LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • g04 4/8 p. 12-15
  • Naʻá Ku Tali ʻa e Vakai ʻa e ʻOtuá ki he Totó

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Naʻá Ku Tali ʻa e Vakai ʻa e ʻOtuá ki he Totó
  • ʻĀ Hake!—2004
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Hū ki he Malaʻe ʻo e Ako ki he Natula ʻo e Ngaahi Mahakí
  • ʻIkai ha Puke pe Mate
  • Tali ʻa e Vakai ʻa e ʻOtuá ki he Totó
  • Taukapoʻi ʻa e Vakai ʻa e ʻOtuá ki he Totó
  • ʻAhiʻahiʻi ʻa e ʻApasia ki he Totó
  • Hokohoko Atu ke Ako mei he Toketā Lahi Tahá
  • Tafaʻaki Fakafaitoʻo Huhu Totó—ʻOku Malu Hono Kahaʻú?
    ʻĀ Hake!—2006
ʻĀ Hake!—2004
g04 4/8 p. 12-15

Naʻá Ku Tali ʻa e Vakai ʻa e ʻOtuá ki he Totó

Talanoa Fai ʻe ha Toketā

NAʻÁ KU ʻi he loki fakamatala ʻo e falemahakí ʻo fakamatalaʻi nounou ʻa e ngaahi ola ʻo ha tafa ʻo e tokotaha mate ki ha kulupu ʻo e kau toketaá. Ko e mahaki naʻe maté naʻe ʻi ai hono foʻi ngungu fakatupu mate, pea naʻá ku pehē, “ʻE lava ke tau fakaʻosiʻaki ko e tupuʻanga tonu ʻo e maté ʻi he tokotaha mahaki ko ení ko e hemolysis [ko e fakaʻauha ʻo e ngaahi sela toto kulokulá] mo e taʻemalava lahi ʻa e renal [kofuuá] ke ngāue ʻa ia naʻe fakatupunga ʻe ha fuʻu huhu toto lahi.”

Naʻe tuʻu hake ai ha palōfesa ʻe taha ʻo kaila ʻita mai, “ʻOkú ke pehē naʻa mau huhu ha kalasi hala ʻo e totó?” Naʻá ku tali ange, “ʻOku ʻikai ko ʻeku ʻuhingá ia.” ʻI hono hulu ha ngaahi silaiti ʻo e fanga kiʻi konga valevale ʻo e kofuua ʻo e tokotaha mahakí, naʻá ku tānaki atu ki ai, “ʻOku lava ke tau sio ki he maumau [movete] ʻa e sela toto kulokula lahi ʻi he kofuuá pea ʻoku lava ke tau fakaʻosiʻaki naʻe fakatupunga eni ʻe ha taʻemalava lahi ke ngāue ʻa e kofuuá.”a Naʻe hoko ai ha ʻatimosifia hohaʻa, pea naʻe pakupaku ʻa hoku mongá tupu mei he manavasiʻí. Neongo ko ha toketā kei siʻi au pea ko ha palōfesa ia, naʻá ku ongoʻi ʻe ʻikai lava ke fakafoki ʻa ʻeku leá.

ʻI he taimi naʻe hoko ai ʻa e meʻá ni, naʻe ʻikai ko e taha au ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe fāʻeleʻi au ʻi he 1943 ʻi Sendai, ko ha kolo lahi ʻi he konga fakatokelau ʻo Siapaní. Koeʻuhi ko ʻeku tamaí ko ha mataotao ʻi he ako ki he natula ʻo e ngaahi mahakí pea ko ha saikaitulika, naʻá ku fili ai ke ako ki he faitoʻó. ʻI hoku taʻu ua ʻi he akoʻanga fakafaitoʻó, ʻi he 1970, naʻá ku mali ai mo ha finemui ko hono hingoá ko Masuko.

Hū ki he Malaʻe ʻo e Ako ki he Natula ʻo e Ngaahi Mahakí

Naʻe ngāue ʻa Masuko ke tokoni ki hono tauhi kimauá ʻi heʻeku fakaʻosiʻosi ʻeku akó. Naʻe ʻai au ke u toʻoa ʻe he malaʻe ʻo e faitoʻó. Naʻá ku ofo ʻi he anga ʻo e lelei hono faʻu ʻo e sino fakaetangatá! Naʻa mo ia, naʻe ʻikai ʻaupito te u fakakaukau au ʻo fekauʻaki mo e ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupú. Naʻá ku fakakaukau ʻe lava ʻe he fekumi fakafaitoʻó ʻo ʻomai ʻa e ʻuhinga ki heʻeku moʻuí. Ko ia ʻi he hili e hoko ko ha toketaá, naʻá ku fili ke hokohoko atu ʻeku ngaahi ako ki he faitoʻó ʻaki ʻa e hū ki he malaʻe ʻo e ako ki he natula ʻo e ngaahi mahakí—ko e ako fekauʻaki mo e ngaahi anga, ngaahi tupuʻanga mo e ngaahi nunuʻa ʻo e mahakí.

Lolotonga hono fakahoko ʻo e ngaahi tafa ʻo e kau mahaki ʻa ia naʻe mate ʻi he kanisaá, naʻe kamata ai ke ʻi ai ʻeku ngaahi veiveiua fekauʻaki mo e ʻaonga ʻo e ngaahi huhu totó. Ko e kau mahaki kuo fuoloa ʻenau kanisaá ʻoku nau ʻi he tuʻunga ʻanīmia nai ko ha tupu mei he fānoa ʻa e totó. Koeʻuhi ʻoku ʻai ʻe he faitoʻo fakakemikalé ke toe lahi ange ʻa e ʻanīmiá, ʻoku faʻa tuʻutuʻuni ai ʻe he kau toketaá ʻa e ngaahi huhu totó. Kae kehe, naʻá ku hoko ʻo mahaloʻi ko e ngaahi huhú te ne fakatupunga pē nai ke mafola ai ʻa e kanisaá. ʻI ha tuʻunga pē, ʻoku ʻiloa he ʻahó ni ʻoku fakatupunga ʻe he ngaahi huhu totó ʻa e vaivai ʻo e maluʻi ʻi he sinó, ʻa ia ʻoku lava ke fakalahi ai ʻa e malava ke toe tupu ʻa e ngungú pea fakasiʻisiʻi ai ʻa e tuʻunga ʻo e moʻui ʻa e kau mahaki kanisaá.b

ʻI he 1975, naʻá ku fetaulaki ai mo e keisi naʻe lave ki ai ʻi he kamatá. Ko e palōfesá naʻá ne tokangaʻi ʻa e keisí pea ko ha mataotao ia ʻi he hematolosií. Ko ia naʻe ʻikai ha ofo ʻi heʻene ʻita lahi ʻi heʻene fanongo mai ki heʻeku pehē naʻe fakatupunga ʻe ha huhu toto ʻa e mate ʻa e mahakí! Kae kehe, naʻe hoko atu pē ʻa ʻeku fakamatalá, pea naʻe faifai pē ʻo ne mokomoko.

ʻIkai ha Puke pe Mate

Ko e taimi nai ko ení naʻe ʻaʻahi ai ki hoku uaifí ha fefine taʻumotuʻa ʻa ia ko e taha ia ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻá ne ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “Sihová” ʻi heʻene tuʻuakí, pea naʻe ʻeke ange ʻe hoku uaifí ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko iá. Naʻe tali ange ʻe he tokotaha Fakamoʻoní, “Ko e Sihová ko e hingoa ia ʻo e ʻOtua moʻoní.” Naʻe lau Tohi Tapu ʻa Masuko talu mei heʻene kei siʻí, ka ko e Tohi Tapu naʻá ne ngāueʻakí naʻe fetongi ai ʻa e huafa ia ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻa e “ʻEIKI.” Naʻá ne ʻiloʻi he taimi ko ení ko e ʻOtuá ko ha tokotaha ia ʻoku ʻi ai hono hingoa!

Naʻe kamata leva ke ako Tohi Tapu ʻa Masuko mo e Fakamoʻoni taʻumotuʻá. ʻI heʻeku foki ki ʻapi mei he falemahakí ʻi he 1:00 hengihengi, naʻe fakahaaʻi loto-māfana mai ʻe hoku uaifí kiate au, “ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú ʻe toʻo ʻosi ʻa e puké mo e maté!” Naʻá ku tali ange, “ʻE fakaofo ʻa e meʻa ko iá!” Naʻá ne hoko atu, “Koeʻuhi ʻoku vavé ni ke hoko mai ʻa e māmani foʻoú, ʻoku ʻikai te u loto ke ke fakamoleki noaʻia ho taimí.” Naʻá ku fakakaukau au naʻá ne loto ke u liʻaki ʻa e hoko ko ha toketaá, ko ia naʻá ku ʻita ai pea naʻe hoko ʻa homa vahaʻangataé ʻo ʻi ha tuʻunga fetēleni.

Neongo ia, naʻe ʻikai tuku ʻa e feinga kiate au ʻa hoku uaifí. Naʻá ne lotu ke tokoniʻi ia ke ne maʻu ha ngaahi konga Tohi Tapu feʻungamālie ʻo ne fakahaaʻi mai ia kiate au. Ko e ngaahi lea ʻo e Koheleti 2:​22, 23 naʻe tautefito ʻa ʻene aʻu ki hoku lotó: “Ko e ha ʻoku maʻu ʻe ha tangata ʻi heʻene kikivi kotoa, mo e ngaoʻi ʻa hono loto ʻa ia kuo ne fakaongosia ai ʻi he lalo laʻa? . . . naʻa mo e poʻuli ʻoku ʻikai ke mālōlō ʻa hono ʻatamai. Ko e muna mo eni foki.” Naʻe kaunga eni ki he meʻa naʻá ku faí—ʻa hono līʻoa au ki he saienisi fakafaitoʻó ʻi he ʻaho mo e pō ʻo ʻikai maʻu ʻa e fiemālie moʻoní.

ʻI he pongipongi Sāpate ʻe taha ʻi Siulai 1975, ʻi he taimi naʻe mavahe ai ʻa hoku uaifí ki he Fale Fakatahaʻanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ku fili fakafokifā ai ke u ʻalu mo au foki. Naʻe ʻohovale lahi ʻa hoku uaifí he sio kiate au ʻi aí, pea naʻá ku maʻu ha talitali māfana mei he Kau Fakamoʻoní. Mei ai ʻo faai mai, naʻá ku maʻu ʻa e fakatahá ʻi he Sāpate kotoa pē. ʻI ha māhina nai ki mui ai, naʻe kamata fai ai ʻe ha Fakamoʻoni ha ako Tohi Tapu mo au. ʻI he māhina ʻe tolu hili ʻa e ʻuluaki ʻaʻahi naʻe maʻu ʻe hoku uaifí mei he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ne papitaiso.

Tali ʻa e Vakai ʻa e ʻOtuá ki he Totó

Naʻe vave ʻa ʻeku ʻiloʻi ʻoku tala ʻe he Tohi Tapú ki he kau Kalisitiané ke nau ‘fakaʻehiʻehi mei he totó.’ (Ngāue 15:​28, 29; Senesi 9:4) Koeʻuhi naʻe ʻosi ʻi ai ʻeku ngaahi veiveiua fekauʻaki mo e tuʻunga ola lelei ʻo e ngaahi huhu totó, naʻe ʻikai ha faingataʻa ʻi heʻeku tali ʻa e vakai ʻa e ʻOtuá ki he totó.c Naʻá ku fakakaukau, ‘Kapau ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu pea ko e meʻa ia ʻokú ne leaʻakí, tā kuo pau pē ʻoku tonu ia.’

Naʻá ku toe ʻiloʻi ko e tupuʻanga ʻo e puké mo e maté ko e angahala ʻa ʻĀtamá. (Loma 5:​12) ʻI he taimi ko iá, naʻá ku fakahoko ai ha ako ki he ʻatiselolosisí. ʻI heʻetau hoko ʻo motuʻa angé, ʻoku fefeka ai mo fāsiʻi hotau ngaahi kālava-tufá, ʻo fakatupunga ai ʻa e ngaahi mahaki hangē ko e mahaki mafú, mahaki ʻi he ʻutó mo e mahaki kofuuá. ʻOku ʻuhinga lelei ʻa e pehē ko e tupuʻangá ko hotau tukufakaholo taʻehaohaoá. Hili iá, naʻe kamata ke hōloa ʻa ʻeku faivelenga ki he faitoʻó. Ko Sihova pē ko e ʻOtuá ʻe lava ke ne toʻo ʻosi ʻa e puké mo e maté!

ʻI Maʻasi 1976, ko e māhina ia ʻe fitu hili ʻeku kamata ako Tohi Tapú, naʻá ku liʻaki ai ʻeku ngaahi ako ʻi he falemahaki fakaʻunivēsití. Naʻá ku manavahē naʻa ʻikai ʻaupito te u toe malava ke ngāue ko ha toketā, ka naʻá ku maʻu ha ngāue ʻi ha falemahaki ʻe taha. Naʻá ku papitaiso ʻi Mē 1976. Naʻá ku fakapapauʻi ai ko e founga lelei taha kiate au ke ngāueʻaki ai ʻa ʻeku moʻuí ko e ngāue ko ha ʻevangeliō taimi-kakato, pe tāimuʻa, ʻa ia naʻá ku kamata ke fai ia ʻi Siulai 1977.

Taukapoʻi ʻa e Vakai ʻa e ʻOtuá ki he Totó

ʻI Nōvema 1979, naʻá ku hiki ai mo Masuko ki ha fakatahaʻanga ʻi he Vahefonua Chiba ʻa ia naʻe ʻi ai ha fiemaʻu lahi ki he kau malangá. Naʻá ku ʻilo ai ʻa e falemahaki ʻa ia naʻe lava ke u ngāue konga taimi ai. ʻI hoku ʻuluaki ʻaho he ngāué, naʻe takatakaiʻi au ʻe ha kulupu ʻo e kau toketā tafá. Naʻa nau hokohoko ʻeke mai kiate au, “ʻI he tuʻunga ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ko e hā te ke faí kapau ʻe ʻomai ha mahaki ʻa ia ʻoku fiemaʻu ki ai ha huhu toto?”

Naʻá ku fakamatalaʻi anga-fakaʻapaʻapa ange te u muimui ʻi he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo e totó. Naʻá ku fakamatala ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi faitoʻo fetongi ki he huhu totó pea te u fai ʻa e lelei taha te u malavá ke tokoniʻi ʻa ʻeku kau mahakí. Hili nai ha houa ʻo e fetalanoaʻakí, naʻe tali mai ʻe he pule tafá, “ʻOku ou mahinoʻi. Ka ʻo kapau ʻe ʻomai ha mahaki ʻoku mole lahi fau hono totó, te mau ngāue kimautolu ki he tuʻunga ko iá.” Naʻe ʻiloa ʻa e pule tafá ko ha tokotaha anga-faingataʻa, ka ʻi he hili ʻa e fetalanoaʻaki ko iá naʻá ma fakatupulekina ha vahaʻangatae lelei, pea naʻá ne tokaʻi maʻu pē ʻa ʻeku ngaahi tuí.

ʻAhiʻahiʻi ʻa e ʻApasia ki he Totó

Lolotonga ʻema ngāue ʻi Chiba, naʻe langa ai ʻi Ebina ha ʻuluʻi ʻapitanga foʻou ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Siapaní. Naʻá ku fakaʻuli ki ai mo hoku uaifí tuʻo taha he uike ke tokangaʻi ʻa e moʻui lelei ʻa e Kau Fakamoʻoni ngāue pole naʻa nau langa ʻa e fale ko ení, ʻa ia ʻoku ui ko Pēteli. Hili ha ngaahi māhina siʻi, naʻá ma maʻu ai ha fakaafe ke ngāue taimi-kakato ʻi he Pēteli Ebina. Ko ia ai, ʻi Maʻasi 1981 naʻá ma kamata nofo ai ʻi he ngaahi fale fakataimi naʻe ngāueʻaki ke nofo ai ʻa e kau ngāue pole laka hake he toko 500. ʻI he pongipongí, naʻá ku tokoni ai ki hono fakamaʻa ʻa e ngaahi fale kaukau mo e falemālōlō ʻi he faiʻanga langá, pea ʻi he hoʻatā efiafí naʻá ku fai ai ʻa e ngaahi sivi fakafaitoʻó.

Ko e taha ʻo ʻeku kau mahakí ko Ilma Iszlaub, ʻa ia naʻe haʻu ki Siapani mei ʻAositelēlia ko ha misinale ʻi he 1949. Naʻá ne kanisā toto pea naʻe tala ange ʻe heʻene kau toketaá ko e ngaahi māhina siʻi pē te ne moʻui aí. Naʻe fakafisi ʻa Ilma ke tali ʻa e ngaahi huhu toto ke fakalōloa ʻene moʻuí ʻo ne fili ai ke nofo ʻi he toenga ʻo hono ngaahi ʻahó ʻi Pēteli. ʻI he taimi ko iá ko e ngaahi faitoʻo ʻokú ne langaʻi ʻa e faʻu ʻo e sela toto kulokulá, hangē ko e erythropoietin, naʻe teʻeki ai ke ala maʻu ia. Ko ia ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻe māʻulalo ai ʻa hono hemokolopiní ʻo aʻu ki he kalami ʻe 3 pe 4! (Ko e nōmoló ko e 12 ki he 15.) Ka naʻá ku fai ʻa e meʻa naʻá ku malavá ke faitoʻo ia. Naʻe hokohoko atu ʻe Ilma hono fakahāhā ʻa ʻene tui taʻemauea ki he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻo aʻu ki heʻene maté ʻi Sanuali 1988​—ko e taʻu nai ia ʻe fitu ki mui ange!

ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú naʻe fiemaʻu ai ʻe ha kau ngāue pole ʻi he ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Siapaní ha tafa. ʻOku taau ke fakaongoongoleleiʻi, ʻa e ngāue fāitaha ʻa e kau toketā ʻi he ngaahi falemahaki ofi maí ʻaki hono fakahoko ʻa e ngaahi tafá ʻo taʻekau ai ha toto. Kuo faʻa fakaafeʻi au ki he loki tafá ke sio ki he ngaahi founga ngāué, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi, kuo aʻu ʻou tokoni ki he tafá. ʻOku ou houngaʻia ʻi he kau toketā ko ia ʻoku nau fakahāhā ʻa e tokaʻi ki he tuʻunga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he totó. Ko e ngāue fakataha mo kinautolú kuo ʻomai ai kiate au ʻa e ngaahi faingamālie lahi ke vahevahe atu ai ʻeku tuí. Ko e taha ʻo e kau toketaá naʻe toki hoko ki muí ni ko ha Fakamoʻoni ʻosi papitaiso.

Ko e meʻa fakamānakó, ko e ngaahi feinga ʻa e kau toketaá ke faitoʻo ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová taʻekau ai ʻa e totó kuo iku ia ki he ngaahi tokoni mahuʻinga ki he faitoʻó. Kuo ʻomai ʻe he ngaahi tafa taʻetotó ʻa e fakamoʻoni ʻo e ngaahi ʻaonga ʻo e fakaʻehiʻehi mei he ngaahi huhu totó. ʻOku fakahaaʻi ʻi he ngaahi akó ʻoku fakaakeake vave ange ai ʻa e kau mahakí pea siʻi ange ai ʻa e ngaahi palopalema ʻi he hili ʻa e tafá.

Hokohoko Atu ke Ako mei he Toketā Lahi Tahá

ʻOku ou feinga ke hanganaki ʻilo ki he ngaahi fakalakalaka fakamuimui taha ʻi he faitoʻó. Neongo ia, ʻoku ou toe hokohoko atu ke ako meia Sihova, ko e Toketā lahi tahá. ʻOku ʻikai te ne sio pē ki he meʻa ʻi tuʻá ka ʻokú ne sio mai kia kitautolu ko ha tokotaha kakato. (1 Samiuela 16:7) ʻI he tuʻunga ko ha toketaá, ʻoku ou feinga ke faitoʻo ʻa e mahaki taki taha ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha kakato, ʻo ʻikai tokangataha pē ki hono mahakí. ʻOku fakaʻatā au heni ke u fai ai ki ha mahaki ha tokangaʻi fakafaitoʻo lelei ange.

ʻOku ou hokohoko atu ʻa e ngāue ʻi Pētelí, mo hono tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ako fekauʻaki mo Sihova—ʻo kau ai ʻa ʻene vakai ki he totó—ko e taha ia ʻo ʻeku ngaahi fiefia lahi tahá. Ko ʻeku lotú ia ke vavé ni ʻa hono hanga ʻe he Toketā Lahí, ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ʻo ʻomi ha ngataʻanga ki he puke mo e mate kotoa pē.​—Fakamatala fai ʻe Yasushi Aizawa.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Fakatatau ki he tohi ako Modern Blood Banking and Transfusion Practices ʻa Dr. Denise M. Harmening, “ko e toloi ʻa e tali ki he movete ʻa e sela toto kulokulá ʻi he huhú” ʻoku lava ke hoko ia “ʻi ha tokotaha mahaki ʻa ia naʻá ne hoko ʻo ongongofua ʻi ha huhu, feitama, pe tafa ʻo fetongi ha konga.” ʻI he ngaahi tuʻunga peheé, ko e ngaahi siemu maluʻi ʻa ia ʻoku nau fakatupunga ha tokotaha mahaki ke tali fakafepaki ki ha huhú ʻoku “ʻikai ala ʻiloʻi ia ʻi he tuʻunga ʻo e ngaahi founga huhu naʻe fai ki muʻá.” Fakatatau ki he Dailey’s Notes on Blood, ko e movete ʻa e ngaahi sela toto kulokulá ʻoku “lava ke fakatupunga ia naʻa mo e ʻi he taimi ʻoku ngāueʻaki ai ha kiʻi tuʻunga siʻisiʻi ʻo e . . . toto taʻefehoanakimālié. ʻI he taimi ʻoku hoko ai ʻo tuku ngāue ʻa e kofuuá ʻoku kamata māmālie leva ke fakakonahi ʻa e tokotaha mahakí koeʻuhi ʻoku ʻikai lava ʻe he kofuuá ke toʻo ʻa e ngaahi ʻulí mei he totó.”

b Ko e Journal of Clinical Oncology, ʻo ʻAokosi 1988, naʻe līpooti ai: “Ko e kau mahaki ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi huhu toto he taimi faitoʻó ʻoku nau maʻu ha tuʻunga kovi lahi ʻi he fakaakeaké ʻi he kau mahaki ʻoku nau fou ʻi ha tafa kanisā taʻekau ha huhu he taimi faitoʻó.”

c Ki ha fakamatala lahi ange ki he ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e totó, sio ki he polosiua How Can Blood Save Your Life? ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.

[Fakamatala ʻi he peesi 14]

“Naʻá ku fakamatala ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi faitoʻo fetongi ki he huhu totó pea te u fai ʻa e lelei taha te u malavá ke tokoniʻi ʻa ʻeku kau mahakí”

[Fakamatala ʻi he peesi 15]

“Kuo ʻomai ʻe he ngaahi tafa taʻetotó ʻa e fakamoʻoni ʻo e ngaahi ʻaonga ʻo e fakaʻehiʻehi mei he ngaahi huhu totó”

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

ʻOlungá: Fai ʻo ha fakamatala Fakatohitapu

Toʻomataʻú: Mo hoku uaifí, ko Masuko, ʻi he ʻahó ni

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share