Kanisā Huhu—Meʻa ke Amanaki ki Aí, Founga ʻo e Fekukí
NAʻE hala ke ʻasi ʻia Konisita e ngaahi meʻa tefito anga-maheni ʻo hono maʻu ʻo e mahakí.a Naʻá ne taʻu 40, moʻui lelei, pea naʻe ʻikai ha taha ʻi hono fāmilí ʻe kanisā huhu. Ko e fakaʻata ʻi hono sivi tuʻumaʻú ne ʻikai hā ai ha meʻa ʻe ngalikehe. Ka ʻi he ʻaho ʻe taha lolotonga ʻene vakaiʻi hono huhú ʻi he saoá, naʻá ne fā ai ʻo ʻiloʻi ha kiʻi foʻi tengetenga. Tā koā ko ha kanisā. Naʻe tangutu fakalongomate ʻa Konisita mo hono husepānití lolotonga e fakamatala ʻa e toketaá ki he ngaahi faitoʻo ʻe lava ke ne fili ke faí.
ʻI he kuohilí naʻe faʻa tala ai ʻe ha toketā ki ha fefine ʻoku kanisā huhu ko e ʻamanaki pē taha kiate iá ko ha tafa lahi ʻo tuʻusi e huhú, ko e vaʻavaʻa ʻo e lamá ʻi he fatafatá mo e faʻifiné, mo e ngaahi uoua ʻi he fatafatá. Ko e faitoʻo kemikalé pe hulú ʻoku faʻa lōloa ai ʻa e faingataʻaʻiá. ʻOku mahinongofua ai e ilifia ʻa e tokolahi ki he “faitoʻó” ʻo laka ange ia ʻi he mahakí.
Ko e tauʻi ʻo e kanisā huhú kuo hoko ko ha fāinga hokohoko ia ʻi he fiemaʻu ke fai mālohi ha meʻa ki he mahaki tāmaté mo e holi ke fakaʻehiʻehi mei he fakamatamatakoviʻi ʻikai fiemaʻu e sinó mo e ngaahi tafaʻaki kovi fakamamahí. ʻI he hangē ko Konisitá, ko e kau mahaki kanisā huhu he ʻaho ní ʻoku ʻi ai nai e ngaahi faitoʻo ke nau fili mei ai.b Pea ko e ngaahi fakatotolo fakafaitoʻo hokohokó mo e līpooti ʻi he mītiá ʻoku ʻomai ai e ʻamanaki ko e ngaahi faitoʻo foʻoú, ngaahi sivi tōmuʻá, mo e ngaahi meʻakai ʻoku lahi ai e vaitaminí ʻe faifai pē ʻo ikunaʻi ai ʻa e mahakí.
Kae kehe, neongo e fakalakalaka fakafaitoʻó, ʻoku kei hoko pē ʻa e kanisā huhú ko ha tupuʻanga lahi taha ia ʻo e mate ʻa e kakai fefiné ʻi he kanisaá.c Ko e ngaahi fonua fakalakalaka ʻo ʻAmelika Tokelau mo ʻIulope Hihifó ʻoku lahi ai ʻa e kanisaá, ka ko e tokolahi ʻo e maté ʻoku ʻalu hake ia ki ʻolunga ʻi ʻĒsia mo ʻAfilika, ʻa ia ki muʻá naʻe siʻi ange ai ʻene hokó. ʻIkai ngata aí, ko e lahi ʻo e mate ʻi he faʻahinga ko ia naʻe maʻu ʻe he mahakí ʻi ʻĒsia mo ʻAfiliká ʻoku māʻolunga ange ia. Ko e hā hono ʻuhingá? “Ko e ʻikai vave hono ʻiloʻí,” ko e lau ia ʻa ha toketā ʻi ʻAfilika. “Ko e tokolahi taha ʻo e kau mahakí ʻoku nau toki omi pē kia kimautolu kuo ʻosi tōtuʻa ʻa e kanisaá.”
ʻOku fakautuutu ʻa e fakatuʻutāmakí ʻi he taʻumotuʻá. Ko e peseti nai ʻe 80 ʻo e ngaahi keisí ko e kakai fefine laka hake ʻi honau taʻu 50. Ka ko e ongoongo leleí he ko e kanisā huhú ʻa e taha ʻo e ngaahi kanisā ala faitoʻo tahá. Ko e moʻoni, ko e peseti ʻe 97 ʻo e kakai fefine ʻi ʻAmeliká ʻoku ʻiloʻi e fuofua ʻasi ʻia kinautolu ʻo ʻikai mafola ʻa e kanisā huhú ʻoku nau kei moʻui pē hili e taʻu e nima mei hono ʻiloʻí. Kuo fakalaka ki muí ni ʻa e moʻui ʻa Konisitá ʻi he taʻu ʻe nimá.
Ngaahi Meʻa Tefito ʻi he Kanisā Huhú
Hangē ko ia ʻi he tuʻunga ʻo Konisitá, ko e kanisā huhú ʻoku faʻa ʻiloʻi ia ko ha tengetenga faikehe. Kae kehe, ko e meʻa mālié, he ko e peseti nai ʻe 80 ʻo e tengetenga ko iá ʻoku ʻikai te nau fakatupu ha maumau, pe ʻoku nau mavahe ʻia kinautolu pē, ko e lahi aí ko e fanga kiʻi kofukofu vai ʻoku ui ko e ngungu vai.
Ko e kanisā huhú ʻoku kamataʻi ia ʻe ha kiʻi sela hē ʻoku toutou mavaeua taʻealamapuleʻi, faifai atu pē ʻoku faʻu ai ha foʻi ngungu. ʻOku maliu ʻa e foʻi ngungú ʻo fakahangatāmaki, pe fakakanisā, ʻi he taimi ʻoku hū ai ʻa e fanga kiʻi sela ʻi aí ki he ngaahi tisiū kehé. Ko e ngaahi foʻi ngungu ʻe niʻihi ʻoku vave ʻenau tupú; ko e niʻihi ʻoku feʻunga nai mo e taʻu ʻe hongofulu ki muʻa ke ʻiloʻí.
ʻI hono sivi kanisā ʻa Konisitá, naʻe ngāueʻaki ʻe heʻene toketaá ha foʻi hui fōsiʻi ke toʻoʻaki ha meʻi tisiū mei he tengetengá. Naʻe ʻi ai e fanga kiʻi sela kanisaá. Ko ia ne fai ai hono tafa ke toʻo ʻa e foʻi ngungú mo e tisiū takatakai ʻi he huhú pea ke fakapapauʻi e tuʻunga ʻoku ʻi ai e foʻi ngungú (ʻa hono lahí, kalasí, mo ʻene mafolá) mo e tuʻungá (vave ʻo ʻene tupú).
Hili e tafá, ko e kau mahaki tokolahi ʻoku toe fai honau ngaahi faitoʻo ko e fakataumuʻá ke taʻofi e toe tupu pe ko e mafola ʻa e kanisaá. ʻOku lava ke mavahe e fanga kiʻi sela kanisaá mei ha foʻi ngungu, ʻo nau fāifononga ʻi he halanga totó pe halanga lamá, pea kamata ke nau toe tupu. Ko e mafola, pe toe tupu ʻa e kanisaá ʻi he ngaahi ʻōkani mo e ngaahi tisiū mātuʻaki mahuʻingá—ʻa e ʻutó, ko e ʻaté, ko e ngako loto ʻi he huí, pe ko e maʻamaʻá—ʻa e meʻa ʻoku maliu ai ʻo fakatupu mate ʻa e mahakí.
Naʻe fai fakatouʻosi kia Konisita ʻa e faitoʻo hulu mo e faitoʻo kemikale ke fakaʻauha e fanga kiʻi sela kanisā heé takatakai ʻi he feituʻu tefitó pea ʻi he kotoa ʻo hono sinó. Koeʻuhi ko e faʻahinga kanisā ʻokú ne maʻú ʻoku fafangaʻi ia ʻe ha hōmone ko e ʻesitolokena, naʻá ne toe maʻu mo e faitoʻo fakafepakiʻi ʻo e hōmoné ke taʻofiʻaki e tupu ʻa e ngaahi kanisā foʻoú.
Ko e fakalakalaka ʻi he faitoʻo ʻo e kanisā huhú ʻoku ʻomai ai e ngaahi faitoʻo ke fili mei ai e kau mahakí fakatatau ki honau taʻumotuʻá, moʻui leleí, hisitōlia ʻo e kanisaá, mo e kanisā tāutahá. Hangē ko ení, ʻi he tuʻunga ʻo ha fefine ko ʻAtelete, naʻe ʻiloʻi ʻi he ngaahi siví ʻa hono kanisaá ki muʻa ke mafola ʻo aʻu ki he halanga huʻa huhú. Ko ia naʻe fai ai hono tafa ʻo toʻo ʻa e ngungú, ʻa ia ne hao ai ʻo ʻikai tuʻusi hono huhú. Ko ʻĀlisi naʻe faitoʻo fakakemikale ia ki muʻa ke tafá ke mingi ʻa e foʻi ngungu ʻiate iá. Ko e toketā tafa ʻo Saané naʻá ne toʻo ʻa e ngungú mo e vaʻavaʻa pē ʻo e lama maluʻí, ʻa e ʻuluaki lama ʻa ia ʻoku tafe ai ki tuʻa ʻa e huhuʻa mei he foʻi ngungú. Koeʻuhi naʻe ʻikai ʻi ai ha fanga kiʻi sela kanisā, ne ʻikai uesia ai e fanga kiʻi vaʻavaʻa lahi ange. Naʻe fakasiʻisiʻi ʻi he meʻá ni ʻa e fakatuʻutāmaki hono maʻu ʻe Saane ʻa e mahaki fufula-vaí, ko ha ake ʻo langa ʻa e umá ʻa ia ʻoku lava ke hoko ia ʻi he taimi ʻoku toʻo ai e fanga kiʻi vaʻavaʻa lahi ʻo e lamá.
ʻOku lahi e meʻa ʻoku ʻilo fekauʻaki mo e tupu ʻa e kanisā huhú, ka ʻoku hoko atu ai ha foʻi fehuʻi tefito, Ko e hā hono ʻuhingá pea ʻoku anga-fēfē kamata ʻa e kanisā huhú?
Ko e Hā Hono Tupuʻangá?
ʻOku kei fai pē ʻa e puputuʻu ʻi he tupuʻanga ʻo e kanisā huhú. ʻOku pehē ʻe he kau fakaangá ʻoku fai ʻa e fakatotolo lahi ange ki he faitoʻó mo hono hulú—ʻa ia ʻoku maʻu mei ai ʻa e ʻaonga lahi—ʻo laka ia ʻi he meʻa ʻokú ne fakatupungá mo taʻofí. Kae kehe, kuo ʻiloʻi ʻe he kau saienisí ha ngaahi tokoni mahuʻinga. ʻOku tui e niʻihi ko e kanisā huhú ko e tupu ia mei ha founga fihi, mo lahi hono sitepú, ʻo kamata ʻi ha kēnisi ne tamele ʻa ia ʻokú ne fakatupunga ke fai ʻe he fanga kiʻi selá e meʻa hala—ʻo nau mavaeua vave fakaʻulia, hū ki he tisiū kehé, kalofi hono tāmateʻi ʻe he fanga siʻi sela maluʻí, pea kamataʻi hano ʻohofi fakafufū ʻa e ngaahi ʻōkani mātuʻaki mahuʻingá.
Ko e haʻu mei fē ʻa e fanga kiʻi kēnisi tamelé? ʻI he vahaʻa ʻo e peseti ʻe 5 mo e 10 ʻo e ngaahi keisí, ʻoku fāʻeleʻi ai ʻa e kakai fefiné mo e ngaahi kēnisi ʻoku ʻai ai kinautolu ki muʻa ke ngalingali te nau kanisā huhu. Ka ʻoku hā ngali ʻi he ngaahi keisi lahi, ʻoku maumauʻi ai e ngaahi kēnisi moʻui leleí ʻe ha ngaahi mālohi ʻi tuʻa—ko e hueló mo e ngaahi kemikalé ʻoku ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻa tefito ʻoku mahaloʻí. Ko e ngaahi fakatotolo he kahaʻú ʻe fakapapauʻi nai ai e moʻoni ʻo e meʻá ni.
Ko ha toe meʻa tefito ʻe taha ʻoku kau ai ʻa e hōmone ʻesitolokená, ʻa ia ʻoku hā ʻokú ne fakatupunga e ngaahi kanisā huhu pau. Ko ia ai, ʻe hoko nai ha fakatuʻutāmaki ki ha fefine kapau ne kamata tōmuʻa ʻaupito heʻene moʻuí ʻene puke fakamāhiná pe tōmui e ʻosi ʻene puke fakamāhiná ʻi he anga-mahení, kapau ne tōmui ʻene ʻuluaki fāʻelé pe ʻikai ʻaupito te ne fāʻele, pe kapau naʻe fai hano faitoʻo fetongi hōmone. Koeʻuhi ko e fanga kiʻi sela ngakó ʻoku nau faʻu ʻa e ʻesitolokená, ko e sisinó ʻe fakalahi nai ai e fakatuʻutāmaki ʻi he kakai fefine kuo ʻosi ʻenau puke fakamāhiná, ʻa ia kuo tuku hono faʻu ʻe honau taungafanaú e ngaahi hōmoné. Ko e ngaahi meʻa tefito kehe ʻoku fakatuʻutāmakí ʻoku kau ai ʻa e māʻolunga e lēvolo ʻo e hōmone ʻinisuliní mo e māʻulalo ʻa e lēvolo ʻo e hōmone ki he mohé ko e melatōniní, ko ha tuʻunga ʻoku faʻa uesia ai e kau ngāue poʻulí.
ʻOku ngalingali kuo vavé ni ke ʻi ai ha ngaahi faitoʻo ola lelei ange kae siʻi ʻene maumaú ki he kanisā huhú? ʻOku faʻu ʻe he kau fakatotoló e ngaahi faitoʻo ʻoku kau ai hono ngāueʻaki ʻa e sisitemi maluʻi ʻo e sinó tonu mo e ngaahi faitoʻo ʻoku tāketi ki he ngaahi halanga molekula ʻoku tokoni ki he tupu ʻa e kanisaá. Lolotonga iá, ko e ngaahi fakakaukau fakatekinolosia fakalakalaká ʻoku totonu ke ne tokoniʻi e kau toketaá ke nau fakahoko tonu ange mo ola lelei ange ʻa e faitoʻo hulú.
ʻOku toe ako ʻe he kau saienisí ʻa e ngaahi tafaʻaki kehe ʻo e kanisaá, ʻo kau ai hono tatala ʻa e misiteli ʻo e toe mafola ʻa e fanga kiʻi sela kanisaá, ikunaʻi e fanga kiʻi sela kanisā ʻoku nau fakafepakiʻi e faitoʻo kemikalé, veuki ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e tupu ʻa e sela selulaá, mo hono fai e faitoʻo papau ki he ngaahi ngungu tāutaha.
Neongo ia, ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, ko e mahakí heʻikai ʻaupito pē ke fakangata ʻosi ia pea ʻe hokohoko atu pē mate ʻa e tangatá. (Loma 5:12) Ko hotau Tokotaha-Fakatupú pē ʻe lava ke ne liliu e foʻi moʻoni fakamamahi ko iá. Ka te ne lava? ʻOku tali ʻio ki ai ʻa e Tohi Tapú! ʻE hoko mai ʻa e taimi, ko ʻene laú ia, ʻa ia ʻe “ʻikai ha nofo ai te ne pehe, ʻOku ou mahaki.”d (ʻAisea 33:24) Ko ha meʻa fakafiefia moʻoni ē ʻe hokó!
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi.
b Ko e ʻĀ Hake! ʻoku ʻikai ke ne poupouʻi ha faʻahinga faitoʻo pau.
c Ko e kanisā huhu ʻi he kakai tangatá ʻoku ʻi he tuʻunga tātātaha.
d Ko e palōmesi ko ení ʻoku lāulea fakaikiiki ange ki ai ʻi he tohi tokoni ako Tohi Tapu Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú? ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 11, 12]
NGAAHI FAKAʻILONGA KE VAKAIʻI
Ko e tomuʻa ʻiloʻí ʻoku mahuʻinga, ka ʻoku fakatokanga mai ʻi he ngaahi fakatotolo ʻe niʻihi ko e ngaahi sivi mo e fakaʻata ʻo e huhú ʻoku ʻikai nai ke loko tonu ia ʻi he kakai fefine kei siʻi angé, ʻo iku ai ki he faitoʻo mo e loto-moʻua ʻoku ʻikai fiemaʻu. Kae kehe, ʻoku fakaʻaiʻai mālohi ʻe he kau mataotaó ʻa e kakai fefiné ke nau vakaiʻi e ngaahi liliu ʻi honau huhú mo e ngaahi vaʻavaʻa ʻo e lamá. Ko e ngaahi fakaʻilonga eni ke vakaiʻí:
● Ko ha tengetenga pe fakafefeka ʻi ha feituʻu pē ʻo e faʻifiné pe ko e huhú
● Ko ha meʻa kehe pē ʻoku haʻu ki tuʻa mei he mataʻi huhú tuku kehe ʻa e huʻa huhú
● Ko ha liliu pē ʻi he lanu pe anga ʻo e kilí
● Ko ha ʻono taʻefakanatula pe molū ʻa e mataʻi huhú
[Puha ʻi he peesi 11]
KAPAU ʻOKU ʻILOʻI ʻOKÚ KE KANISĀ HUHU
● ʻAmanekina ʻe fakamoleki ʻo fakahangataha ha taʻu ʻe taha pe lahi ange ki he faitoʻó mo e fakaakeaké.
● ʻO ka ala lava, fili ʻa e kau toketā feʻungamālie ʻa ia ʻoku nau fakaʻapaʻapaʻi hoʻo ngaahi fiemaʻú mo hoʻo tuí.
● Fili fakataha mo ho fāmilí ʻa e faʻahinga te ke tala ki aí pea mo e taimí. ʻE fakaʻatā ʻi he meʻá ni ho kaungāmeʻá ke nau fakahāhā ʻenau ʻofa kiate koé pea ke nau lotu fakataha mo koe pea maʻau.—1 Sione 3:18.
● Fekuki mo e faingataʻaʻia fakaeongó fakafou ʻi he lau Tohi Tapu, lotu, mo e fakalaulauloto fakatupu langa hake.—Loma 15:4; Filipai 4:6, 7.
● Talanoa mo e niʻihi kehe naʻa nau kanisā huhu pea te nau fakalototoʻaʻi koé.—2 Kolinitō 1:7.
● Feinga ke tokangataha ki he ngaahi meʻa ʻo e ʻaho ní, ʻo ʻikai ʻo e ʻapongipongí. “ʻOua ʻaupito naʻa loto-moʻua fekauʻaki mo e ʻaho hono hokó,” ko e lea ia ʻa Sīsuú, “he ko e ʻaho hono hokó ʻe ʻi ai pē hono ngaahi loto-moʻua ʻoʻona.”—Mātiu 6:34.
● Levaʻi ho iví. ʻOku fiemaʻu kiate koe ʻa e mālōlō feʻunga.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 12]
TALANOA MO HOʻO TOKETAÁ
● Ako ke ʻilo e ngaahi lea fakafaitoʻo tefito ki he kanisā huhú.
● Ki muʻa ke sio ki hoʻo toketaá, fakahokohoko hoʻo ngaahi fehuʻí, pea kole ki ho hoá pe ko hao kaumeʻa ke ʻalu mo koe ʻo tokoni ʻi he hiki noutí.
● Kapau ʻoku leaʻaki ʻe hoʻo toketaá ha meʻa ʻoku ʻikai te ke mahinoʻi, kole ange ke ne fakamatalaʻi.
● ʻEke ki hoʻo toketaá pe ko e keisi ʻe fiha ʻi ho tuʻungá kuó ne faitoʻó.
● Kapau ʻe ala lava, kumi ki ha toketā hono ua.
● Kapau ʻoku taʻefelotoi ʻa hoʻo ongo toketaá, fakafuofuaʻi ʻena taukeí taki taha. Kole ange ke na talanoa fakaekinaua ki ho tuʻungá. ʻE toe lava foki ke ke maʻu ha fakakaukau ʻa ha toketā hono tolu.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 13]
FEKUKI MO E NGAAHI TAFAʻAKI KOVÍ
Ko e ngaahi tafaʻaki kovi ʻo e ngaahi faitoʻo kanisā ʻe niʻihi ʻoku kau ai ʻa e tokotokakovi, ngangana ʻa e ʻulú, helaʻia maʻu pē, langa, mamate pe makini ʻa e nimá mo e vaʻé mo e uesiangofua ʻa e kilí. Ko e ngaahi sitepu faingofua ko ení ʻe fakasiʻisiʻi nai ai ʻa e uesia peheé:
● Kai e meʻakai feʻunga mo fakatupu moʻui lelei ke mālohi ho sisitemi maluʻí.
● Tauhi ha lēkooti ʻo e lahi ʻo ho iví mo hoʻo fakafeangai ki he meʻakaí.
● Sio angé pe ʻe fakasiʻisiʻi ʻi ha faitoʻo, faitoʻo hui faka-Siainá, pe ko e fotofotá ʻa e tokotokakoví mo e langá.
● Fakamālohisino feʻunga ke fakalahi ho iví, puleʻi ho mamafá, pea fakaleleiʻi ʻa e fakafeangai ho sisitemi maluʻí.e
● Toutou mālōlō, kae lāuʻilo ko e tokoto ʻi ha ngaahi vahaʻa taimi lōloá ʻe fakalalahi nai ai hoʻo ongoʻi helaʻiá.
● Tauhi ke hauhau ho kilí. Tui ha vala ʻoku ʻikai mahaʻihaʻi. Kaukau vai mafana.
[Fakamatala ʻi lalo]
e Ko e kau mahaki kanisaá ʻoku totonu ke nau talatala ki ha toketā ki muʻa ke kamata ha polokalama fakamālohisino.
[Puha ʻi he peesi 14]
KAPAU ʻOKU KANISĀ HA TOKOTAHA ʻOFEINA
ʻE lava fēfē ke ke poupou ki ha tokotaha ʻofeina ʻoku kanisā? Ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Fiefia mo e faʻahinga ko ia ʻoku fiefiá; tangi mo e faʻahinga ko ia ʻoku tangí.” (Loma 12:15) Fakahāhā hoʻo ʻofá mo e tokangá fakafou ʻi he tā telefoni, faitohi, ʻave e ngaahi kaati, ʻīmeili, mo e ʻaʻahi nounou. Lotu fakataha, pea lau ʻa e ngaahi konga Tohi Tapu fakafiemālié. “ʻOua ʻe lave ki he faʻahinga ko ia kuo mate ʻi he kanisaá, ka ko e faʻahinga ko ia ʻoku moʻuí,” ko e ekinaki ia ʻa Beryl. “ʻAlu pē ʻo fāʻofua ho kaumeʻá,” ko e faleʻi ia ʻa Janice, ʻa ia ne kanisā mo ia ʻi ha taimi. “Kapau te ne loto ke talanoa fekauʻaki mo ia, te ne talanoa.” ʻOku tautefito ʻa e fiemaʻu ki he ngaahi husepānití ke nau fakapapauʻi ki honau ngaahi uaifí ʻa ʻenau ʻofá.
“Naʻe ʻi ai maʻu pē homa ʻaho ke ʻikai toe talanoa ai ki he kanisaá,” ko e manatu ia ʻa Geoff. “Naʻe fakapapauʻi ʻe hoku uaifí ko ʻene moʻui leleí heʻikai ke hoko ko e meʻa pē ia ke fakahangataha ki ai ʻema tokangá. Ko ia naʻá ma fili ai ke ʻoua ʻe talanoa ʻi ha ngaahi taimi pau fekauʻaki mo e kanisaá ʻi ha ʻaho kakato. ʻI hono kehé, naʻá ma tokangataha ki he ngaahi tafaʻaki lelei ʻo ʻema moʻuí. Ne hangē ia haʻama mālōlō ʻeveʻeva mei he mahakí.”
[Puha ʻi he peesi 14]
FAKAKAUKAULOTO
ʻI he Fanongo ki Hono Maʻu ʻe he Mahakí
Sharon: Naʻe liliu ʻeku moʻuí he taimi pē ko iá. “Ko ʻeku ʻosí eni,” ko ʻeku leá ia.
ʻI he Ngaahi Mōmeniti Faingataʻa Tahá
Sandra: Ko e mamahi ʻi he fakakaukaú ʻoku kovi ange ia ʻi he faitoʻó.
Margaret: Ki muʻa he faitoʻo hono uá, ʻokú ke pehē, “ʻOku ʻikai moʻoni te u loto ke fai eni.” Ka ʻokú ke tuku pē ke fai ia.
ʻI he Ngaahi Kaungāmeʻá
Arlette: Naʻá ma tala ki homa ngaahi kaungāmeʻá koeʻuhi ke nau lotu mai maʻamaua.
Jenny: Naʻe ʻikai taʻefakatokangaʻi ha malimali, kamokamo, pe lea mālō e lelei.
ʻI he Ngaahi Husepāniti Poupoú
Barbara: Naʻá ku fili ke tele hoku ʻulú ki muʻa ke nganganá. Naʻe pehē mai ʻe Colin, “ʻOku fakaʻofoʻofa ʻaupito e fuo ho foʻi ʻulú!” Naʻá ne ʻai au ke u kata.
Sandra: Naʻá ma sio fakataha ki he sioʻatá. Naʻá ku siofi ʻa e mata ʻo Joe, pea naʻe lelei e meʻa kotoa.
Sasha: Naʻe faʻa tala ʻe Karl ki he niʻihi kehé, “ʻOkú ma kanisā.”
Jenny: Naʻe taʻehanongataʻanga e ʻofa ʻa Geoff, pea ko hono tuʻunga fakalaumālié naʻe fakafiemālie mo ʻikai toe liliu.
[Taiakalami/Fakatātā ʻi he peesi 13]
(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)
ʻOku talangataʻa ʻa e fanga kiʻi sela kanisaá ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo e tupu anga-mahení ʻaki ʻenau liuliunga pea hū ki he tisiū kehé
[Taiakalami]
Halanga huʻa huhú mo e sela anga-mahení
Kanisā he halanga huʻa huhú
Mafola vave ʻa e kanisā he halanga huʻa huhú
[Fakatātā ʻi he peesi 14]
Ko ha konga mātuʻaki mahuʻinga ʻo e faitoʻo ʻo e kanisaá ko e poupou anga-ʻofa ʻoku fai ki he kau mahakí ʻe he fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá