻe ʻikai ke lele lelei ʻa e meʻa kotoa. Naʻe kaikaila ʻa e kau fakafepakí pea haʻaki ʻa e ngaahi seá. Ka naʻe hanganaki nonga pē ʻa Tokoua Rutherford ʻo ne kaka fakalelei ʻo tuʻu ʻi ha tēpile ke ongoʻi lelei ʻene malangá. Hili ʻene malanga—ofi ki he tuʻapoó—naʻe tuku mai ʻe he faʻahinga mahuʻingaʻia ʻe toko 1,200 tupu ʻa honau hingoá mo e tuʻasilá ke maʻu haʻanau tohi Fakatohitapu. ʻI he ʻaho pē hono hokó, naʻe pulusi ai ʻe he nusipepa O Século ha kupu fekauʻaki mo e malanga ʻa Tokoua Rutherford.
ʻI Sepitema 1925, ko e pulusinga lea faka-Potukali ʻo e Taua Leʻo naʻe kamata ke pulusi ia ʻi Potukali. (Ki muʻá, naʻe ʻosi pulusi ha pulusinga lea faka-Potukali ʻi Pelēsila.) ʻI he taimi nai ko iá, naʻe kamata palani ai ʻa Virgílio Ferguson, ko ha tokotaha Ako Tohi Tapu ʻi Pelēsila, ke ne hiki ki Potukali ʻo tokoni ʻi he ngāue ʻo e Puleʻangá. Naʻá ne ngāue ki muʻa mo Tokoua Young ʻi he kiʻi ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Ako Tohi Tapú ʻi Pelēsila. ʻIkai fuoloa mei ai, naʻe folau ʻa Virgílio mo hono uaifí ko Lizzi, ke toe ngāue mo Tokoua Young. Naʻe taimi tonu ʻa e aʻu atu ʻa Tokoua Ferguson koeʻuhi naʻe vave ke hiki ʻa Tokoua Young ki ha vāhenga-ngāue fakamalanga kehe, ʻo kau ai ʻa e Sovieti ʻIunioní.
Ngofua nofo fonua ʻa Lizzie mo Virgílio Ferguson, 1928
ʻI he fokotuʻu ʻe ha liukava fakakautau ha pule fakatikitato ʻi Potukali, naʻe fakautuutu ʻa e fakafepakí. Naʻe tuʻu maʻu ʻa Tokoua Ferguson peá ne fai ha fokotuʻutuʻu ke maluʻi ʻa e kiʻi kulupu ʻo e Kau Ako Tohi Tapú pea ʻai ke mālohi ʻenau ngāué. Naʻá ne feinga ke maʻu ha ngofua ke ngāueʻaki hono ʻapí ki he ngaahi fakataha anga-mahení. ʻI ʻOkatopa 1927, naʻe ʻoange ai ʻa e ngofua ko iá.
Lolotonga ʻa e ʻuluaki taʻu ʻo e pule fakatikitató, ko e kakai ʻe toko 450 nai ʻi Potukali naʻa nau tukuhau ki he Taua Leʻo. ʻIkai ko ia pē, naʻe mafola ʻa e folofola ʻo e moʻoní fakafou ʻi he tuleki mo e fanga kiʻi tohi ʻo aʻu ki he ngaahi feituʻu mamaʻo ʻo e ʻEmipaea Potukalí—ki Koa, Matila, Mosemipiiki, Muitolotolo Vete, Tīmoa Hahake, ʻEngikola, mo e ʻOtu Motu ʻĀsoá.
ʻI he konga ki mui ʻo e 1920 tupú, naʻe haʻu ki Lisbon ha tokotaha tauhi-ngoue anga-fakatōkilalo ko Manel da Silva Jordão. Lolotonga ʻene nofo ʻi Pelēsilá, naʻá ne fanongo ai ʻi ha malanga maʻá e kakaí ʻa Tokoua Young. Naʻá ne ʻiloʻi ko e moʻoní ia peá ne vēkeveke ke tokoni kia Tokoua Ferguson ʻi hono fakalahi ʻo e ngāue fakamalangá. Ke fai iá, naʻe kamata ngāue ʻa Manuel ko ha kolopota, ʻa ia ko e ui ia ʻo e kau tāimuʻá ʻi he taimi ko iá. ʻI he fokotuʻutuʻu lelei ko eni ʻo hono pulusi mo tufaki ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú, naʻe lakalakaimonū ʻa e fakatahaʻanga foʻou ʻi Lisbon!
ʻI he 1934, naʻe pau ai ke foki ʻa Tokoua mo Tuofefine Ferguson ki Pelēsila. Kae kehe, naʻe ʻosi tūtuuʻi ʻa e ngaahi tenga ʻo e moʻoní. Lolotonga ʻa e fuʻu māveuveu ʻi ʻIulope ʻi he Tau Fakalotofonua ʻa Sipeiní mo e Tau II ʻa Māmaní, naʻe lava ke hao ʻa e kulupu faitōnunga ʻo e fanga tokoua ʻi Potukalí ʻi ha tuʻunga fakalaumālie. Naʻa nau hangē ʻi ha taimi ko ha ngaahi foʻi malala naʻe ulo, ka ʻi he 1947 ne toe tafunaki ai ʻa e afi ʻa e kulupú, hangē ko e laú, ʻi he tūʻuta ai ʻa e ʻuluaki misinale naʻe ako ʻi Kiliati ko John Cooke. ʻI he hili iá, naʻe taʻealataʻofi ʻa e tupu ʻa e tokolahi ʻo e kau fanongonongo ʻo e Puleʻangá. Naʻa mo e taimi naʻe tapui ai ʻe he puleʻangá ʻa e ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he 1962, naʻe kei hokohoko atu pē ʻa e tupú. ʻI Tīsema 1974 ʻi hono fakaʻatā fakalao ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻe ʻi ai ʻa e kau malanga ʻe toko 13,000 tupu ʻi he fonuá.
ʻI he ʻahó ni, ʻoku malangaʻi ai ʻe he kau malanga ʻo e Puleʻangá ʻe toko 50,000 tupu ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi Potukali pea ʻi he ʻotu motu ʻe niʻihi ʻa ia ʻoku lea faka-Potukali, kau ai ʻa e ʻOtu Motu ʻĀsoá mo Matila. ʻOku ʻi he lotolotonga ʻo e kau malanga ko ení he ʻahó ni ʻa e faʻahinga ʻa ia ko e toʻutangata hono tolu ia ʻo e niʻihi naʻa nau maʻu ʻa e malanga fakahisitōlia ʻa Tokoua Rutherford ʻi he 1925.
ʻOku tau fakamālō kia Sihova pea ki he muʻaki fanga tokoua mo e fanga tuofāfine faitōnunga ko ia naʻa nau takimuʻa loto-toʻa ʻi hono tataki ʻa e ngāué ʻi he tuʻunga ‘ko ha kau sevāniti ʻa Kalaisi Sīsū ki he ngaahi puleʻangá.’—Loma 15:15, 16.—Mei hotau kuohilí ʻi Potukali.
a Sio ki he “ʻOku Kei Toe Lahi ʻa e Ngāue Utu-Taʻu ke Faí” ʻi he Taua Leʻo, Mē 15, 2014, p. 31-32.