“Vakai! ʻOku Ou Fakafoʻou ʻa e Meʻa Kotoa Pe”
1-4. (a) Ko e hā ʻa e meʻa ʻi heʻetau fakatātā he takafi te ke fiefia ke ʻinasi ai? (e) Ko e hā ʻa e ʻamanaki langilangiʻia ʻoku fakahā atu heni kiate koe? (f) Ko e hā ʻa e ngaahi konga Tohitapu ʻe niʻihi ʻoku nau poupouʻi ʻa e ʻamanaki pehē?
VAKAI ki he kakai fiefia ʻi he takafi ʻo e polōsiua ni. ʻOku ke loto ke ke kau ʻiate kinautolu? ‘ʻIo, kuo pau,’ ko hoʻo lau ia. He ko e melino ʻeni mo e feongoongoi ʻoku fiemaʻu ʻe he faʻahinga kotoa ʻo e tangata. Ko e kakai ʻo e matakali kotoa pe—ko e ʻuliʻuli, hinehina, melomelo—ʻoku nau feohi hangē ha famili pe ʻe taha. Ko e toki fiefia ē! Ko ha fāʻūtaha! ʻOku mahino ko e kakai ni ʻoku ʻikai ke nau loto moʻua ki ha ngangana hifo ʻa e efuefu niukilia pe ko e fakamana ʻo e tautoitoi. Ko e ngaahi vakapuna seti fakakautau ʻoku ʻikai te nau uesia ʻa e langi melino ʻo e paʻake fakaʻofoʻofa ni. ʻOku ʻikai ha kau sotia, ʻikai ha ngaahi tangikē, ʻikai ha ngaahi meʻafana. Naʻa mo e vaʻakau fakapolisi ʻoku ʻikai fiemaʻu ke tauhi ʻaki ʻa e melino. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha tau mo ha faihia. Pea ʻoku ʻikai ha nounou fakaenofoʻanga ai, he ko e tokotaha kotoa pe ʻoku ʻi ai hono ʻapi fakaʻofoʻofa ʻoʻona.
2 Vakai atu ki he fānau! ʻOku fakafiefia ke vakai ki heʻenau vaʻinga. Ko e toki fanga manu totolo ē ke vaʻinga mo ia! ʻIkai ke fiemaʻu ha ngaahi ʻā ukamea ʻi he paʻake ni, he ko e manu totolo kotoa pe ʻoku nau melino mo e faʻahinga ʻo e tangata pea pehē ki he melino ʻiate kinautolu pe. Naʻa mo e laione mo e lami kuo na kaumeʻa. Sio ki he fanga manupuna lanu fakaʻofoʻofa ki heʻenau puna ki hē mo ē, mo fanongo ki heʻenau hiva malie fakataha mo e kakata ʻa e tamaiki ʻa ia ʻoku ongona ʻi he ʻea. ʻIkai hanau faʻoʻanga? ʻIkai, he ʻoku tauʻataina ʻa e meʻa kotoa pe pea ʻoku ʻikai ke fakangatangata ʻa e fiefia ʻi he feituʻu ko ʻeni. Nāmuʻi ʻa e ʻalaha ʻo e ngaahi matalaʻiʻakau, ongona ʻa e tafe ʻo e vaitafe, pea ongoʻi ʻa e māfana ʻo e laʻā. ʻĀ, ʻi hano ʻahiʻahiʻi ʻa e fuaʻiʻakau ʻi he kato ko ʻena, fakafua ko e lelei taha ia ʻoku ʻomai ʻe he fonua, ko e matuʻaki lelei taha ʻo hangē pe ko e ngaahi meʻa kotoa ʻoku vakai ki ai pea fiefia ai he ngoue fakapaʻake langilangiʻia ni.
3 ‘Kae tali siʻi angē,’ ʻe pehē ʻe ha taha, ‘ko e fē ʻa e kakai taʻu motuʻa? ʻOku ʻikai totonu ke nau kau foki ʻi he fiefia he sosaieti fiefia ni?’ Ko hono moʻoni, ko e kakai taʻu motuʻa ʻoku nau ʻi ai pe, ka ʻoku nau toe foki ʻo talavou. ʻI he paʻake ni ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha taha ʻoku mate tupu mei he taʻu motuʻa. Ko e talavou leva ʻoku nau tupu hake ʻo fatutangata pea ʻoku ʻikai toe ʻalu ʻo motuʻa ange. Pe ko e taʻu 20 pe 200 ʻo e taʻu motuʻa, ko e tokotaha kotoa pe he lauimiliona ʻo e kakai ʻoku moʻui he paʻake ni ʻoku nau fiefia ʻi he moʻui talavou ai pe, mo moʻui lelei haohaoa. Lauimiliona koā, hoʻo lau? ʻIo, lauimiliona, he ko e paʻake ni ʻoku fakalahi atu ia ki he fonua kotoa pe. ʻE fonu he moʻui, melino, mo e fakaʻofoʻofa ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e māmani, mei Fuji ki he Andes, mei Hong Kong ki he Metiteleniani. He ko e māmani kotoa ʻoku fakafoʻou ki ha paʻake palataisi. Ko e Palataisi ʻe fakafoki mai ki he māmani kotoa.
4 ‘Faingataʻa ke fai ha tui ki ai,’ ko haʻo lea ia? Ka neongo ia, ʻuluaki, fakatokangaʻi ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku fakamoʻoniʻi. ʻOku malava kiate koe mo ho famili ke hao atu ʻi hono toʻo atu ʻa e ngaahi meʻa faingataʻa ʻo e tuʻu lolotonga ni pea hū atu ki he Palataisi ʻa ia ʻoku hā ʻi he takafi ʻo e tohi ni.a
Ko e Tohi ʻOku Ne Fakamatalaʻi ʻA Palataisi
5. (a) Ko e tohi fē ʻoku ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa ni? (e) ʻI he ngaahi founga fē ʻoku tuʻu-ki-muʻa ai ʻa e tohi ni?
5 Kotoa ʻo e ngaahi meʻa langilangiʻia ni, mo hono fakapapauʻi, ʻo kinautolu ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi ha tohi, ko e tohi fakaofo taha ia kuo hiki. ʻOku ui ia ko e Tohitapu. Ko e tohi motuʻa ʻaupito, ko e ngaahi konga ʻe niʻihi naʻe tohi ia ʻi he taʻu ʻe 3,500 kuo hili. ʻI he taimi tatau pe, ko e tohi feʻunga taha mo e kuonga, ʻi hono ʻomai ʻa e ngaahi akonaki ʻaonga ke ngāueʻaki ʻi he moʻui fakaʻaho fakaeonopooni. ʻOku ʻomai ʻe he ngaahi kikite ʻi ai ʻa e ʻamanaki ʻoku papau ki he kahaʻu. Ko e tohi fakataua taha ia ʻi he hisitolia, ʻoku laka hake ʻi he tatau ʻe 2,000,000,000 ʻo e Tohitapu katoa pe ngaahi konga lalahi kuo tufaki atu ʻi he lea kehekehe ʻe 1,810.
6. Ko e hā ʻoku makehe ai ʻa e Tohitapu mei he ngaahi tohi ʻoku pehē ʻoku māʻoniʻoni?
6 ʻOku ʻikai ha toe tohi māʻoniʻoni kuo lahi pehē hono tufaki fakaemāmani, pea ko e lahi taha ʻo e ngaahi tohi kehe ʻoku ʻikai ofiofi honau motuʻa ki ai. Ko e Kolani ʻa e ʻIsilami ʻoku siʻi hifo hono motuʻa ʻi he taʻu ʻe 1,400. Naʻe moʻui ʻa Puta mo e Konifusiō he meimei taʻu ʻe 2,500 kuo hili pea ko e taimi ia naʻe hiki ai ʻena ngaahi tohi. Ko e Ngaahi Tohi Toputapu ʻa Sinitō ne faʻu ia ki he tuʻunga ʻoku nau lolotonga ʻi ai ʻo ʻikai ke toe motuʻa ange he taʻu ʻe 1,200 kuo maliu atu. Ko e Tohi ʻa Molomona ʻoku taʻu pe ʻe 160 hono motuʻa. ʻOku ʻikai ke toe ʻi ai ha tohi ʻoku ne malava ke fakahokohoko totonu ʻa e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangata ʻo aʻu ki he taʻu ʻe 6,000 kuo hili, ʻo hangē ko e Tohitapu. Ke mahinoʻi ʻa e ʻuluaki lotu, kuo pau ke tau lau ʻa e Tohitapu. Ko e tohi pe ia ʻe taha ʻoku ʻi ai ha popoaki maʻa e faʻahinga ʻo e tangata kotoa pe.
7. Ko e hā kuo leaʻaki ʻe he kau tangata mohu fakakaukau kau ki he Tohitapu?
7 Ko e poto mo e fakaʻofoʻofa ʻo e popoaki ʻo e Tohitapu kuo ʻosi fakahikihikiʻi ʻe he kau tangata mohu fakakaukau mei he puleʻanga kotoa mo e malaʻe kehekehe ʻo e moʻui. Ko ha faisaienisi ongoongoa ʻa ia naʻa ne ʻilo ʻa e lao ʻo e kalavite, Sir Isaac Newton, naʻa ne pehē: “ʻOku ʻikai ha saienisi ʻe lelei ange ʻene fai fakamoʻoni ʻi he Tohitapu.” Ko Patrick Henry, ko e tangata ʻAmelika taki fakafepaki ʻiloa ʻa ia naʻa ne lea “ʻOmai kiate au ʻa e tauʻataina, pe ʻomai kiate au ʻa e mate,” naʻa ne toe pehē foki: “Ko hono fakatahaʻi ʻo e ʻū tohi kehe kotoa kuo pulusi ko e mahuʻinga ia ʻo e Tohitapu.” Naʻa mo e tangata poto lahi Hinitū ko Mohandas K. Gandhi naʻa ne pehē ki he kovana lahi Pilitania ʻi ʻInitia: “ʻO ka fakataha ho fonua mo hoku fonua ʻi he akonaki naʻe tuku ʻe Kalaisi ʻi he Malanga ʻi he Moʻunga, te tau lava ʻo solova ʻa e ngaahi palopalema, ʻo ʻikai ko hota ongo fonua pe ka ʻe pehē ki māmani kotoa.” Naʻe lea ʻa Gandhi ʻo kau ki he Mātiu vahe 5-7 ʻi he Tohitapu. Lau ʻa e ngaahi vahe ni pea ke vakai ange pe ʻe ʻikai te ke fiefia ʻi he popoaki malohi ni.
Ko e Tohitapu—Ko ha Tohi ʻo e Hahake
8, 9. (a) Ko e hā ʻoku hala ai ke pehē ko e Tohitapu ko e tohi mei he Hihifo? (e) Ne fēfē hono tohi ʻa e Tohitapu pea ko e hā hono fuoloa? (f) Ko e hā ʻe lava ai ke ui ʻa e Tohitapu ko e laipeli? (h) Ko e kau tangata ʻe toko fiha ne kau hono tohi ʻo e Tohitapu? (i) Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ne ʻomai ʻe he niʻihi ʻo e kau tangata ni fekauʻaki mo e Tokotaha-fakatupu ʻo e Tohitapu?
8 Kehe ʻaupito mei he tui ʻiloa, ko e Tohitapu ʻoku ʻikai ko e tohi ʻo e sivilaise ʻa e Hihifo, pea ʻoku ʻikai ke ne fakahikihikiʻi ʻa e sivilaise ko ia. Meimei ko e Tohitapu fakakatoa naʻe tohi ia ʻi he ngaahi fonua ʻo e Hahake. Ko e kau tangata naʻa nau tohi ia ko e haʻu kotoa mei he Hahake. Taʻu ʻe taha afe ki muʻa ʻia Puta, ʻi he 1513 K.M., naʻe fakamānavaʻi ai ʻe he ʻOtua ʻa Mosese, ʻa ia naʻa ne nofo he Hahake Lotoloto, ke ne tohi ʻa e ʻuluaki tohi ʻo e Tohitapu, ʻoku ui ko Sēnisi. Mei he kamataʻanga ko ʻeni, ʻoku muimui ʻa e Tohitapu ʻi he kaveinga feongoongoi pe ʻe taha ʻo aʻu ki he tohi fakaʻosi ko e tohi Fakaha. Ko e Tohitapu ne kakato ia he 98 T.S., meimei taʻu ʻe 600 hili ʻa Puta. Kuo ke ʻiloʻi koā ko e Tohitapu ʻoku ʻi ai ʻa e tohi kehekehe ʻe 66? ʻIo, ko e Tohitapu ko e laipeli ʻiate ia pe!
9 Ko ia, lahi hake ʻi he vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe 1,600 mei he taimi ʻo Mosese ʻo faai mai, ko e kau tangata ʻe toko 40 naʻa nau kau ʻi hono tohi ʻo e lekooti feongoongoi ʻo e Tohitapu. ʻOku nau fakamoʻoniʻi ko ʻenau ngaahi tohi naʻe fakamānavaʻi ʻe ha ivi ʻoku maʻolunga mamaʻo ange ʻi he tangata matengofua. Ko e ʻapositolo Kalisitiane ko Paula naʻa ne tohi: “Ko e potu Folofola kotoa pe ne fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki ki he akonaki, ki he fakaʻilo hala, ki he fakatonutonu, ki he ngaohia ke maʻoniʻoni.”b (2 Timote 3:16) Pea naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻapositolo ko Pita: “ʻIlonga ha palofisai ʻi he Tohitapu, naʻe ʻikai tupu ia mei ha fakaʻuhinga ʻa ha tangata. He kuo teʻeki siʻi ke ʻomeia ha palofisai ʻi he tuʻutuʻuni ʻa e tangata: ka naʻe lea mei he ʻOtua ha kau tangata ʻi he takina kinautolu ʻe he laumalie maʻoniʻoni.”—2 Pita 1:20, 21; 2 Sāmiuela 23:2; Luke 1:70.
10. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e aʻu mai ʻa e Tohitapu ki hotau ʻaho? (e) Ko e hā ʻoku tau fakapapauʻi ai ʻoku tau kei maʻu ʻa e ʻuluaki potufolofola ʻo e Tohitapu naʻe fakamānavaʻi?
10 ʻOku fakaofo lahi foki ʻa e founga ʻo e aʻu mai ʻa e Tohitapu ki he ʻaho ni. He ngaahi afeʻi taʻu, ʻo aʻu ki hono toki ʻiloʻi ʻo e paaki tohi he taʻu nai ʻe 500 kuo hili, ko e ngaahi tatau ʻo e Tohitapu naʻe tohi nima pe. Naʻe ʻikai ha toe ngāue faʻu tohi ʻi he ngaahi kuonga muʻa ne tōtōivi hono hiki mo toe hiki hono ngaahi tatau. Naʻe toutou hiki mo toe hiki, ka naʻe fai maʻu pe mo e tokanga lahi ʻaupito. Ko e kau hiki tohi naʻe ʻi ai ʻenau fanga kiʻi hala iiki pe, pea ʻi heʻenau fakafehoanaki kuo maʻu ai ʻa e kakano ʻo e tohi naʻe fakamānavaʻi ʻe he ʻOtua. ʻOku pehē ʻe ha tokotaha ʻilo lahi ki he ngaahi tatau tohinima ʻo e Tohitapu, ko Sir Frederic Kenyon: “Kuo toʻo atu ʻa e makatuʻunga fakaʻosi ke toe ʻi ai ha veiveiua ʻo kau ki he aʻu mai ʻa e Tohitapu kiate kitautolu ʻo kei hangē pe ko ia naʻe tohi.” He ʻaho ni ʻoku kei maʻu ʻa e tatau ʻe 16,000 ko e hiki tohi nima pe ʻo e Tohitapu pe ko e konga pe ʻo ia, niʻihi mei he senituli hono ua ki muʻa ʻia Kalaisi. Tanaki atu ki ai, kuo fai ʻa e ngaahi liliu totonu mei he lea faka-Hepelu, faka-Alamea, mo e faka-Kalisi ʻa ia ne ʻuluaki hiki mei ai ʻa e Tohitapu, ki he meimei lea kotoa pe he māmani.
11. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻilo fakaeonopooni ʻoku loto tatau mo e lekooti ʻo e Tohitapu?
11 Niʻihi kuo nau feinga ke fakaongoongokoviʻi ʻa e Tohitapu ʻo nau pehē ʻoku ʻikai ke totonu ia. Ka neongo ia, he ngaahi taʻu mai ki mui ni ko e kau fakatotolo ki he ngaahi meʻa ʻo e kuonga muʻa kuo nau keli ʻi he ngaahi kolo maumau ʻo e kuonga muʻa ʻi he ngaahi fonua ʻo e Tohitapu, pea kuo nau maʻu ha ngaahi lea kuo tohi tongi mo e ngaahi fakamoʻoni kehe ʻo fakamoʻoniʻi fakapapauʻi ko e kakai mo e ngaahi feituʻu ʻoku hā pea naʻa mo e lekooti motuʻa taha ʻo e Tohitapu ko e moʻoni pe naʻe ʻi ai. Kuo nau ʻohake ha ngaahi fakamoʻoni lahi ʻo kau ki he fuʻu lomaki ʻi māmani katoa, ʻa ia ʻoku pehē ʻe he Tohitapu naʻe hoko lahi ange ʻi he taʻu ʻe 4,000 kuo hili, ʻi he kuonga ʻo Noa. ʻI he meʻa ko ʻeni, ko e tokotaha ʻiloa he fakatotolo meʻa motuʻa, ko Pilinisi Mikasa, naʻa ne pehē: “Ko e moʻoni koā naʻe ʻi ai ha Lomaki? . . . Ko e moʻoniʻi meʻa ki he hoko moʻoni ʻa e lomaki kuo fakamoʻoniʻi fakapapauʻi.”c
Ko e ʻOtua ʻo e Tohitapu
12. (a) Ko e hā ʻa e lau ʻa e kau manuki ʻe niʻihi ki he ʻOtua? (e) Ko e hā ʻoku lave ai ʻa e Tohitapu ki he ʻOtua ko e Tamai? (f) Ko hai ʻa e huafa ʻo e ʻOtua ʻoku fakahā ʻe he Tohitapu?
12 Hangē ko e niʻihi kuo nau manumanukiʻi ʻa e Tohitapu, ʻoku ʻi ai ʻa e niʻihi kehe ʻoku nau manumanukiʻi ʻa e ʻi ai ha ʻOtua Mafimafiʻia. (2 Pita 3:3-7) ʻOku nau pehē, ‘ʻE anga fēfē keu tui ki he ʻOtua, he ʻoku ʻikai malava keu sio kiate ia? ʻOku ʻi ai ha fakamoʻoni ʻoku ʻi ai moʻoni ha Tokotaha-fakatupu taʻehāmai ʻoku maʻolunga ange ʻi he tangata? ʻIkai ʻoku ʻafio ʻa e ʻOtua ʻi he meʻa kotoa pe?’ ʻOku pehē ʻe he niʻihi, ‘ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha ʻOtua ia pe ko ha Puta.’ Ka neongo ia, ʻoku fakahā ʻe he Tohitapu ʻoku hangē pe ko ʻetau maʻu ʻa e moʻui fou mai ʻi heʻetau tamai fakaemāmani, ko ia ko hotau ʻuluaki ngaahi tupuʻanga naʻa nau maʻu ʻa e moʻui mei he Tamai fakahevani, pe Tokotaha-fakatupu, ko hono huafa fakaeia, ko Sihova.—Sāme 83:18; 100:3; Aisea 12:2; 26:4.
13. Ko e hā ʻa e founga ʻe ua kuo fakahā ai ʻe Sihova ia ki he faʻahinga ʻo e tangata?
13 Kuo fakahā ʻe Sihova ia ki he faʻahinga ʻo e tangata he founga fakaofo ʻe ua. Ko e founga tefito ʻoku fakafou mai ia ʻi he Tohitapu, ʻa ia ʻoku fakahā ai ʻene moʻoni mo ʻene ngaahi taumuʻa taʻengata. (Sione 17:17; 1 Pita 1:24, 25) Ko e founga ʻe taha ko e fakafou mai ʻi heʻene fakatupu. ʻI he vakai ki he fakaofo ʻo e ngaahi meʻa ʻi he ʻātakai, tokolahi ʻa e kakai kuo nau hoko ʻo houngaʻia ʻo nau pehē ʻoku pau pe ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtua-Tokotaha-Fakatupu ʻa ia ʻoku fakahā hono anga-faka-ʻOtua ʻi heʻene ngaahi ngāue.—Fakahā 15:3, 4.
14. ʻOku tala ʻe he Tohitapu kiate kitautolu ʻa e hā kau kia Sihova?
14 Ko e ʻOtua ko Sihova ko e Fatutohi ia ʻo e Tohitapu. Ko e Laumalie Lahi ia, ʻoku ne ʻi ai maʻu ai pe ʻo aʻu ki ʻitaniti. (Sione 4:24; Sāme 90:1, 2) Ko hono huafa, ko “Sihova,” ʻoku ne ʻomai ʻa e tokanga ki heʻene taumuʻa ki heʻene ngaahi meʻa moʻui. Ko ʻene taumuʻa ia ke fakatonuhiaʻi hono huafa maʻolunga ʻaki hono fakaʻauha ʻa e kau fai kovi kae fakahaofi kinautolu ʻoku ʻofa ange ki ai ke nau nofoʻi ʻa e palataisi he māmani. (Ekisoto 6:2-8; Aisea 35:1, 2) Koeʻuhi ko e ʻOtua Mafimafiʻia ia, ʻoku ne maʻu ʻa e mafai ke fai ʻa e meʻa ni. Koeʻuhi ko e Tokotaha-fakatupu ia ʻo e ʻuniveesi kotoa, ʻoku mahulu atu ia ʻi he ngaahi ʻotua fakapuleʻanga mo e ngaahi ʻaitoli.—Aisea 42:5, 8; Sāme 115:1, 4-8.
15. ʻI he ako ʻa e kau tangata poto fekauʻaki mo e fakatupu ko e hā kuo nau fakaʻosiʻaki?
15 Lolotonga ʻa e ngaahi senituli ki mui ni, ko e kau tangata ʻo e saienisi kuo nau fakamoleki ha taimi lahi ke ako ki he ngaahi ngāue ʻo e fakatupu. Ko e hā kuo nau fakaʻosiʻaki? Ko e taha ʻo e kau taaimuʻa ʻi he malaʻe ʻo e ʻuhila, ko e tangata Pilitania ʻiloa he fisiki ko Lord Kelvin, naʻa ne pehē: “ʻOku ou tui ko e lahi ange mo maʻalaʻala ʻa e ako ʻa e saienisi ko e mamaʻo ange ia ʻene ʻave kitautolu mei he meʻa hangē ko e fakaʻikai ʻotua.” Ko e faisaienisi naʻe faʻeleʻi ʻi ʻIulope, ko Albert Einstein, neongo naʻe taku ko ha tokotaha fakaʻikaiʻotua, naʻa ne vete: “ʻOku feʻunga pe kiate au ke . . . fakakaukau ki he fakaofo ʻo e faʻu ʻo e ʻuniveesi, ʻa ia ʻe malava ke tau mahinoʻi siʻisiʻi pe, mo feinga ke kātoi naʻa mo e kiʻi momoʻi meʻa siʻisiʻi taha ʻo e ʻatamai poto ʻoku hā ʻi natula.” Ko e faisaienisi ʻAmelika mo e ikuna ʻo e Pale Fakaʻeiʻeiki (Nobel Prize) ko Arthur Holly Compton naʻa ne pehē: “Ko ha ʻuniveesi ʻa ia ʻoku fakahā ia ʻi ha founga maau ʻoku ne fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoni ʻo e kupuʻi lea maʻolunga taha kuo leaʻaki—‘ʻI he kamataʻanga ko e ʻOtua.’” Ko ʻene toʻo ia mei he lea ʻi he kamataʻanga ʻo e Tohitapu.
16. ʻOku anga-fēfē hono fakahā ʻe he ʻuniveesi ʻa e poto mo e mafai fakaefakatupu ʻo e ʻOtua?
16 Ko e kau pule ʻo e ngaahi puleʻanga malohi ʻoku nau polepole nai ʻi honau poto mo e malava fakasaienisi ʻo e ikuna ʻi he aʻu ki he vavā. Ka ko e kihiʻi mahuʻinga siʻi ē ko ʻenau ngaahi satelaite ʻalu vavā ʻi hono fakahoa ki he mahina ʻa ia ʻoku ne takai ki he māmani, mo e ngaahi palanite heʻenau takai ki he laʻā! Meʻa siʻi moʻoni ko e ngaahi malava ʻa e kau tangata matengofua ʻi hono fakafehoanaki mo e fakatupu ʻa Sihova ko e lauipiliona ʻo e ngaahi kaniva fakalangi, ʻa ia ʻoku nau taki taha maʻu ʻa e ngaahi laʻā ʻe lauipiliona hangē ko ʻetau laʻā, pea mo ʻene fokotuʻu fakapupunga mo fokotuʻu kinautolu ʻi he vavā ke nau ʻi ai ʻo taʻengata! (Sāme 19:1, 2; Siope 26:7, 14) ʻOku ʻikai ha ofo he ʻoku lau ʻe Sihova ʻa e kau tangata ko e fanga heʻe pe, mo e ngaahi puleʻanga malohi “ko e meʻa noa.”—Aisea 40:13-18, 22.
17. Ko e hā ʻoku ʻuhinga lelei ai ke tui ʻoku ʻi ai ʻa e Tokotaha-fakatupu?
17 ʻOku ke nofo ʻi ha fale? Mahalo ʻoku ʻikai ko koe naʻa ke langa ʻa e fale, pe te ke ʻilo pe ko hai naʻa ne langa. Ka neongo ia, ko e moʻoniʻi meʻa ki he ʻikai ke ke ʻilo ʻa e tokotaha langa he ʻikai te ne taʻofi koe mei hono tali ʻa e moʻoni ko ia ko ha tokotaha poto naʻa ne langa ia. Ka pehē ko e fale ko e langa pe ʻe ia ʻa ia ʻe matuʻaki ngali vale ʻaupito! Koeʻuhi ko e ʻuniveesi, mo e meʻa kotoa ʻoku ʻi ai, naʻe fiemaʻu ha poto matuʻaki lahi ange ki hono faʻu, ʻikai ʻoku fakapotopoto ke tau fakaʻosiʻaki kuo pau pe ʻoku ʻi ai ʻa e Tokotaha-fakatupu Poto? Ko e moʻoni, ko e vale pe te ne pehē ʻi hono loto, “ʻOku ʻikai ha ʻOtua (Sihova, NW).”—Sāme 14:1; Hepelū 3:4.
18. Ko e hā ʻoku ne fakahā ko e ʻOtua ko ha tokotaha, pea ʻoku taau ke fakamālōʻia?
18 Ko e ngaahi meʻa fakaofo langilangiʻia ʻoku takatakai kiate kitautolu—ko e ngaahi matalaʻiʻakau, ko e fanga manupuna, ko e fanga manu totolo, ko e fakatupu fakaofo ʻoku ui ko e tangata, ko e ngaahi mana ʻo e moʻui mo e fanauʻi—ʻoku fakamoʻoniʻi kotoa ʻe he ngaahi meʻa ni ʻa e Tokotaha Poto Lahi taʻehāmai ʻa ia naʻa ne ngaohi kinautolu. (Loma 1:20) ʻI he ʻi ai ha poto, ʻe ʻi ai ʻa e ʻatamai. Ka ʻi ai ha ʻatamai, ʻoku ʻi ai ha tokotaha. Ko e poto aoniu ko e Tokotaha Aoniu, ko e Tokotaha-fakatupu ʻo e meʻa kotoa pe ʻoku moʻui, ko e Matavai ia ʻo e moʻui. (Sāme 36:9) Ko e Tokotaha-fakatupu ʻoku taau moʻoni ke fai ki ai ʻa e fakamālōʻia mo e ʻofa-mamahi.—Sāme 104:24; Fakahā 4:11.
19. (a) Ko e hā ʻoku ʻikai malava ai ke pehē ʻe ha puleʻanga he ʻaho ni ko e ikuna ʻi he tau ko e foaki-faka-ʻOtua? (e) Ko e hā ʻoku ʻikai kau ai ʻa e ʻOtua he ngaahi tau ʻa e ngaahi puleʻanga?
19 Ko e tui ʻa e niʻihi ki he ʻOtua ne uesia ʻi he ngaahi meʻa ne hoko ʻi he Tau ʻa Māmani II. ʻI he taimi ko ia ko e fonua kotoa pe ne nau taki taha ui ki hono “ʻOtua,” tatau pe Katolika pe ngaahi lotu Palotisani pe ngaahi lotu ʻo e Hahake. ʻE lava ke pehē ko e “ʻOtua” naʻa ne ʻoange ʻa e ikuna ki he niʻihi ʻo e ngaahi puleʻanga pea ʻai ʻa e niʻihi kehe ke nau foʻi? ʻOku fakahā ʻe he Tohitapu ne ʻikai ha puleʻanga ʻi he ngaahi puleʻanga ni ne tautapa ki he ʻOtua moʻoni. Ko e ʻOtua ko Sihova, ko e Tokotaha-fakatupu ʻo hevani mo māmani, ʻoku ʻikai haʻane kaunga ki he maveuveu mo e ngaahi tau ʻi he ngaahi puleʻanga. (1 Kolinitō 14:33) Ko ʻene ngaahi fakakaukau ʻoku maʻolunga mamaʻo ia ʻi he ngaahi puleʻanga politikale mo e fakakautau ʻo e māmani. (Aisea 55:8, 9) ʻOku pehē, ko e lotu moʻoni mo e hū kia Sihova ʻoku ʻikai kaunga ʻi he ngaahi tau ʻa e ngaahi puleʻanga. ʻOku toe mahulu atu mamaʻo ʻa Sihova ʻi he ngaahi ʻotua fakapuleʻanga. ʻOku laulōtaha ia ʻi heʻene hoko ko e ʻOtua ʻo e tangata mo e fefine ʻi he ngaahi puleʻanga kotoa pe ʻoku ʻofa ki he melino. Hangē ko e lau ʻa e Tohitapu: “ʻOku ʻikai ke filifilimanako ʻa e ʻOtua: ka neongo pe ko e feʻia ʻa e kakai, ka ʻilonga ʻa ia ʻoku ʻapasia kiate ia, pea ngaue fai ki he totonu, ʻoku ngofua ke ne aʻu mai kiate ia.” (Ngāue 10:34, 35) Ko e kakai ʻi he ngaahi puleʻanga kotoa pe ʻoku hehema ki he faitotonu ʻoku nau lolotonga ako ʻa e Tohitapu mo tali faivelenga ʻa e hū ki he ʻOtua moʻoni, “ʻa ia ʻoku ʻa ʻEne ʻAfio ʻa e fakamelino,” ko e Tokotaha-fakatupu ʻo e faʻahinga ʻo e tangata kotoa pe.—Loma 16:20; Ngāue 17:24-27.
20. Ko e hā ʻoku ne fakahā ko e Puleʻanga ʻo Haʻa Kalisitiane ʻoku taʻekalisitiane mo fakafepaki-ʻOtua?
20 ʻOku tuhu ʻa e kakai ʻe niʻihi ki he mavahevahe mo e mālualoi ʻi he ngaahi lotu ʻa e Puleʻanga ʻo Haʻa Kalisitiane, ʻa ia ʻoku nau pehē tokua ʻoku nau muimui ʻi he Tohitapu. ʻOku nau toe pehē foki, ‘ʻE anga fēfē keu tui ki he ʻOtua ʻo e Tohitapu, he ko e ngaahi puleʻanga ʻoku nau maʻu ʻa e Tohitapu ʻoku nau kau ʻi he faʻahinga ʻoku tānaki fakavave ke lahi ʻa e ngaahi meʻatau niukilia?’ Ko hono moʻoni, ʻoku kei moʻoni maʻu ai pe ʻa e Tohitapu, ka ko e ngaahi fonua ʻo e Puleʻanga ʻo Haʻa Kalisitiane kuo nau mavahe mamaʻo mei he lotu faka-Kalisitiane ʻo e Tohitapu ʻo hangē ko e mavahe ʻa e Pole Noate mei he Pole Saute. ʻOku nau mālualoi ʻi hono lau ko e lotu faka-Kalisitiane. ʻOku ʻi ai ʻenau Tohitapu, ka ʻoku ʻikai ke nau talangofua ki hono ngaahi akonaki. Ko e palesiteni ʻAmelika naʻa ne fekauʻi ke lī ʻa e ʻuluaki pomu ʻatomi ʻi Hiroshima naʻa ne pehē: “Taumaiā, ko ha Aisea pe ha Sa. Paula!”—ke ne tataki ʻa e tangata ʻi he taimi tauhaʻa ʻo e māmani ko eni. Kapau naʻa ne loto tatau mo Aisea ʻi he Tohitapu, ne ʻikai ke ne lī ʻe ia ha pomu ʻatomi, he naʻe malangaʻi ʻe Aisea ‘hono tuki huoʻaki ʻa e ngaahi heletā mo hele ʻauhani ʻaki ʻa e ngaahi tao.’ Tanaki atu ki ai, ko Paula ʻi he Tohitapu naʻa ne tala: “Talaʻehai ʻoku fakaekakano ʻemau fai tau. He ko e mahafu ʻo e tau ʻoku mau fai ʻoku ʻikai ko e koto kakano.” (Aisea 2:4; 2 Kolinitō 10:3, 4) Kae kehe, ʻi he ʻikai ke nau muimui ʻi he akonaki fakapotopoto ʻo e Tohitapu, kuo hoko ʻa e ngaahi fonua ʻo e Puleʻanga ʻo Haʻa Kalisitiane ʻo kau ʻi he fetulituliʻi fakamahafu fakatupunga mate pe kiate kinautolu. Ko haʻanau pehē ko e kau Kalisitiane talangofua kinautolu ki he Tohitapu ko e koto loi. Kuo pau ke nau fehangahangai mo e fakamaau ʻa e ʻOtua ʻi he ʻikai ke nau fai hono finangalo.—Mātiu 7:18-23; Sefanaia 1:17, 18.
Ngaahi Fakatupu mo e Ngaahi Mana ʻa Sihova
21. Ko e hā ʻoku ʻuhinga lelei ai ke ʻoua ʻe tālaʻa he ngaahi mana ʻa e ʻOtua?
21 ʻOku fakatupu ʻe Sihova, mo ne fai ʻa e ngaahi mana. Kuo ke fifili fekauʻaki mo hono liliu ʻo e vai ko e toto, mo hono fakamavaeua ʻa e Tahi Kulokula, mo hono ʻaloʻi ʻo Sīsū ʻe ha taaupoʻou, mo e ngaahi mana kehe ʻoku hiki ʻi he Tohitapu? Koeʻuhi ko e tangata ʻoku fakangatangata hono poto, mahalo ʻe ʻikai ke ne mahinoʻi ʻa e anga hono fakahoko ʻo e niʻihi ʻo e ngaahi mana ni, ʻo hangē pe ko e ʻikai ke ne mahinoʻi kakato ʻa e mana ʻo e hopo mo e tō ʻa e laʻā ʻi he ʻaho taki taha. Ko e fakatupu ʻo e tangata ko e mana. Ko e tangata ʻo onopooni naʻe ʻikai ke nau sio ʻi he mana ko ia, ka ʻoku ne ʻiloʻi naʻe hoko ia, he ʻoku ne moʻui ʻi he ʻaho ni ke fakamoʻoniʻi ia. Ko e moʻoni, ko e moʻui kotoa pe mo e ʻuniveesi fakakatoa ko ha foʻi mana taʻengata pe ʻe taha. Ko ia, te tau tālaʻa he tala ʻe he Folofola ʻa e ʻOtua, ko e Tohitapu, naʻa ne fai ʻa e ngaahi mana pau ʻi ha ngaahi taimi pau, neongo ʻoku ʻikai toe fiemaʻu ha ngaahi mana tatau ia he ʻaho ni?
22. Fakamatalaʻi ʻa e ʻuluaki fakatupu ʻa e ʻOtua.
22 Ko e kotoa ʻo e fakatupu ʻa Sihova ko e mana pea ʻoku fakaofo! Kae kehe, ko ʻene ʻuluaki fakatupu naʻe matuʻaki fakaofo taha ia. Ko e fakatupu ʻo ha Foha fakalaumalie, ko ʻene ‘ʻuluaki fakatupu.’ (Kolose 1:15) Ko e Foha fakahevani ko ʻeni naʻe fakahingoa ‘ko e Folofola.’ ʻOsi hono fakatupu mo ha taimi taʻefaʻalaua, ne haʻu ia ki he māmani ko eni pea naʻe ui “ko Kalaisi Sisu ko e tangata.” (1 Tīmote 2:5) Pea naʻe pehē ai ʻo kau kiate ia: “Pea naʻe hoko ʻa Folofola ko e kakano; ʻo ne fokotuʻu hono tapanekale ʻi hotau lotolotonga, pea naʻa tau mamata ki hono Sikaina (ko ha langilangi naʻe taau mo ha ʻalo-tofu-pe-taha [-naʻe-fakatupu, NW] kuo haʻu mei heʻene tamai,)—ta ʻoku ne fonu ʻi he kelesi mo e moʻoni.”—Sione 1:14.
23. (a) ʻE anga-fēfē hano fakamatalaʻi ʻa e felaveʻi ʻa e ʻOtua mo hono ʻAlo? (e) Fakafou hono ʻAlo, ko e hā ne fakatupu ʻe Sihova?
23 Ko e felaveʻi ʻo Sihova mo hono ʻAlo ʻe fakatatau nai ki he felaveʻi ʻa ha tokotaha pule mo hano foha ʻi hono fale ngāue pe, ʻa ia ʻoku tokoni ai hono foha ʻi hono ngaohi ʻo e ngaahi meʻa naʻe palani ʻe heʻene tamai. Fakafou mai hono ʻuluaki Foha mo e kaungā ngāue, ne fakatupu ʻe Sihova mo e ngaahi meʻa moʻui kehe ʻi he laumalie, ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtua. Ki mui mai, ne nau fiefia ke sio ki he ʻAlo ʻo Sihova, ko ʻene Tokotaha Pule Ngāue, ʻi heʻene ʻomai ʻa e ngaahi meʻa he langi mo e māmani ʻoku tau nofo ai. ʻOku ke veiveiua pe naʻe fakatupu ʻa e ngaahi meʻa ni? ʻOsi mei ai ha ngaahi afeʻi taʻu, naʻe ʻeke ʻe Sihova ki ha tangata angatonu: “Naʻa ke ʻi fe ʻi heʻeku tanupou ʻa māmani? Tala mai, ʻo kapau ʻoku ke lava ke fakamahino. ʻA e taimi naʻe hiva fakataha ai ʻa e ngaahi fetuʻu pongipongi, pea hiki mavava kotoa pe ʻa e ngaahi foha ʻo e ʻOtua?”—Siope 38:4, 7; Sione 1:3.
24. (a) Ko e hā ʻa e fakatupu fakaemāmani ʻa Sihova ʻoku tuʻu-ki-muʻa, pea ʻi he tuʻunga fē? (e) Ko e hā ʻoku taʻeʻuhinga ai ke pehē ko e tangata ne tupu mamalie hake mei he fanga manu?
24 ʻI he ʻalu ʻa e taimi, naʻe fakatupu ʻe Sihova ʻa e ngaahi meʻa matelie ʻoku moʻui ʻi he māmani ko eni, ko e ʻakau iiki, ko e ʻuluʻakau lalahi, ko e ngaahi matalaʻiʻakau, ko e ika, ko e fanga manupuna, mo e ngaahi fanga manu. (Sēnesi 1:11-13, 20-25) Naʻe folofola leva ʻa e ʻOtua ki heʻene Tokotaha Pule Ngāue: “Ta ngaohi tangata ʻi hota ʻimisi, hangē ko kitaua . . . Pea kamata leva ke fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e tangata ʻi hono ʻimisi, ʻi he ʻimisi ʻo e ʻOtua naʻa ne fakatupu ai ia; ko e tangata mo e fefine naʻa ne fakatupu kinaua.” (Sēnesi 1:26, 27, NW) ʻI hono fakatupu ʻi he ʻimisi mo e tatau ʻo e ʻOtua, mo e ngaahi ʻulungaanga ʻo e ʻOtua, ko e ʻofa, poto, fakamaau totonu, mo e malohi, naʻe maʻolunga mamaʻo ange ai ʻa e ʻuluaki tangata ʻi he fanga manu. Ko e tangata ʻoku ʻi he kalasi makehe mei he fanga manu he ʻoku ne malava ke fakaʻuhinga, malava ke ne palani ki he kahaʻu, mo e mafai ke lotu ki he ʻOtua. Ko e fanga manu ʻoku ʻikai ke nau mohu ʻatamai ke fakaʻuhinga ʻaki, ka ʻoku nau moʻui pe ʻi he anga fakanatula. Meʻa taʻeʻuhinga ke pehē ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha Tokotaha-fakatupu ka ko e tangata mohu tufakanga mo ʻatamai poto ko e tupu mamalie hake mei he fanga manu maʻulalo ʻikai ke ʻatamai poto!—Sāme 92:6, 7; 139:14.
25, 26. (a) Ko e hā ʻa e ʻamanaki ne tuku ki he tangata? (e) Ko e hā ʻe ʻikai ai ha palopalema ke tupu ʻo fuʻu tokolahi ʻa e māmani?
25 Naʻe tuku ʻe he ʻOtua ʻa e tangata ʻi ha “ngouetapu ʻi ʻIteni, ʻi hahake.” Ko e ngoue ʻo e fiefia, hangē ko e ngoue ʻi he takafi ʻo e tohi ni, neongo ko e ongo meʻa pe ʻe toko ua naʻe ʻi ai, ko ʻAtama mo hono uaifi. Ko e ʻuluaki Palataisi ko ʻeni ʻoku ʻikai ke kei ʻi ai ni, ne fakaʻauha atu ia ʻi he Lomaki ʻi he ʻaho ʻo Noa. Ka ko e fakafuofua ki hono tuʻuʻanga ʻoku ʻiloa ʻi he Hahake Lotoloto, koeʻuhi ko e ngaahi vaitafe ʻoku ha ʻi he Tohitapu naʻe tafe atu ki ai ʻoku kei ʻi ai ʻo aʻu mai ki he ʻaho ni. (Senesi 2:7-14) Naʻe ʻi ai ʻa e faingamalie lahi ki he tangata ke ngāueʻaki ʻa e ngoue ni ko e senitā ke movete mei ai mo ngoueʻi ʻa e māmani fakakatoa, ke hoko kotoa ʻa māmani ko ha palataisi.—Aisea 45:12, 18.
26 Hangē pe ko e fakatou ngāue ʻa e ʻOtua mo hono ʻAlo, ko ia ne ʻoange foki ʻe he ʻOtua ki he tangata ʻa e ngāue ke ne fai ʻi māmani. (Sione 5:17) Kia ʻAtama mo ʻIvi, ko e ʻuluaki tangata mo e fefine, naʻa ne pehē: “Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa māmani, pea ikuna ia; pea mo pule ki he ika ʻo e tahi, mo e manupuna ʻo e langi, pea mo e meʻa moʻui kotoa pe ʻoku totolo ʻi he fonua.” (Sēnesi 1:28) ʻOku ʻuhinga ʻeni ki he tangata ke ne fakatupu, fakafonu ʻa e māmani, pea hoko atu pe ʻene fakatupu ke hake ʻa e māmani? ʻIkai. Kapau ʻe tala atu ʻe taha ke ke fakafonu ha ipu tī, ʻe ʻikai ke ke lingi pe kaeʻoua ke hake ʻa e tī, ʻi he ipu ʻo tafe ia ki he funga tepile kotoa. ʻOku ke lingi ʻa e ipu pea tuku. Ko e founga tatau pe, ko e fekau ʻa Sihova ki he tangata, “Fakafonu ʻa māmani,” naʻe fakahā ʻene taumuʻa ke fakafonu fiemalie ʻe he tangata ʻa e māmani, pea ʻe toki tuku leva ʻa e fakatupu ʻa e faʻahinga ʻo e tangata he māmani. ʻE ʻikai ke ʻi ai hano palopalema ʻona ʻi he sosaieti ʻo e tangata haohaoa. Ko e māmani pe ʻo e faʻahinga ʻo e tangata taʻehaohaoa he ʻaho ni kuo hoko ai ʻa e tupu ʻo fuʻu tokolahi ko e palopalema.
Ngaahi Meʻa ʻOku Kovi—Ko e hā ʻOku Fakangofua Ai ʻe he ʻOtua Kinautolu?
27. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku fiemaʻu ke tali?
27 Kapau ko e taumuʻa ia ʻa e ʻOtua ke fokotuʻu ʻa e māmani ko ha palataisi, ko e hā ʻoku fonu ngutungutu ai ʻa e māmani he ʻaho ni ʻi he fulikivanu, faingataʻa mo e mamahi? Kapau ko e ʻOtua ko e Mafimafiʻia, ko e hā kuo ne fakangofua ai pe ʻa e ngaahi tuʻunga ko eni ʻo fuʻu fuoloa? ʻOku ʻi ai ha ʻamanaki ki hano fakangata hotau faingataʻaʻia kotoa? Ko e hā e lau ʻa e Tohitapu?
28. Ne anga-fēfē ʻa e hū mai ʻa e angatuʻu ki he ngoue Palataisi?
28 ʻOku fakahā ʻe he Tohitapu ne kamata ʻa e faingataʻaʻia ʻa e faʻahinga ʻo e tangata ʻi he angatuʻu ʻa e taha ʻo e ngaahi foha fakalaumalie ʻo e ʻOtua ki he tuʻunga aoniu, pe pule ʻa Sihova. (Loma 1:20; Sāme 103:22, NW Ref. Bi., ftn.) ʻOku ʻikai ha talaʻa ko e ʻangelo ko ʻeni naʻe kau ʻi he fiefia ʻi he mamata ki he fakatupu ʻo e tangata. Ka ne tupu ʻi hono loto ʻa e mānumanu mo e polepole, pea oloa ia ʻe he holi ke ʻai ʻa ʻAtama mo ʻIvi ke na lotu ange kiate ia kae ʻikai ki hona Tokotaha-fakatupu, ko Sihova. Fakafou mai ʻene lea ʻi ha ngata, ʻoku hangē pe ko e fakafou mai ʻe ha taha ʻa e lea ʻi ha kiʻi tamapua, naʻe takiakiʻi ʻe he ʻangelo ni ʻa ʻIvi ke talangataʻa ki he ʻOtua Mafimafiʻia. Ko hono husepaniti ko ʻAtama naʻa ne toe muimui ʻiate ia ʻo talangataʻa.—Sēnesi 2:15-17; 3:1-6; Sēmisi 1:14, 15.
29. (a) Ko e hā e ngaahi pole ne malanga hake ke fakapapauʻi? (e) Kuo anga-fēfē ʻa e fehangahangai ʻa e ʻOtua mo e pole? (f) ʻE anga-fēfē haʻo kau hono ʻoatu ha tali ki he manuki ʻa Setane?
29 Ko e ʻangelo angatuʻu ko ʻeni ne hoko ʻo ʻiloa ko e “ngata ʻo onoʻaho.” (Fakahā 12:9; 2 Kolinitō 11:3) ʻOku toe ui ia ko Setane, ko hono ʻuhinga ko e “Tokotaha-fakafepaki,” mo e Tevolo, ko hono ʻuhinga ko e “Tokotaha-lauʻikoviʻi.” Naʻa ne poleʻi ʻa e totonu mo e māʻoniʻoni ʻa e pule ʻa Sihova ki he māmani, mo ne poleʻi ʻa e ʻOtua te ne lava ke fakatafokiʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangata mei he lotu moʻoni. Kuo fakangofua ʻe he ʻOtua ʻa Setane ʻi ha taʻu ʻe 6,000 ke feinga ke fakamoʻoniʻi ʻene pole, kae toki fakaleleiʻi ʻa e pole ko ia ki he tuʻunga aoniu ʻa Sihova ke laui ʻitaniti. Ko e pule ʻa e tangata taʻe kau ai ʻa e ʻOtua kuo fakamamahi mo taʻe malava. Ka ko e kau tangata mo e fefine ʻo e tui, ʻa ia ko Sīsū ko e faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ai, kuo nau tauhi angatonu ki he ʻOtua neongo ʻa e ngaahi ʻahiʻahi mamafa taha, ʻoku nau fakatonuhiaʻi ʻa Sihova mo fakamoʻoniʻi ko e Tevolo ko ha tokotaha loi. (Luke 4:1-13; Siope 1:7-12; 2:1-6; 27:5) Te ke lava pe mo koe foki ʻo hoko ko ha tokotaha tauhi angatonu. (Palovepi 27:11) Ka ʻoku ʻikai ko Setane pe ko hotau fili. Ko e hā mo ha toe fili ʻoku ʻi ai?
Ko e Fili—Ko e Mate
30. Ko e hā ʻa e lau ʻa e Tohitapu ʻo kau ki he tautea ki he tangata koeʻuhi ko e talangataʻa?
30 Ne fakahā pe ʻe he ʻOtua ko e tautea ʻo e talangataʻa—ko e mate. ʻI hono fakahoko ʻo e tautea ki he ʻuluaki fefine, naʻe pehē ʻe Sihova: “Te u matuʻaki fakalahi hoʻo mamahi, kaeʻumaʻa hoʻo feitama; pea te ke faʻeleʻi mamahi ʻa e fānau; kae to hoʻo holi ki ho husepaniti, pea ʻe ʻaʻana ʻa e pule kiate koe.” Ki he tangata ko ʻAtama naʻa ne pehē: “Te ke kai hoʻo meʻakai ʻi he kakava ʻo ho mata, kaeʻoua ke ke foki ki he kelekele ʻa ia naʻe toʻo koe mei ai: he ko e efu koe, pea ko e efu te ke foki ki ai.” (Sēnesi 3:16-19) Ko e ongo meʻa talangataʻa ni naʻe kapusi mei he Palataisi ʻo e fiefia ki he māmani teʻeki ngoueʻi. Pea faifai pe pea na mate.—Sēnesi 5:5.
31. Ko e hā ʻa e angahala, pea ko e hā hono nunuʻa ki he tangata?
31 Naʻe toki maʻu fānau pe ʻa ʻAtama mo ʻIvi ʻi he hili ʻena tō mei he tuʻunga ʻo e haohaoa. Katoa e tangata he ʻaho ni ko hona hako ʻi he taʻehaohaoa, pea ko ia ai ʻoku mate kotoa. ʻOku fakamatalaʻi ia ʻe ha taha fatutohi-Tohitapu ʻi he ngaahi lea ni: “Bea koia, o hage nae hoko mai ae agahala ki māmani, moe mate mei he agahala, i he tagata be taha; bea nae behe ae hoko oe mate ki he kakai kotoabe, he kuo agahala kotoabe.” Ko e hā ʻa e “angahala” ko ʻeni? Ko e tauhala mei he tuʻunga haohaoa pe kakato. ʻOku ʻikai ke tali pe tauhi moʻui ʻe Sihova ha meʻa ʻoku taʻehaohaoa. Koeʻuhi ko e tangata kotoa pe kuo ne tukufakaholo ʻa e angahala mo e taʻehaohaoa mei he ʻuluaki tangata ko ʻAtama, kuo “hau pe ʻa mate” kiate kinautolu. (Loma 5:12, 14) ʻOku mate ʻa e tangata taʻehaohaoa, ʻi he founga tatau ʻoku mate ʻa e fanga manu.—Koheleti 3:19-21.
32. ʻOku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe he Tohitapu ʻa e mate kuo tau tukufakaholo?
32 Ko e hā ʻa e “mate” ko ʻeni? Ko e mate ko e fehangahangai ʻo e moʻui. Naʻe tuku-tauhi ʻe he ʻOtua ki he tangata ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi māmani kapau te ne talangofua. Kae kehe, ne talangataʻa ia, pea ko e tautea ko e mate, taʻe toe ʻilo pe ongoʻi ha meʻa, ʻikai pe ke toe ʻi ai. Naʻe ʻikai ha folofola ʻa e ʻOtua ia ke ʻave ʻa e moʻui ʻa e tangata ki ha feituʻu ʻo e laumalie pe ko ha “heli” vela kapau te ne talangataʻa pea mate. Naʻa ne fakatokanga ki he tangata: “Kuo pau te ke mate.” Ko e Tevolo tamate-tangata ʻa ia naʻe loi ʻi heʻene pehē: “ʻE ʻikai ʻaupito te mo mate.” (Sēnesi 2:17; 3:4; Sione 8:44) Ko e meʻa kuo tukufakaholo meia ʻAtama ki he tangata kotoa pe ko e mate ʻo efuefu.—Koheleti 9:5, 10; Sāme 115:17; 146:4.
33. (a) Ko e hā ʻa e kahaʻu langilangiʻia maʻa e faʻahinga ʻo e tangata mo e māmani? (e) Ko e hā ʻa e meʻa mahuʻinga ʻe tolu ʻe fakahoko ʻe Sihova ʻo fakafou mai hono ʻAlo?
33 Ko ia ai, ʻoku ʻikai ha toe kahaʻu ki ha tangata ʻoku mate? ʻOku ʻi ai ha kahaʻu fakaofo! ʻOku fakahā ʻe he Tohitapu ʻe ʻikai ʻaupito ke tō ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtua ki ha māmani ko e palataisi maʻa e faʻahinga ʻo e tangata kotoa pe, kau ai ʻa e faʻahinga ʻoku lolotonga mate. ʻOku pehē ʻe Sihova: “Ko e langi ʻa hoku taloni, pea ko māmani ʻa hoku tuʻungavaʻe.” “Pea te u fakalangilangiʻi ʻa e potu ʻoku tuʻu ai hoku vaʻe.” (Aisea 66:1; 60:13) Mei he hulu ʻo ʻene ʻofa, ne ʻomai ai ʻe Sihova hono ʻAlo, ko Folofola, ki he māmani ko ʻeni, koeʻuhi ke maʻu nai ʻe he māmani ʻo e faʻahinga ʻo e tangata ʻa e moʻui fou mai ʻiate ia. (Sione 3:16; 1 Sione 4:9) ʻOku ʻi ai ʻa e meʻa mahuʻinga ʻe tolu kuo pau ke tau lave leva ki ai pea ʻe fakahoko ia ʻe Sihova ʻo fakafou mai ʻi hono ʻAlo, ʻa ia (1) ko hono tokonaki ha fakatauʻataina mei he malohi ʻo e mate; (2) toe fakafoki mai ʻa e mate ke moʻui; mo e (3) ko hono fokotuʻu ha puleʻanga haohaoa ki he faʻahinga ʻo e tangata kotoa.
Fakatauʻataina Mei He Mate
34, 35. (a) Ne anga-fēfē pē malava ai ke huhuʻi ʻa e tangata mei he mate? (e) Ko e hā ha huhuʻi?
34 Mei he kuonga muʻa, ko e kau palofita ʻa e ʻOtua kuo nau fakahā ʻenau falala, ʻikai ʻi he taʻefaʻamate ʻa e tangata, ka ʻi he ʻamanaki ʻe hanga ʻe he ʻOtua ʻo “fakatau kinautolu” mei he mate. (Hōsea 13:14) Ka ʻe anga-fēfē hano fakatauʻatainaʻi ʻa e tangata mei he ngaahi haʻi ʻo e mate? Ko e fakamaau totonu haohaoa ʻa Sihova naʻe fiemaʻu ‘moʻui ki he moʻui, mata ki he mata, nifo ki he nifo.’ (Teutalōnome 19:21) Ko ia, koeʻuhi naʻe ʻomai ʻe ʻAtama ʻa e mate tukufakaholo ki he faʻahinga ʻo e tangata kotoa ʻaki ʻene talangataʻa loto-pe-ki-ai ki he ʻOtua, pea mole ai ʻa e haohaoa ʻo e moʻui ʻa e tangata, ko ha tangata haohaoa pe ne pau ke fetongiʻaki ʻa ʻAtama ke ʻoatu ʻene moʻui haohaoa, ke totongi fakafoki mai ʻaki ʻa e meʻa ne fakamoleki ʻe ʻAtama.
35 Ko e tefitoʻi moʻoni totonu ʻo e totongi fakafoki ko e meʻa ‘tatau ki he meʻa tatau’ kuo tali ʻo ngāue lahi ʻaki ia he tukuʻau mai ʻa e hisitolia. Ko e kupuʻi-lea ʻoku ngāue anga-maheni ʻaki ko e “totongi huhuʻi.” Ko e hā ha huhuʻi? Ko e “mahuʻinga ʻoku totongi ke toe maʻu mai ha taha pe ha meʻa mei ha taha ʻoku ne taʻofi fakapōpulaʻi ʻa e tokotaha pe ko e meʻa ko ia. Ko ia ko e kau pōpula he tau pe hopoate ʻoku pehē kuo huhuʻi he taimi kuo fakatauʻatainaʻi ʻi hano fakafetongi ʻaki ha meʻa mahuʻinga. . . . ʻIlonga ha meʻa ʻoku ʻoatu ke faiʻaki ha fakafetongi ʻi he totongi huhuʻi ko hono huhuʻi ia.”d Talu mei he angahala ʻa ʻAtama, ko e faʻahinga ʻo e tangata kotoa kuo nau hangē ha kau pōpula ʻo e tau pe hopoate, ʻo moʻulaloa ki he taʻehaohaoa mo e mate. Ke fakatauʻatainaʻi kinautolu, ne pau ke tokonaki ha huhuʻi. Ke ʻoua naʻa toe fai ha fakakikihi he taimi ni pe ʻamui ange kau ki he totonu ʻo e totongi huhuʻi, ʻe fiemaʻu ke feilaulauʻi ʻa e moʻui fakaetangata haohaoa ʻe taha, ʻa ia, ko e tatau tofu pe ia ʻo ʻAtama.
36. Ne fēfē hono tokonaki ʻe Sihova ha moʻui fakaetangata haohaoa ko e huhuʻi?
36 Kae kehe, ʻe maʻu mei fē ha moʻui fakaetangata haohaoa? Ko e tangata kotoa, ko e hako ʻo ʻAtama taʻehaohaoa, kuo fanauʻi taʻehaohaoa. “Talaʻehai ʻoku lava ʻe ha taha ke huhuʻi ha taha, Pe ke ʻange kia ʻElohimi hano tatala.” (Sāme 49:7) ʻI hono tali ʻo e fiemaʻu, ko Sihova, ne ueʻi ia ʻi heʻene ʻofa loloto ki he faʻahinga ʻo e tangata, ʻo ne tokonaki mai hono ʻAlo mahuʻinga ko e “ʻuluaki fakatupu”, ke hoko ko e feilaulau naʻe fiemaʻu. Naʻa ne hiki ʻa e moʻui haohaoa ʻo e ʻAlo ko eni ʻi he laumalie, ko Folofola, ki he manava ʻo ha tāupoʻou Siu, ko Mele. Naʻe tuʻituʻia ʻa e finemui ni pea ʻi he hoko ʻa e taimi ke ne fanauʻi ha tama, ʻa ia ne fakahingoa ko “Sisu.” (Mātiu 1:18-25) ʻOku ʻuhinga totonu ʻa e malava ʻa e Tokotaha-fakatupu ʻo e moʻui ke ne fakahoko ha mana fakaofo pehē.
37. Ne anga-fēfē hono fakahā ʻe Sīsū ʻene ʻofa ki he faʻahinga ʻo e tangata ʻoku fie moʻui?
37 Ne aʻu ʻa Sīsū ʻo fatutangata, pea foaki atu ia kia Sihova, pea ne papitaiso. Naʻe fekauʻi leva ia ʻe he ʻOtua ke fai Hono finangalo. (Mātiu 3:13, 16, 17) Koeʻuhi ko e moʻui fakaemāmani ʻa Sīsū naʻe haʻu mei hevani pea naʻa ne haohaoa, ʻe lava ke ne feilaulauʻi ʻa e moʻui fakaetangata haohaoa ko ia, ʻo ngāueʻaki ia ke fakatauʻatainaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangata mei he mate. (Loma 6:23; 5:18, 19) Hangē ko ʻene lea: “Kuo u haʻu koeʻuhi ke nau maʻu moʻui, pea ke nau maʻu ʻo lahi ʻaupito.” “Talaʻehai ʻoku ai ha ʻofa ʻa ha taha ʻe lahi ʻi he ʻofa ko e, ke ne liʻaki ʻene moʻui koeʻuhi ko hono ngaahi kaumeʻa.” (Sione 10:10; 15:13) ʻI hono ʻai ʻe Setane ke tamateʻi ʻa Sīsū he ʻakau fakamamahi, naʻe anga-fakatōkilalo ʻa Sīsū ki he mate anga-fakamamahi ni, heʻene ʻilo ʻe fou mai ʻi he tokonaki huhuʻi ni ʻa hono maʻu ʻa e moʻui ʻe he faʻahinga ʻo e tangata ʻoku nau ngāueʻi ʻenau tui ʻi ai.—Mātiu 20:28; 1 Tīmote 2:5, 6.
Fakafoki ki he Moʻui
38. Ne anga-fēfē hono toe fakafoki ki he moʻui ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtua, pea ko e hā ʻoku ne fakamoʻoniʻi ʻeni?
38 Neongo ne tamateʻi ia ʻe hono ngaahi fili, ne ʻikai teitei mole mei he ʻAlo ʻo e ʻOtua ʻene totonu ki he moʻui fakaetangata haohaoa, koeʻuhi he naʻa ne tauhi angatonu ki he ʻOtua. Ka, ʻi heʻene mate ʻi faʻitoka, ʻe lava fēfē ʻe Sīsū ke ngāueʻaki ki he faʻahinga ʻo e tangata ʻa e meʻa mahuʻinga ni, ko e totonu ki he moʻui fakaetangata haohaoa? Naʻe toe fakahoko ai ʻe Sihova ha mana ʻe taha, ko e fuofua mana pehē ia. ʻI hono tolu ʻo e ʻaho ʻo e ʻi faʻitoka ʻa Sīsū, ne fokotuʻu hake ia ʻe Sihova mei he mate ko ha meʻamoʻui taʻefaʻamate laumalie. (Loma 6:9; 1 Pita 3:18) Ke fokotuʻu ʻa e tui ki he toetuʻu, ʻi he taimi kehekehe ne fakasino tangata ʻa Sīsū pea hā ki heʻene kau akonga, he taimi ʻe taha ne hā ki he toko 500 pe toe lahi ange ai. Ne ʻikai ha taha ʻo kinautolu ʻo aʻu ki he ʻapositolo ko Paula ʻa ia ne kui ki mui ʻi he hā ki ai ʻa e langilangi ʻo Sīsū, ne veiveiua ki he mana ʻo ʻene toetuʻu mei he mate.—1 Kolinitō 15:3-8; Ngāue 9:1-9.
39. (a) ʻOku anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e mahuʻinga ʻo ʻene feilaulau, pea ko hono ʻuluaki ʻaonga maʻa hai? (e) Ko e hā mo ha toe mana kehe ne lave ki ai ʻa Sīsū?
39 ʻOsi ʻa e ʻaho ʻe 40 ne ʻalu hake ʻa e tokotaha toetuʻu ko Sīsū ki he ʻafioʻanga tonu ʻo e ʻOtua ʻi hevani, ke foaki atu ʻa e mahuʻinga ʻo ʻene feilaulau fakaetangata haohaoa ke fakatauʻatainaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangata. “Ka ko e toko taha ni, hili ʻene ʻatu koeʻuhi ko e angahala ha foʻi feilaulau tofu pe taha ʻo taʻengata, naʻa ne nofo hifo mei he toʻomataʻu ʻo e ʻOtua; pea talunga ia mo ʻene nofoʻaki tali kaeʻoua ke ngaohi hono ngaahi fili ko hono tuʻunga vaʻe.” (Hepelū 10:12, 13) Ko e ʻuluaki faʻahinga ke fakatauʻatainaʻi fakafou ʻi he huhuʻi ni ko e “fanga sipi toko siʻi” ʻo e kau Kalisitiane loto-tōnunga ʻa ia “ʻoku ʻo Kalaisi.” (Luke 12:32; 1 Kolinitō 15:22, 23) Ko kinautolu ne “fakatau mei he kakai,” pea ko ia ʻi he toetuʻu te nau hoko ko e kaungāfeohi ʻi he laumalie mo Kalaisi ʻi hevani. (Fakahā 14:1-5) Kae kehe, ʻe fēfē ʻa e fuʻu tokolahi ʻo e faʻahinga ʻo e tangata ʻoku nau lolotonga tākoto he ngaahi faʻitoka? He taimi naʻa ne ʻi māmani ai, naʻe pehē ʻe Sīsū kuo ʻoange ʻe heʻene Tamai ʻa e mafai ke fakamaau mo ʻoatu ʻa e moʻui. Naʻa ne hoko atu: “ʻOua te mou ofo ʻi he meʻa ko ia: he ʻoku ʻunu mai ha taimi, ʻa ia ʻe fanongo ai ki hono leʻo ʻe he kakai kotoa pe ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka, (fakamanatu, NW) mei ai pea te nau ʻalu atu; . . . ki he toetuʻu.” (Sione 5:26-29) Te ne fakafoki mai ʻa e faʻahinga ke moʻui ʻi he māmani ko e Palataisi.
40, 41. (a) Fakamatalaʻi fakaʻāulīliki ʻa e ʻuhinga ʻo e “toetuʻu.” (e) Ko e hā ke tau tui ai ki he talaʻofa ʻa e ʻOtua ki he toetuʻu?
40 Fakatokangaʻi ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsū, “ʻOua te mou ofo ʻi he meʻa ko ia.” Kae kehe, ʻe lava fēfē ke fakatauʻatainaʻi ha taha kuo fuoloa ʻene mate ke fakamoʻui mai? ʻIkai kuo foki hono sino ʻo efuefu? Niʻihi ʻo e ngaahi konga ʻo e sino kuo ngāueʻaki nai ia ʻe he ngaahi meʻa moʻui kehe, hangē ko e ʻakau mo e fanga manu. Kae kehe, ko e toetuʻu ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ko e ʻomai ʻo e ngaahi ʻelemeniti fakakemi tatau pe ʻo toe fakatahatahaʻi. Ko hono ʻuhinga ʻona ko e toe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e tokotaha tatau pe, mo e angaʻitangata tatau. ʻOku ne ʻomi ha sino foʻou mei he ngaahi ʻelemeniti ʻo e kelekele, pea ʻi he sino ko ia ʻoku ne ʻai ki ai ʻa e ngaahi tōʻonga tatau, ko e ngaahi ʻulungaanga fakafaikehekeheʻi tatau, ko e manatu tatau pe, ko e sīpinga tatau ne ʻi ai ʻa e tokotaha ko ia pea ne toki mate.
41 Tau pehē nai ko e fale nofoʻanga naʻa ke ʻofa lahi ai naʻe vela ia ʻo ʻosi. Ka neongo ia, ʻe lava faingofua pe ke ke toe langa ha fale tatau pe, he ko e kotoa ʻo e mingimingiʻi meʻa fakatupu-ʻofa naʻe ʻi ai ʻoku hā lelei ʻi hoʻo manatu. Ko hono papau, ʻoku malava ʻa e ʻOtua, ʻa ia ko e Tokotaha-fakatupu ʻo e manatu, ke ne toe fakatupu ʻa e tangata, ʻa ia kuo ne tauhi ʻi heʻene manatu koeʻuhi ko ʻene ʻofa kiate kinautolu. (Aisea 64:8) Ko e ʻuhinga ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he Tohitapu ʻa e kupuʻi-lea ko e “ngaahi faʻitoka fakamanatu.” He hoko ʻa e taimi kuo kotofa ʻe he ʻOtua ke toe fakafoki mai ke moʻui ʻa e kau mate, te ne fakahoko ʻa e mana ko ia, ʻo hangē ko ʻene fakahoko ʻa e mana ʻo ʻene fakatupu ʻa e ʻuluaki tangata, ka ʻi he taimi ko ʻeni te ne fai ia ʻo ta tuʻo lahi.—Sēnesi 2:7; Ngāue 24:15.
42. Ko e hā ʻoku malava ai mo fakapapauʻi ʻa e moʻui taʻengata he māmani?
42 ʻE fakafoki mai ʻe he ʻOtua ʻa e faʻahinga ʻo e tangata ki he moʻui, mo e ʻamanaki ke ʻoua ʻe toe mate mei māmani. Ka ʻe lava fēfē ke moʻui taʻengata ʻi he māmani? ʻOku malava pea ʻoku fakapapauʻi koeʻuhi he ko e finangalo mo e taumuʻa faka-ʻOtua ia. (Sione 6:37-40; Mātiu 6:10) Ko e ʻuhinga pe ʻe taha ʻoku mate ai ʻa e tangata mei māmani ʻi he ʻaho ni ko e tukufakaholo mai ʻa e mate meia ʻAtama. Kae kehe, ʻi heʻetau fakakau atu ki he ngaahi meʻa fakaofo taʻefaʻalaua ʻi he māmani naʻe fakataumuʻa ke fiefia ai ʻa e tangata, ko ha moʻui siʻi hifo he taʻu ʻe teau ʻoku fuʻu nounou ia! ʻI hono foaki ʻo e māmani ki he fānau ʻa e tangata, naʻe taumuʻa ʻa e ʻOtua ke moʻui hokohoko atu pe ʻa e tangata ke ne fiefia ʻi he mahu ʻo ʻEne fakatupu, ʻo ʻikai ko e taʻu pe ʻe teau, pe afeʻi taʻu, ka ke taʻengata!—Sāme 115:16; 133:3.
Ko e Puleʻanga Haohaoa ʻo e Melino
43. (a) Ko e hā ʻa e fiemaʻu ʻoku ʻi ai ki ha puleʻanga haohaoa? (e) Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa Sihova fekauʻaki mo e meʻa ni?
43 Koeʻuhi ko e liʻaki ʻe heʻetau ʻuluaki matuʻa ʻa e lao ʻa e ʻOtua, kuo hoko ai ʻa e puleʻanga ʻo e tangata ki he malumalu ʻo pule ʻa Setane. Pea ʻoku feʻungamalie hono ui ʻe he Tohitapu ʻa Setane ko e “ʻotua ʻo e tuʻu ko eni.” (2 Kolinito 4:4) ʻOku fakamoʻoniʻi ko ia, koeʻuhi ko e ngaahi tau, ngaahi anga-fakamamahi, totongi fufū, mo e feliliuʻaki ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo e tangata. Ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻanga mo e Puleʻanga Fakatahataha kuo na taʻe malava ke ʻomai ʻa e melino mei he maveuveu. ʻOku kalanga ʻa e faʻahinga ʻo e tangata ki ha puleʻanga ʻo e melino. ʻIkai ʻoku ʻuhinga totonu ko e Tokotaha-fakatupu ʻa ia ʻoku ne taumuʻa ke fakafoki mai ʻa e Palataisi ki he māmani, te ne toe tokonaki mai foki ha puleʻanga haohaoa ki he Palataisi ko ia? Ko ia tofu pe ʻa e meʻa kuo taumuʻa ʻe Sihova ke fai. Ko e Tuʻi ʻoku ne fakafofongaʻi Ia ʻi he puleʻanga ko ʻeni ko ʻene “ʻEiki (Pilinisi, NW) ʻo e Melino,” ko Kalaisi Sīsū, pea “ʻe ʻikai fakangatangata ʻa e tupu ʻo ʻene pule mo e melino.”—Aisea 9:6, 7.
44. (a) ʻE ʻi fē ʻa e puleʻanga ni? (e) ʻE fēfē hono faʻu?
44 ʻOku fakahā ʻe he Tohitapu ko e puleʻanga haohaoa ʻe ʻi hevani. Mei he tuʻunga ko ia, ko e Tuʻi ko Sīsū Kalaisi ʻe pule ola lelei mei ai ki he māmani kotoa ʻi he angatonu. ʻE toe ʻi ai foki mo hono kaungā-pule ʻi he puleʻanga fakahevani taʻehāmai ko ia. ʻOku fili ʻakinautolu mei he faʻahinga ʻo e tangata angatonu, ko e kau muimui ʻo Sīsū naʻa nau nōfoʻi mo ia ʻi hono ngaahi ʻahiʻahi mo kinautolu naʻa ne lea ki ai: “ʻOku ou fuakava mo kimoutolu, hangē ko e fuakava ʻa e Tamai kiate au, ki ha puleʻanga.” (Luke 22:28, 29, NW) Ko e kiʻi tokosiʻi pe mei he faʻahinga ʻo e tangata ʻoku ʻave ki hevani ke pule mo Kalaisi Sīsū. ʻOku hangē pe ko e ngaahi puleʻanga ʻo e ʻaho ni, ko e tokosiʻi pe ʻoku fili ke pule ʻi he falealea. ʻOku fakahā ʻe he Tohitapu ko e kaungā pule ʻo Sīsū Kalaisi ʻe toko 144,000 pe. Ko ia ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtua, pe founga-pule fakahevani, ʻoku kau ai ʻa Kalaisi Sīsū mo e toko 144,000 ʻoku toʻo mei māmani ki hevani. (Fakahā 14:1-4; 5:9, 10) Pea ʻe fēfē ʻa e māmani? Ko e Sāme 45:16 (NW) ʻoku pehē ai ʻe fakanofo ʻe he Tuʻi ha “kau pilinisi he māmani kotoa.” “Ko e kau pilinisi” fakaetangata pe kau ʻovasia fakapuleʻanga, ʻe fakanofo mei hevani koeʻuhi ko ʻenau mateaki moʻoni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e māʻoniʻoni.—Fakatatau Aisea 32:1.
45, 46. (a) Ko e hā ʻa e kaveinga tefito ʻo e malanga ʻa Sīsū he māmani? (e) Ko e hā ne ʻikai fokotuʻu ai leva ʻa e puleʻanga haohaoa? (f) Ne anga-fēfē hoko ʻa e 1914 T.S. ko ha taʻu tuʻu-ki-muʻa ʻi he ngaahi kikite mo e ngaahi meʻa he māmani?
45 ʻE anga-fēfē pea ko ʻafē ʻe fokotuʻu ai ʻa e puleʻanga haohaoa ni? He taimi ne ʻi māmani ai ʻa Sīsū ko e Puleʻanga ko eni ko e kaveinga tefito ia ʻo ʻene malanga. (Mātiu 4:17; Luke 8:1) Kae kehe, ne ʻikai ke ne fokotuʻu ʻe ia ʻa e Puleʻanga he taimi ko ia, pehē pe ki heʻene toetuʻu. (Ngāue 1:6-8) Naʻa mo ʻene ʻalu hake ki hevani, naʻa ne kei tatali pe ki he taimi kuo kotofa ʻe Sihova. (Sāme 110:1, 2; Hepelū 1:13) ʻOku fakahā ʻe he ngaahi kikite ʻa e Tohitapu ko e taimi ko ia ne kotofa ne hoko ia he 1914 T.S. Ka neongo ia, naʻa pehē ʻe ha taha, ‘ʻIkai naʻe fakaʻilongaʻi ʻa e 1914 ko e kamataʻanga ia ʻo e tupulaki ʻa e ngaahi faingataʻa ʻi māmani, kae ʻikai ko ha puleʻanga haohaoa?’ Ko e foʻi poini tofu pe ia! ʻOku ʻi ai ʻa e fekauʻaki vaofi ʻi he hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtua mo e ngaahi fakatuʻutamaki lahi he ngaahi taʻu ki mui ni mai, ʻa ia te tau vakai leva ki ai.
46 Taʻu ʻe 35 ki muʻa he 1914, Ko e Taua Leʻo (ko e makasini fakalotu ʻoku lahi taha hono tufaki he māmani he taimi ni) naʻa ne ʻomai ʻa e tokanga ki he 1914 ko e taʻu kuo fakaʻilongaʻi he ngaahi kikite ʻa e Tohitapu. Ko e ngaahi kikite ne kamata ke fakahoko fakaofo ʻi he 1914. Ko e taha ʻo ʻeni ko e kikite tonu pe ʻa Sīsū, naʻa ne leaʻaki he taʻu ʻe 1,900 kuo hili, fekauʻaki mo e “fakaʻilonga” ʻe hā ʻi he ngataʻanga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ni pea ʻe fakamoʻoniʻi ʻaki kuo ne ʻi ai taʻehāmai mo e mafai fakatuʻi. ʻI he tali ki he fehuʻi ʻa ʻene kau akonga fekauʻaki mo e “fakaʻilonga” ni, naʻa ne pehē: “ʻE tuʻu ha kakai ki ha kakai, mo ha puleʻanga ki ha puleʻanga: pea ʻe ai ha ngaahi honge mo ha ngaahi mofuike ʻi he ngaahi potu kehekehe. Ka ko e ngaahi meʻa kotoa ko ia ko e kamataʻanga pe ʻo e langā (mamahi, NW).” (Mātiu 24:3, 7, 8) ʻI hono fakahoko tekeutua, ko e ʻuluaki ʻo e ngaahi tau ʻa e māmani ne kamata he 1914, ʻo liunga fitu ʻa e lahi ange ʻo ʻene fakaʻauha ʻi he fakakatoa ʻo e tau ʻe 900 ʻi he taʻu ʻe 2,500 ki muʻa! Ne kamata mei ai ʻa e ngaahi langā mamahi ʻo faai mai. Kuo ke hokosia ʻa e fakaʻauha ʻa e tau, ʻa e nounou fakameʻatokoni, pe ko ha ngaahi mofuike kuo nau fakahohaʻasi ʻa e māmani talu mei he 1914? Kapau ko ia, kuo ke hoko ko ha fakamoʻoni sio pau ʻo e “fakaʻilonga” ʻo e “kuoga oe gataaga” ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ni.—Tāniela 12:4.
47. Kuo anga-fēfē hono fakahoko ʻo e “fakaʻilonga” ʻo tupulaki ʻi he ngaahi taʻu ki mui ni?
47 Ko e “ngaahi langā mamahi” kuo fakautuutu lolotonga ʻa e Tau ʻa Māmani II, ʻa ia ne liunga fā ʻene fakaʻauha ʻi he Tau ʻa Māmani I, ʻo hoko mai ki he kuonga ʻo e niukilia, ʻo fakahoko ai ʻa e toe kikite ʻa Sīsū: “Pea ʻi māmani ʻe mamahi ʻa e ngaahi kakai, ko ʻenau puputuʻu . . . , ʻe tō ʻa e manava ʻo e kakai ko ʻenau ilifia, mo e fakatuʻatamaki ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko hifo ki māmani.” (Luke 21:25, 26) Ko e tupulaki ʻo e faihia mo e fulikivanu, ko e talangataʻa mo e faihia ʻa e fānau, pehē ki he fakautuutu ʻa e fakaʻotuamate mo e anga taʻetaau—ko e tupulaki fakalilifu ko ʻeni naʻe toe kikite foki ko e fakaʻilonga ʻo e “kuonga fakamui” ʻo e tuʻu anga-kovi ko ʻeni.—2 Tīmote 3:1-5; Mātiu 24:12.
48. Ko hai ʻoku ne fakatupu ʻa e ngaahi faingataʻa he māmani, pea ko e hā kuo tupulaki ai talu mei he 1914?
48 Kae kehe, kapau ko e puleʻanga fakahevani ne fokotuʻu he 1914, ko e hā ʻoku kei ʻi māmani ai ʻa e ngaahi mamahi? Ko Setane ko e Tevolo ʻoku ne fakatupu ia. He taimi ne maʻu ai ʻe Kalaisi ʻa e mālohi ʻo e Puleʻanga, ko ʻene ʻuluaki ngāue ke fai tau mo Setane ʻi he hevani taʻehāmai. Ko hono ikuʻanga, ko Setane, ʻa ia “ʻoku ne kākāʻi ʻa māmani kātoa,” ne li hifo mo ʻene kau ʻangelo ki māmani. Heʻene ʻilo kuo ofi ni hono fakaʻauha, ʻoku ne fakalanga ai ʻa e faingataʻa lahi he māmani. Kae “ʻoiaue ʻa e fonua mo e tahi! He kuo hoko hifo ʻa e Tevolo kiate kimoua, ʻoku ne ʻita lahi, ko ʻene ʻilo, ʻoku toesiʻi pe hono taimi.”—Fakahā 12:7-9, 12.
49. (a) Ko e hā ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku nau “fakaʻauha ʻa e fonua”? (e) ʻE anga-fēfē hono fakahoko ʻe Sihova ʻene “tuʻutuʻuni fakaefakamaau” ki he ngaahi puleʻanga?
49 ʻE ʻi ai hano ngataʻanga ʻo e ngaahi mamahi ni? ʻIo!—ʻi he taimi ʻe ngāue ai ʻa e founga-pule ʻo hevani, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtua Mafimafiʻia, “ke fakaʻauha ʻakinautolu ʻoku fakaʻauha ʻa e fonua.” (Fakahā 11:18; Tāniela 2:44) ʻE ʻikai teitei fakangofua ʻe he ʻOtua ʻa e ngaahi mafai fakapolitikale, kau Kalisitiane loi, pe ko ha taha ke maumauʻi ʻa e ngāue ʻa hono nima, ko e māmani, ʻaki ʻenau naunau fakaniukilia. Ka, ʻoku ne pehē: “He ko hoku totonu (ʻeku tuʻutuʻuni fakaefakamaau, NW) ke fakatefua ʻani kakai, ke tanaki ʻani puleʻanga, ke lilingi kiate kinautolu ʻeku houhau, ʻa e kakaha kotoa ʻo ʻeku ʻita.” (Sefanaia 3:8) Ko Sihova, fakafou mai heʻene Kalaisi, te ne ngāueʻaki ʻene ngaahi ivi malohi ʻa ia ʻoku ne puleʻi ʻi he ʻuniveesi ke ʻomai ʻa e fakaʻauha kiate kinautolu kotoa ʻoku muimui kia Setane ʻi māmani. ʻE hoko ki he māmani kotoa ʻa e meʻa ni, ʻo angatatau hono lahi mo e Lomaki ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Noa.—Selemaia 25:31-34; 2 Pita 3:5-7, 10.
50. (a) Ko e hā ʻa “Amaketone”? (e) Ko hai pe ʻe hao atu ʻi Amaketone?
50 ʻI he Tohitapu ko e fakaʻauha ko ʻeni ʻo e ngaahi puleʻanga fulikivanu ʻoku ui ko e tau ʻa e ʻOtua ʻi Amaketone. (Fakahā 16:14-16) Ko e kau anga-vaivai pe, ʻakinautolu ʻoku vivili kia Sihova mo ʻene māʻoniʻoni, te nau hao atu nai ʻi Amaketone ki he fokotuʻutuʻu foʻou melino ʻa e ʻOtua. (Sefanaia 2:3; Aisea 26:20, 21) Fekauʻaki mo e faʻahinga ni ʻoku pehē ʻe he Tohitapu: “Ka ʻe maʻu ʻa e fonua ʻe he faʻa kataki (anga-vaivai, NW); pea te nau fefiefiaʻi ʻi he melino lahi.” (Sāme 37:11) ʻE kamata leva ʻa e ngāue molumalu ki hono fakafoki mai ʻa e Palataisi ki he māmani!
Ako ke Hū ki Palataisi
51. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ke ke fai leva ha meʻa he taimi ni?
51 Te ke fie nofo ʻi Palataisi? Kapau ko hoʻo tali ʻoku ‘ʻIo,’ te ke fiefia ke ʻiloʻi he lea ko ia ʻa Sīsū ʻo kau ki he tuʻunga faingataʻa ʻo e ʻaho ni mo e “fakaʻilonga” ʻo e tuʻunuku hono fakaʻauha, naʻa ne toe pehē, “ʻE ʻikai ʻaupito mole ʻa e toʻutangata ko ʻeni, kaeʻoua ke hoko ʻa e ngaahi meʻa ko ia kotoa pe.” Niʻihi ʻo e toʻutangata ko ia naʻa nau sio he “kamataʻanga pe ʻo e langā (mamahi, NW)” ʻi he 1914 te nau kei moʻui pe ke sio ki hono fakafoki mai ʻa e Palataisi ki he māmani. (Mātiu 24:3-8, 34) Ka, ko e meʻa fakamamahi ko e tokolahi ʻo e kakai he ʻaho ni ʻoku nau ʻi he hala fālahi ʻoku fakatau ki he fakaʻauha. (Mātiu 7:13, 14) ʻOku toe siʻi ʻa e taimi ke nau liliu ai. Ko ha fakamālō lahi ke ke fai kia Sihova he kuo ne tokonaki mai ʻa e sinaki fakatokanga! Koeʻuhi ʻoku fiemaʻu koe ʻe Sihova ke ke maʻu ʻa e moʻui, te ne tokoniʻi koe ke ke laka he founga totonu.—2 Pita 3:9; Isikeli 18:23.
52. Ko e hā ʻoku fiemaʻu kiate koe kae fai ha fili fakapotopoto ki he lotu?
52 Ko e fiemaʻu fakavavevave leva kiate koe ko e ʻilo kanokato. (1 Tīmote 2:4; Sione 17:3) Te ke lava ʻo maʻu ʻeni mei fē? ʻE lava ke maʻu ia ʻi ha lotu pe? ʻOku pehē ʻe he kakai ʻe niʻihi ko e lotu kotoa pe ʻoku fakatau ki he taumuʻa tatau, hangē ko e ngaahi hala kotoa ʻi ha moʻunga kae fakatau ki hono tumutumu. Ko ha maʻu hala lahi ē ka ko kinautolu! Ke ʻilo ʻa e hala totonu, ʻoku ngāueʻaki ʻe he kau kaka moʻunga ʻa e ngaahi mape, pea nau totongi mo e kau fakataukei. ʻOku pehē tofu pe, ʻoku taha tofu pe ʻa e lotu moʻoni ʻe fakatau ki he moʻui taʻengata, pea ʻoku fiemaʻu ha tataki ke maʻu ia.—Ngāue 8:26-31.
53. (a) Ke maʻu ʻa e moʻui taʻengata, ko e hā kuo pau ke ke hokohoko atu hono fai? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fakatauele meia Setane ʻe fiemaʻu nai ke ke lavaʻi?
53 Ko e polōsiua ni kuo tokonaki ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ke tokoniʻi koe. Kuo ne ʻosi tokoniʻi koe ke mahinoʻi ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi moʻoni tefito mei he Tohitapu, ʻikai ko ia? ʻOku ʻikai ha veiveiua kuo ke fakapapauʻi kiate koe ko e poini taki taha ʻoku makatuʻunga he Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtua. Ke fakalakalaka ke aʻu ki hoʻo taumuʻa, kuo pau ke hokohoko atu hoʻo ako. Hangē pe ko e ako fakaemāmani ʻoku fiemaʻu ke feʻunga ki ha tuʻunga ʻi he kakai, ko ia ko e ako Tohitapu totonu ʻoku fiemaʻu ke teuteuʻi ha taha ke hū atu ki he kakai te nau hao ke moʻui ʻi he Palataisi he māmani. (2 Tīmote 3:16, 17) ʻOku feinga nai ʻa Setane ke afeʻi koe ʻaki ʻene ʻai ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ofi ke fakafepakiʻi koe pe fakataueleʻi koe ki he ngaahi founga siokita, holi ki he meʻa fakamatelie pe ʻulungaanga taʻetaau. ʻOua naʻa ke foʻi ʻia Setane. Ko hoʻo hao pea mo e kahaʻu fakakatoa kiate koe mo ho famili ʻoku makatuʻunga ʻi hoʻo ako lahi ange ki he Tohitapu.—Mātiu 10:36; 1 Sione 2:15-17.
54. Ko e toe hā ʻa e tokonaki ki he ako kuo teuteu ʻe Sihova ʻi ho kaungāʻapi?
54 Tukukehe hoʻo hokohoko atu hoʻo ako Tohitapu, ʻoku ʻi ai ʻa e founga ʻe taha ke ako. Ko e kakai ʻi ho kaungāʻapi ʻoku nau mahuʻingaʻia ʻi he ako Tohitapu ʻa ia ʻoku nau toutou haʻu ki he Kingdom Hall ki he ngaahi fakataha. Ko e kotoa ʻoku ʻi ai ke maʻu ʻa e fakahinohino mei he Tohitapu pea nau feinga loto-totonu ke hoko ko ha kakai lelei ange. ʻOku nau loto-fiefai hono talitali lelei ʻa e kau foʻou, ʻo pehē, “Haʻuā, ke tau ʻalu hake ki he moʻunga ʻo Sihova [hono faiʻanga lotu] . . . pea te ne ako kiate kitautolu hano ngaahi ʻalunga, pea te tau fou ʻi hono ngaahi founga.” (Aisea 2:3) Ko e ngaahi ʻuhinga lelei ʻo e ʻalu ki he ngaahi fakataha faka-Tohitapu ʻoku fakamatalaʻi ʻia Hepelū 10:24, 25, ʻa ia ʻoku pehē: “Ke tau fetokangaʻaki, ke fefakaʻaiʻaiʻaki ʻa kitautolu ki he feʻofaʻaki mo e ngāue lelei: ʻo ʻoua naʻa tau liʻaki ʻetau ngaahi fakataha, ʻo hangē ko e anga ʻo e niʻihi; ka mou feenginakiʻaki pea ʻasili he ʻoku mou sio ki he fakaofiofi mai ʻa e ʻaho.”
55. (a) ʻI he ngaahi founga fē ʻoku kehe ai ʻa e kautaha ʻa Sihova mei he ngaahi kautaha kehe? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e fāʻūtaha ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻo kehe ia mei ha toe kakai?
55 ʻI hoʻo feohi mo e kautaha ʻa Sihova, te ke ʻiloʻi ai ʻa e matuʻaki kehe ʻa e feongoaki ai mei he ngaahi temipale mo e ngaahi siasi. ʻOku ʻikai ha kole paʻanga, ʻikai ha fekainaki pe kē, pe fakafaikehekeheʻi koeʻuhi ko e tuʻunga fakafamili pe tuʻunga fakapaʻanga. Ko e ʻulungaanga tuʻu-ki-muʻa taha ʻi he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ko e ʻofa. ʻUluaki, ʻoku nau ʻofa kia Sihova, ko hono ua, ʻoku nau ʻofa ki he kakai kehe. Ko e ngaahi fakaʻilonga ʻeni ʻo e kau Kalisitiane moʻoni. (Mātiu 22:37-39; Sione 13:35) ʻOku totonu ke ke ʻalu ki heʻenau ngaahi fakataha mo ke fakapapauʻi ʻeni kiate koe. ʻOku ʻikai ha tālaʻa ʻe maongo kiate koe ʻenau fāʻūtaha. ʻOku laka he toko tolu miliona ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻi māmani lahi ʻi he ngaahi fonua lahi hake he 200. Ka, ko e Kau Fakamoʻoni he māmani kotoa ʻoku nau muimui he polokalama tatau ʻi heʻenau ngaahi fakataha. Koeʻuhi ko e taimi pulusi tatau pe ʻi he ngaahi lea lahi, ʻoku ako ai ʻe he tokolahi taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi māmani lahi ʻa e ngaahi kaveinga faka-Tohitapu tatau ʻi heʻenau ngaahi fakataha fakauike ʻo kehekehe ʻaki pe ha ngaahi houa siʻi. Ko e fāʻūtaha ʻo e kautaha ʻa Sihova ko e mana ia ʻi onopooni ʻi he māmani movetevete.
56. (a) Ko e hā ʻa e ʻaonga te ke maʻu nai ʻi haʻo feohi mo e kautaha ʻa Sihova? (e) He hoko ʻa e palopalema, ʻoku totonu ke fēfē haʻo tali? (f) Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate koe ke fakatapui hoʻo moʻui kia Sihova?
56 ʻI hoʻo toutou feohi mo e kakai ʻa Sihova, ʻe fiemaʻu ke kofuʻaki koe ʻa e “tangata foʻou” mo ngāueʻi ʻa e fua ʻo e laumalie ʻo e ʻOtua—“ko e ʻofa, ko e fiefia, ko e melino, ko e angamokomoko, ko e angaʻofa, ko e angatonu, ko e angafalala (tui, NW), ko e angakataki, ko e angafakamaʻumaʻu.” (Kolose 3:10, 12-14; Kaletia 5:22, 23) ʻE hoko ai ke ke maʻu ha nonga lahi. ʻE ʻi ai nai haʻo ngaahi palopalema ke ke ikunaʻi he taimi ki he taimi koeʻuhi ʻoku ke nofo ʻi ha māmani kovi ʻaupito pea koeʻuhi foki ko hoʻo taʻehaohaoa. Ka ʻe tokoniʻi koe ʻe Sihova. ʻOku fakapapauʻi ʻe heʻene Folofola kiate kinautolu ʻoku nau feinga loto-totonu ke fakahoifuaʻi ia: “Neongo pe ko e ha ʻa e meʻa, ʻoua te mou lotomoʻua ai; ka ʻi he meʻa kotoa pe tuku ke ha ki he ʻOtua hoʻomou ngaahi kole, ʻi he lotu mo e hufia, pea fai mo e fakafetaʻi. Pea ko e nonga ʻa e ʻOtua, ʻa ia ʻoku mamaʻo ʻi he tatae ʻa e ʻatamai kotoa pe, te ne maluʻi homou loto mo hoʻomou ngaahi fakakaukau ʻia Kalaisi Sīsū.” (Filipai 4:6, 7) ʻE tohoaki koe ʻe he ʻofa ʻa Sihova, pea te ke fiemaʻu ai ke tauhi kiate ia. ʻE fiefia ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ke fakahā kiate koe ʻa e anga hono fakatapui hoʻo moʻui ki he ʻOtua ʻofa ni pea ke hoko ko e taha ʻo ʻene fakamoʻoni monuʻia. (Sāme 104:33; Luke 9:23) ʻIo, ko e monū ia. Fakakaukau ange! Ke hoko ko ha tokotaha lotu kia Sihova, te ke malava ʻo aʻusia ai ʻa e kolo ko e moʻui taʻengata ʻi ha palataisi ʻi heni ʻi māmani.—Sefanaia 2:3; Aisea 25:6, 8.
57. (a) ʻI he fokotuʻutuʻu foʻou, ko e hā ʻa e vā fekoekoeʻi ʻe ʻi ai ʻi he vā ʻo e ʻOtua mo e faʻahinga ʻo e tangata? (e) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tapuaki te ke fiefia nai ai?
57 Hokohoko atu leva, ke ako mo tupulaki ʻi he ʻofa mo e houngaʻia ʻia Sihova ko e ʻOtua, mo hono ʻAlo, mo e puleʻanga fakahevani ʻo e māʻoniʻoni. ʻI he fakamatala ki he puleʻanga ʻo e ʻOtua pea mo e ngaahi tapuaki te ne fakahoko hifo ki he faʻahinga ʻo e tangata, ʻoku pehē ʻe he kikite ʻa e Tohitapu: “Vakai! Ko e tapanekale ʻo e ʻOtua ʻoku ʻi he faʻahinga ʻo e tangata, pea te ne nofo ʻi ai mo kinautolu, pea te nau hoko ko hono kakai. Pea ʻe ʻiate kinautolu ʻa e ʻOtua tonu.” Ko e “ʻOtua tonu,” ʻa ia ʻoku hakeakiʻi ʻo maʻolunga ange ʻi he pule fakaetangata ʻo e ʻaho ni ʻoku siokita mo fakaʻauha, ʻe matuʻaki ofi ʻaupito hangē ha Tamai ʻofa kiate kinautolu kotoa pe ʻoku nau ʻofa mo lotu kiate ia he fokotuʻutuʻu foʻou ko ia. Ko e moʻoni, ʻe ʻi ai pe ʻa e lotu moʻoni pe ʻe taha, ko e lotu moʻoni ʻo e ʻOtua ko Sihova, pea ko ʻene kau lotu te nau fiefia ʻi he vā fekoekoeʻi ko e fānau ki he Tamai. Ko e toki Tamai ʻofa ē te ne fakahāhā tonu ia! “Pea te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pe mei honau mata, pea ʻe ʻikai toe ʻi ai ha mate, pe ha ongosia pe tangi pe mamahi. Kuo mole atu ʻa e ngaahi meʻa muʻa.”—Fakahā 21:3, 4, NW.
58. Ko e hā ʻoku ke fakapapauʻi ai ʻe ‘fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pe’ ʻe Sihova?
58 Ko ia ko e mana lahi ʻo e fokotuʻu ʻo e palataisi he māmani he malumalu ʻo e puleʻanga fakahevani haohaoa ʻe fakahoko. ʻOku fakapapauʻi ʻo hangē ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ko e laʻā ʻe hopo hake pea ʻe tō foki ʻapongipongi. He ko e ngaahi talaʻofa ʻa Sihova ko e ʻOtua, ko e Tokotaha-fakatupu ʻo hevani mo e māmani, ʻoku “ala falala ki ai pea ʻoku moʻoni” maʻu ai pe. Ko Ia ia ʻoku ne fanongonongo mei hono taloni ʻi hevani: “Vakai! ʻOku ou fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pe.”—Fakahā 21:5, NW.
ʻI hono fakamanatu ʻo e polōsiua ni, ʻe anga-fēfē haʻo tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻeni?
Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku tuʻu-ki-muʻa ai ʻa e Tohitapu?
Ko e hā naʻa ke ako fekauʻaki mo e ʻOtua?
Ko hai ʻa Kalaisi Sīsū?
Ko hai ʻa Setane ko e Tevolo?
Ko e hā kuo fakangofua ai ʻe he ʻOtua ʻa e fulikivanu?
Ko e hā ʻoku mate ai ʻa e tangata?
Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻo e mate?
Ko e hā ʻa e huhuʻi?
ʻI fē pea ʻe anga-fēfē ʻa e fakahoko ʻo e toetuʻu?
Ko e hā ʻa e Puleʻanga, pea ko e hā te ne fakahoko?
Ko e hā ʻa e “fakaʻilonga” ʻo e “ngataʻanga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ni”?
ʻE anga-fēfē haʻo teuteu ki he moʻui taʻengata ʻi Palataisi?
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ngaahi konga Tohitapu ke poupouʻi ʻa e ngaahi palakalafi ʻi ʻolunga: (1) Ngāue 17:26; Sāme 46:9; Maika 4:3, 4; Aisea 65:21-23; (2) Aisea 65:25; 11:6-9; 55:12, 13; Sāme 67:6, 7; (3) Siope 33:25; Aisea 35:5, 6; 33:24; Sāme 104:24; (4) Aisea 55:11.
b Ka ko ha tohi kehe ʻe fakahaaʻi, ko e ngaahi konga Tohitapu ʻoku ngāueʻaki ʻi he tohi ni ko e paaki faka-Tonga ʻo e 1966, 1884 pe New World Translation of the Holy Scriptures, paaki 1984 (NW).
c Monarchs and Tombs and Peoples—The Dawn of the Orient, peesi 25.
d Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, fai ʻe J. McClintock mo J. Strong, Voliume 8, peesi 908.
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
ʻI he fakatupu, ʻoku maʻolunga ange ʻa e tangata he fanga manu
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Ko Sīsū naʻe tatau mo e tangata haohaoa ko ʻAtama