“Tatala” ʻo ha Takainga Tohi Motuʻa
Ko e kongokonga ʻo e Ein Gedi naʻe velá naʻe ʻikai lava ʻo lau talu hono maʻu ʻi he 1970. Naʻe fakahaaʻi ʻi he sikeni 3-D ko e takainga tohi ko ení ʻoku ʻi ai ha konga ʻo e Livitikó, kau ai ʻa e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá
ʻI HE 1970, naʻe maʻu ʻe he kau keli fakatotoló ha takainga tohi naʻe vela ʻi Ein Gedi, ʻIsileli, ofi ki he matāfanga fakahihifo ʻo e Tahi Maté. Naʻa nau maʻu ʻa e takainga tohí ʻi hano keli ha sinakoke, ʻa ia naʻe vela ʻi he taimi naʻe fakaʻauha ai ʻa e koló, ngalingali ʻi he senituli hono ono T.S. Ko e tuʻunga ʻo e takainga tohí naʻe ʻikai lava ke lau; naʻe aʻu ʻo ʻikai lava ke tatala ʻo taʻemaumauʻi. Kae kehe, mālō ki he sikeni 3-D, naʻe lava ke “tatala” ʻa e takainga tohí. Pea ʻi he tokoni ha polokalama fakaʻilekitulōnika foʻou, naʻe lava ai ke lau.
Ko e hā naʻe hā ʻi he sikení? Ko e takainga tohí ko ha fakamatala Fakatohitapu. Ko e meʻa naʻe toe aí ko e niʻihi ʻo e ngaahi veesi ʻi he kamataʻanga ʻo e tohi Livitikó. Naʻe kau ʻi he ngaahi veesi ko ení ʻa e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá ʻi he lea faka-Hepeluú, ʻo ngāueʻaki ʻa e Tetakalamatoní. ʻOku hā ngali naʻe fakaʻaho hono maʻu iá ki he vahaʻa ʻo e 50 T.S mo e 400 T.S., ʻo ʻai ai ia ko e takainga tohi Tohi Tapu Faka-Hepelū motuʻa taha ia kuo ʻilo talu mei he tatau tohinima Kumilaní. Naʻe tohi ʻe Gil Zohar ʻi he The Jerusalem Post ʻo pehē ʻi he ki muʻa ke maʻu ʻa e takainga tohi Ein Gedi, naʻe ʻi ai ʻa e foʻi vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe 1,000 mei he tatau tohinima Tohi Tapu motuʻa tahá ʻa ia ko e Takainga Tohi Tahi Maté (mei he 100 K.M. nai) pea mo e tatau tohinima motuʻa taha hoko haké, ʻa ia, ko e Aleppo Codex (mei he 930 T.S.). Fakatatau ki he kau mataotaó, ko hono tatala ko eni ʻo e takainga tohí ʻoku fakahaaʻi ai ko e fakamatala Faka-Masoleti ʻo e Tolá “kuo fakatolonga faitotonu mai ʻi he taʻu ʻe laui afe, pea ko hono kau hiki-tataú kuo ʻikai ke nau fai ha fehālaaki ʻi hono hiki iá ke liliu ai ʻa e fakamatalá.”