ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . .
ʻOku Totonu ke Fēfē ʻEku Fakafeangai ki ha Taʻahine ʻOku Saiʻia ʻIate Au?
“Ko Sūsana naʻá ne fai ʻa e ʻuluaki laká, pea naʻe ʻikai ha palopalema ia ai. Ko ha meʻa lelei ia kia au.”—Sēmisi.a
“Kapau ʻoku ʻikai ke faitotonu ha tangata ʻi heʻene ngaahi feangainga mo e kakai fefiné, ʻe lava ke hoko ai ʻa e ngaahi nunuʻa fakatuʻutāmaki lahi.”—Lōpeti.
NAʻE toki pehē atu eni ʻe ha kiʻi finemui ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻokú ne fie ʻeke atu. Kuó ke faʻa sio kiate ia fakataha mo ha ngaahi kaungāmeʻa, pea ʻoku fakalata ʻa e talanoa mo hono fai fakataha mo ia ʻa e ngaahi meʻá. Kae kehe, ko e meʻa naʻá ne tala atú, kuó ne ʻai ai koe ke ke moʻutāfuʻua. ʻOkú ne mahuʻingaʻia ʻi ha vahaʻangatae fakaefeʻofaʻaki pea ʻokú ne loto ke ne ʻiloʻi pe ʻokú ke ongoʻi tatau mo ia.
ʻE fakaʻohovale nai eni kia koe kapau ʻokú ke maʻu ʻa e fakakaukau ʻoku totonu ke kamata ʻe he tangatá ha faisō. Lolotonga ʻoku faʻa pehē ʻa e tuʻungá ia, manatuʻi maʻu pē ko ʻene fai ʻa e ʻuluaki laká naʻe ʻikai te ne maumauʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohi Tapú.b Ko e foʻi moʻoni ko iá ʻe tokoni nai ia kiate koe ke ke tali fakalelei ange.
Hili ʻa e fakakaukau fekauʻaki mo e meʻá, te ke fakaʻosiʻaki nai ʻokú ke fuʻu kei siʻi ke ke faialea pe ʻoku ʻikai te ke tokanga ki he taʻahiné ʻi ha founga pehē he taimí ni. Te ke toe ongoʻi halaia nai, ʻo fifili pe naʻá ke ʻoatu koā ʻi ha faʻahinga founga ʻa e fakakaukau hala naʻá ke saiʻia ʻiate ia. Ko e hā ʻoku totonu ke ke faí? ʻUluakí, ʻoku totonu ke ke fakakaukau ki heʻene ngaahi ongoʻí.
Fakakaukau ki Heʻene Ngaahi Ongoʻí
Fakakaukau atu ki he meʻa ʻoku fekuki mo ha taʻahine ʻi he tuʻunga ko ení. ʻI he vēkeveke ke ne hā lelei kiate koé, kuó ne ʻahiʻahiʻi nai ʻene ngaahi foʻi leá ʻi ha ngaahi ʻaho lahi. Hili hono fakatahaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea totonú mo e foʻi malimali feʻungamālié, naʻá ne fāinga leva mo e fakakaukau atu ki haʻo pehē nai ʻikaí. Faai atu pē, ʻi heʻene maʻu ʻa e loto-toʻa feʻungá, naʻá ne lavaʻi ai ʻene loto-siʻí peá ne tala atu ai kiate koe ʻa e meʻa naʻe ʻi hono lotó.
Ko e hā naʻá ne loto-lelei ai ke fai ʻa e meʻa faingataʻa ko ení? Mahalo ʻokú ne teʻiteʻia ʻiate koe. Pe ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻokú ne saiʻia nai ʻi ho ngaahi ʻulungāanga leleí ʻi ha founga ʻoku ʻikai ke fakatokangaʻi ia ʻe he kakai tokolahi. Ko ia ko ʻene ngaahi leá ʻoku fakahuʻunga ai naʻá ne ʻoatu kiate koe ha fakavīkiviki ʻa ia ʻoku ʻikai te ke maʻu ʻi he ʻaho kotoa pē.
Ko e ngaahi poini ko ení ʻoku fakakau atu heni, ʻo ʻikai ke fakalotoʻiʻaki ʻa hoʻo filí, ka ke fakamanatu atu ke ke anga-lelei. ʻOku pehē ʻe ha kiʻi fefine ko hono hingoá ko Suli: “Naʻa mo e ʻikai ke maʻu ʻe he tangatá ha ngaahi ongoʻi ki he fefiné, ʻoku totonu ke ne ongoʻi laukau ʻi hono fakatokangaʻi ia ʻe ha tahá. Ko ia ai, ʻi he ʻikai ke pehē pē ʻikaí, ʻoku totonu ke ne anga-lelei pea tala ange fakalelei kiate ia ʻa e ʻikai te ne saiʻia aí.” Tau fakakaukau atu angé ki he mōmeniti ko ia ʻokú ke hanga atu ai ke fai ai iá—“tala ange fakalelei kiate ia ʻa e ʻikai te [ke] saiʻia aí.”
Fēfē kapau kuó ke fakafoki ia ʻi he kuohilí? ʻE fakaʻaiʻai nai koe he taimí ni ke ke fakaʻita kiate ia. Tauʻi ʻa e fakaʻaiʻai ko iá. ʻOku pehē ʻe he Palovepi 12:18: “ʻOku ai ha taha ko ʻene faʻa lau ʻoku hange ko e hokohokai ha heleta: ka ko e ʻelelo ʻo e poto ko e meʻa faitoʻo.” ʻOku anga-fēfē hoʻo leaʻaki ʻa e “ʻelelo ʻo e poto”?
Te ke mātuʻaki fakamālō nai kiate ia ki heʻene fakahaaʻi ʻene ngaahi ongoʻí pea mo hono tokaʻi koé. Kole fakamolemole ange ki hoʻo ʻoatu taʻefakakaukauʻi ʻa e fakakaukau hala ʻokú ke saiʻia ʻiate iá. Tala ange mahino kae anga-ʻofa ʻoku ʻikai te ke maʻu ʻa e ngaahi ongoʻi tatau mo ia. Kapau ʻoku ʻikai te ne mahinoʻi hoʻo talí pea ʻoku fiemaʻu ke ke toe fakapapauʻi ange, ʻoku totonu ke ke kei fakaʻehiʻehi mei ha leʻo fefeka pea mo ha ngaahi lea fakalotomamahi. ʻOkú ke feangai mo ʻene ngaahi ongo mamahingofuá, ko ia anga-kātaki. Kapau ko koe ia naʻá ke fai ʻa e leá, te ke fakahoungaʻi ʻa ʻene tala atu fakalelei ʻoku ʻikai te ne saiʻia ʻiate koé, ʻikai ko ia?
Kae kehe, te ne fakamatematē nai naʻá ke takihalaʻi ʻosi fakataumuʻa pē ia. Te ne lave nai ki he ngaahi tōʻonga ʻe niʻihi naʻá ne fakatupunga ai ʻa ʻene ongoʻi peheé. Te ne pehē atu nai, ‘Manatuʻi ʻa e taimi naʻá ke ʻomai ai ʻa e matalaʻiʻakaú?’ pe ‘Fēfē ʻa e meʻa naʻá ke tala mai ʻi heʻeta luelue fakataha ʻi he māhina kuo ʻosí?’ Kuo pau ke ke fai he taimí ni ha sivisiviʻi-kita fakamātoato.
Fakahaaʻi ʻa e Moʻoní
Naʻe faʻa vakai ʻa e kau kumi fonua foʻou ʻi he kuohilí ki he ngaahi fonua naʻa nau ʻiloʻí ko e ngaahi meʻa ia ke ikunaʻi pea ke ngāueʻaki maʻa ʻenau leleí, pea ʻi he ʻahó ni ʻoku pehē ʻa e anga ʻo e vakai ʻa e kakai tangata ʻe niʻihi ki he kakai fefiné. ʻOku nau fiefia ʻi he ngaahi vahaʻangatae fakaefeʻofaʻakí ka ʻoku ʻikai te nau fiemaʻu ʻa e fatongia ʻo e nofo malí. ʻI he ʻikai te nau fai ha tukupaá, ʻoku nau feinga ke tohoakiʻi ʻa e kakai fefiné ʻaki ʻenau vaʻingaʻaki ʻenau ngaahi ongó. ʻOku maʻu ai ʻe ha tangata pehē ʻa e ʻofa ʻa ha fefine fakafou ʻi he kākā. ʻOku fakamatala ha mātuʻa Kalisitiane: “Ko e kau talavou ʻe niʻihi ʻoku hā ngali ʻoku nau hiki mei he taʻahine ki he taʻahine. ʻOku ʻikai taau ke vaʻinga pehē ʻaki ha ngaahi ongoʻi ʻa ha fefine.” ʻOku taki atu ki fē ʻa e tōʻonga siokita ko iá?
“Hange ha faha ʻoku li fano ni potuʻi afi, koni ngahau, mo e meʻa ke mate ai; Ko e tatau tofu pe ia ʻo e tangata ʻoku ne kākāʻi hono kaungaʻapi, ʻo ne toki pehe, ‘ Ikai ko ʻeku vaʻinga pe?’ ” (Palovepi 26:18, 19) ʻI he taimi ʻoku kumi ai ha tangata ki ha vahaʻangatae mo ha fefine ʻi ha ngaahi ʻuhinga siokitá, ʻe faai atu pē ʻo ʻiloʻi ʻe he fefiné ʻa ʻene ngaahi fakaueʻiloto moʻoní. Pea ʻe lava ai ʻe heʻene kākaá ʻo ʻai ke fasi moʻoni hono lotó, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he meʻa ko ení.
Ko ha kiʻi talavou ʻe taha naʻá ne kumi ki ha vahaʻangatae fakaefeʻofaʻaki mo ha fefine ka naʻe ʻikai haʻane holi ke mali mo ia. Naʻá ne ʻave ia ki ha ngaahi falekai lelei, peá na ō fakataha ki he ngaahi pātí. Naʻe fiefia ʻa e kiʻi talavoú ʻi heʻena feohí, pea naʻe fiefia ʻa e finemuí ʻi he tokanga ange ʻa e talavoú ʻo tui naʻá ne ʻevaʻi ia. ʻI he ʻiloʻi ʻe he finemuí ta ko e feohi pē ʻa ʻene mahuʻingaʻiá ia ʻaʻana, naʻá ne loto-mamahi lahi.
Naʻa mo haʻo ʻoatu taʻefakakaukauʻi ha fakakaukau hala ki he kiʻi fefine naʻe toki fakaofiofi atú, ko e hā ʻoku totonu ke ke faí? Ko e taukapoʻi kita mo e feinga tuli tonuhiá te ne ʻai pē ai ia ke ne ongoʻi loto-kona. Fakakaukau ki he tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ko ení: “Ko ia ʻoku ʻufiʻufi ʻene ngaahi angahala, ʻe ʻikai te ne tuʻumalie: ka ko ia ʻoku ne vete mo siʻaki, ʻe fai ha mēsi ki ai.” (Palovepi 28:13) Ko ia anga-totonu. Fakahaaʻi ho tuʻungá ʻi ha faʻahinga taʻefemahinoʻaki pē. Pea kapau naʻá ke vaʻinga ʻosi fakakaukauʻi ʻaki ʻa ʻene ngaahi ongó, fakahaaʻi naʻá ke fai ha fehālaaki lahi. Kole fakamolemole moʻoni.
Kae kehe, ʻoua ʻe ʻamanekina ko hoʻo kole fakamolemolé ko e ngataʻanga ia ʻo e meʻá. ʻE ʻita nai ʻa e kiʻi finemuí ʻiate koe ʻi ha kiʻi taimi. ʻE pau nai ke ke fakamatalaʻi ho ngaahi tōʻongá ki heʻene ongo mātuʻá. Pea te ke fetaulaki nai mo e ngaahi nunuʻa kehe. ʻOku pehē ʻe he Kaletia 6:7: “ʻIlonga pe meʻa ʻoku to ʻe ha tangata, ko ia ia te ne utu foki.” Kae fakafou ʻi he kole fakamolemolé pea mo hono fai ʻa e meʻa te ke lavá ke fakatonutonu ʻa e fehālaakí, te ke tokoniʻi ai ia ke ne hokohoko atu ʻi heʻene moʻuí. Pea ko e hokosia ko ení te ne akoʻi ai koe ke ‘taofi ho lougutú mei he lea kākā’ ʻi he ngaahi meʻa kotoa ʻo e moʻuí, ʻo kau ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fekauʻaki mo e tangatá mo e fefiné.—Sāme 34:13, PM.
Fakakaukau Fakamātoato ki Muʻa Ke Ke Fai ha Tali
Kae fēfē kapau ʻokú ke saiʻia moʻoni ke ʻiloʻi lelei ange ʻa e taʻahiné? Kapau ko e tuʻungá ia, ʻoku totonu ke ke ʻiloʻi ko e faialeá mo e feʻofaʻakí ʻoku ʻikai ko e ngaahi founga pē ia ke maʻu ai ha taimi fakafiefiá. Ko e ngaahi ongo mālohi ʻoku maʻu ʻe ha ongo meʻa faialea kiate kinauá ʻoku fakahanga ai kinaua ki ha fetukupāʻaki ʻi he nofo malí. Hili ʻena malí, ko e ngaahi ongo ko iá ʻoku tokoni ia ke haʻi fakataha ai kinaua ko e husepāniti mo e uaifi. ʻOku anga-fēfē hono uesia koe he taimí ni ʻe he ʻilo ko ení?
Hili ʻa e fakakaukau ʻo fekauʻaki mo e kiʻi finemui ko ení, te ke ʻiloʻi nai ʻokú ne hā fakamānako ʻi he ngaahi founga ʻe niʻihi. Kuó ne fakaava ʻa e faingamālié, pea te ke saiʻia ke kei fakaʻatā ai pē ia. Ka ʻi he ʻikai ke fakavave ki he faisoó, fou ʻi ha ngaahi sitepu he taimí ni ke maluʻi kimoua mei he ngaahi fakalotomamahi ʻamui angé.
ʻI he tuʻunga ʻe niʻihi te ke fiemaʻu nai ai ke kumi faleʻi ki ha faʻahinga matuʻotuʻa tāutaha ʻe niʻihi ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e finemuí. Fokotuʻu atu ke ne fai ʻa e meʻa tatau ki he niʻihi ʻoku nau ʻiloʻi koé. Ko kimoua taki taha ʻoku totonu ke mo ʻeke ki he faʻahinga matuʻotuʻa ko iá ʻa e meʻa ʻoku nau fakakaukau ko e ngaahi ʻulungāanga leleí pea pehē ki he ngaahi vaivaiʻanga ʻo e tokotaha ʻe tahá. Te ke toe kole nai ki he ngaahi poupou ʻa e kau mātuʻa Kalisitiané. ʻOku lelei ke ʻiloʻi pe ko e tokotaha ʻokú ke manako aí ʻoku ongoongolelei ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané.
Ka te ke pehē nai, ‘Ko e hā ke kau ai ʻa e kakai kehé ʻi heʻeku moʻui fakafoʻituituí?’ Ko hono moʻoní naʻa mo e ʻi he meʻa fakafoʻituitui hangē ko e femanakoʻakí, ʻoku fakapotopoto ke maʻu ʻa e fakakaukau ʻa e kakai kehé. Ko hono moʻoní, ʻoku Fakatohitapu ia, he ʻoku pehē ʻe he Palovepi 15:22: “ʻOku tuʻu ʻo ka tokolahi ʻa e [kau] faleʻi.” Ko e kakai lalahi ʻokú ke talanoa mo iá heʻikai te nau fai ʻa e filí maʻau. Ka ko e ‘akonaki oku fai mei he lotó’ ʻoku nau ʻomaí ʻe fakahaaʻi nai ai ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e tokotaha ʻe tahá, pea mo koe, ʻa ia ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻí.—Palovepi 27:9, PM.
Ko e meʻa eni naʻe fai ʻe Sēmisi ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi he kamatá. Neongo naʻá ne nofo ʻiate ia pē, naʻá ne talanoa mo ʻene ongo mātuʻá ʻo fekauʻaki mo Sūsana. Naʻe fefakafetongiʻaki leva ʻe he ongo meʻá ni ʻa e ngaahi hingoa ʻo e faʻahinga matuʻotuʻa ʻe lava ke nau fai ha ngaahi poupou ki heʻena ʻamanaki atu ke hoko ko ha ongo meʻa malí. Hili ʻa e fanongo ki he ngaahi līpooti lelei fekauʻaki mo kinauá, naʻe kamata ai ke faialea ʻa Sēmisi mo Sūsana ke sio pe ʻoku malava ʻa e nofo malí kia kinaua. Kapau te ke muimui ʻi ha ʻalunga meimei tatau ki muʻa ke hoko ʻo kaunga lahi ki ai ʻa ho ngaahi ongó, te ke ongoʻi malu ange ai ʻi he fili te ke fakahokó.
Hiliō he meʻa kotoa, lotu kia Sihova. Koeʻuhi ko e faialeá ko ha sitepu ia ki he nofo malí, kole ki he ʻOtuá ke ne tokoniʻi koe ke ke sio pe ʻe taki atu nai ha vahaʻangatae mo e kiʻi finemuí ki he taumuʻa ko iá. Ko e meʻa mahuʻinga angé, kole ki he ʻOtuá ke ne tokoniʻi kimoua fakatouʻosi ke mo fai ha ngaahi fili ʻa ia ʻe ʻomi ai kimoua ke mo toe ofi ange kiate ia. Kia kimoua fakatouʻosi, ko e meʻa ia ʻoku tuʻunga ai hoʻomo fiefia moʻoní.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻi he kupu ko ení.
b Ko e ongo kupu ʻi he “ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú” ʻi he ʻīsiu ʻo e Awake! ʻo ʻOkatopa 22, 2004 mo Tīsema 22, 2004 ʻoku lāulea ai ki he founga ʻe fakaofiofi nai ai ha fefine ki ha tangata ʻo fekauʻaki mo ha vahaʻangatae fakaefeʻofaʻaki.
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Kapau ʻoku ʻikai te ke fuʻu mahuʻingaʻia, tokanga ke ʻoua te ke ʻoatu ʻa e ngaahi fakaʻilonga halá