AKO 8
Lahi Feʻungamālie ʻo e Leʻó
KAPAU ʻoku ʻikai maʻu ʻe ha tokotaha malanga ʻa e lahi ʻo e leʻo ʻoku fiemaʻú, ʻe kamata nai ke tulemohe ʻa e niʻihi ʻi he kau fanongó. Kapau ʻoku lea ʻo fuʻu leʻo-siʻi ha tokotaha malanga ʻi he malaʻe fakafaifekaú, ʻe ʻikai nai te ne puke mai ʻa e tokanga ʻa e tokotaha-ʻapí. Pea ʻi he ngaahi fakataha ʻa ia ʻoku ʻikai ke fai ai ʻa e ngaahi tali mei he kau fanongó ʻaki ha lahi feʻunga ʻo e leʻó, ko e faʻahinga ʻoku ʻi aí ʻe ʻikai te nau maʻu ʻa e fakalototoʻa ʻoku fiemaʻú. (Hep. 10:24, 25) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻoku tuku hake ʻe ha tokotaha malanga ʻa e lahi ʻo hono leʻó ʻi he taimi hala, ʻe hoko nai ai ʻa e kau fanongó ʻo taʻemanonga—naʻa mo e hohaʻaʻia.—Pal. 27:14.
Fakakaukauʻi Hoʻo Kau Fanongó. Ko hai ʻokú ke lea ki aí? ki ha tokotaha? ki ha kulupu fakafāmili? ki ha kiʻi kulupu ʻoku fakataha ki he malaʻe ngāué? ki he fakatahaʻangá kotoa? pe ki ha fuʻu fakataha-lahi? ʻOku hā mahino ko e lahi ʻo e leʻó ʻoku feʻungamālie ʻi ha tuʻunga ʻe tahá ʻe ʻikai nai ke feʻungamālie ia ʻi ha tuʻunga ʻe taha.
ʻI he ngaahi taimi kehekehe, kuo lea ai ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ki ha fuʻu kau fanongo tokolahi. ʻI he huufi ʻo e temipale ʻi Selusalemá ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Solomoné, naʻe ʻikai ʻi ai ha meʻangāue fakaleʻolahi. Ko ia, naʻe tuʻu ʻa Solomone ʻi ha peletifoomu māʻolunga ʻo tāpuakiʻi “leʻo lahi” ʻa e kakaí. (1 Tuʻi 8:55; 2 Kal. 6:13) ʻI ha ngaahi senituli ki mui ai, hili hono lilingi hifo ʻa e laumālie māʻoniʻoní ʻi he Penitekosi ʻo e 33 T.S., ko ha fuʻu tokolahi—ko e niʻihi naʻe mahuʻingaʻia, niʻihi naʻe manuki—naʻa nau fakatahataha takatakai ʻi he kiʻi kulupu ʻo e kau Kalisitiane ʻi Selusalemá. ʻI hono fakahā ʻa e poto tāú, “nae tutuu hake [ʻa Pita] . . . o lea aki ae leʻo lahi.” (Ng. 2:14, PM) Naʻe fai ai ha fakamoʻoni mālohi.
ʻE lava fēfē ke ke tala pe ʻoku feʻungamālie ʻi ha tuʻunga tefito ʻa e lahi ʻo e leʻo ʻokú ke ngāueʻakí? Ko e tali ʻa e kau fanongó ʻa e taha ʻo e meʻa lelei taha te ne fakahāʻí. Kapau ʻokú ke fakatokangaʻi ʻoku feinga mālohi ʻa e niʻihi ʻo e kau fanongó ke fanongo, ʻoku totonu ke ke feinga ke feʻunuʻaki ʻa e lahi ʻo ho leʻó.
Pe ʻoku tau lea ki ha tokotaha pe ki ha kulupu, ʻoku fakapotopoto ke fakakaukau ki he faʻahinga ʻoku faʻuʻaki ʻa e kau fanongó. Kapau ʻoku ʻikai lelei ʻa e fanongo ʻa ha taha, ʻe fiemaʻu nai ke ke hiki hake ho leʻó. Ka ko e kailá ʻe ʻikai nai leleiʻia ai ʻiate koe ʻa e kakaí ko ia te nau tali pē nai ʻi ha tuʻunga kiʻi māmālie ange, koeʻuhi ko e taʻumotuʻá. ʻE aʻu ʻo vakai nai ki ai ko ha fakaʻilonga ia ʻo e anga-taʻefakaʻapaʻapa. ʻI he ngaahi sivilaise ʻe niʻihi, ko e fuʻu lahi ʻo e leʻó ʻoku vakai ki ai ko e fakamoʻoni ia ʻoku ʻita, pe ʻikai ke anga-kātaki ha tokotaha.
Fakakaukau ki he Ngaahi Longoaʻa Fakahohaʻá. ʻI hoʻo kau ʻi he malaʻe fakafaifekaú, ko e ngaahi tuʻunga ʻokú ke fetaulaki mo iá ʻokú ne tākiekina pau ʻa e lahi ʻo e leʻo ʻoku fiemaʻu ke faiʻaki ha fakamoʻoní. ʻE pau nai ke ke feʻauhi mo e longoaʻa ʻa e meʻalelé, fānau pauʻu longoaʻá, kālou ʻa e fanga kulií, fasi leʻo-lahi, pe ko ha televīsone longoaʻa. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku vāofi ai ʻa e ngaahi ʻapí, ʻe fakamaaʻi nai ʻa e tokotaha-ʻapí kapau te ke lea ʻo fuʻu leʻo-lahi ʻo ke tohoakiʻi mai ai ʻa e tokanga ʻa e ngaahi kaungāʻapí.
Ko e fanga tokoua ʻoku nau fai ʻa e ngaahi malanga ʻi he fakatahaʻangá pe ʻi he ngaahi fakataha-lahí kuo pau ke nau toe fekuki mo ha ngaahi tuʻunga kehekehe lahi. Ko e lea ki ha kau fanongo ʻi tuʻa ʻoku kehe ʻaupito ia mei hono fakahoko ha malanga ʻi ha holo ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa fakaleʻolahi feʻunga. ʻI ʻAmelika Latina naʻe kaungāʻinasi ai ha ongo misinale ʻi hono fai ha malanga maʻá e kakaí ʻi he lotoʻā ʻo e ʻapi ʻo ha tokotaha mahuʻingaʻia lolotonga ia ʻoku pākakihi mai ha fana ʻone ʻi he malaʻe fakakolo ofi maí pea naʻe ʻuʻua hokohoko ofi mai ai ha moa taʻane!
ʻI he lolotonga ʻa e malangá, ʻe hoko nai ai ha meʻa ʻa ia ʻe fiemaʻu ai ha kiʻi mālōlō kae ʻoua ke holo hifo ʻa e fakahohaʻá pe ko hano tuku hake ʻa e lahi ʻo e leʻó. Ko e fakatātaá, kapau ʻoku fai ha fakataha ʻi ha fale ʻato kapa, ko ha ʻuha lahi fakafokifā te ne ʻai nai ke meimei faingataʻa ki he kau fanongó ke nau fanongo ki he tokotaha malangá. Ko ha tangi ʻa ha kiʻi leka pe ko ha fakahohaʻa fakatupunga ʻe he kau haʻu tōmuí te ne ʻomai moʻoni ha pole. Ako ke fai ha meʻa ki he ngaahi fakahohaʻá koeʻuhi ke lava ʻo maʻu ʻaonga kakato ʻa hoʻo kau fanongó mei he fakamatala ʻokú ke fakahokó.
Ko e meʻangāue fakaleʻolahí ʻe tokoni ia kapau ʻoku ʻi ai, ka ʻoku ʻikai te ne fakangata ʻe ia ʻa e fiemaʻu ki he tuku hake ʻa e lahi ʻo e leʻó ʻi he tafaʻaki ʻa e tokotaha malangá ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu ai ia ʻi ha tuʻunga. ʻI he ngaahi feituʻu ʻa ia ʻoku faʻa hoko ai ʻa e fakahohaʻa ʻi he mate ʻa e ʻuhilá, ʻoku fakafatongiaʻaki ʻa e kau malangá ke hokohoko atu ʻenau malangá ʻo taʻekau ai ʻa e tokoni ʻa ha maika.
Fakakaukau ki he Fakamatala ʻOku Fai Ai ʻa e Lāuleá. Ko e natula ʻo e fakamatala ʻi hoʻo malangá ʻoku toe ʻi ai hono kaunga ki he lahi ʻo e leʻo ʻoku fiemaʻú. Kapau ʻoku fiemaʻu ki he tuʻunga-leá ha mālohi, ʻoua ʻe fakavaivaiʻi ʻa hono fakahokó ʻaki ʻa e lea ʻo fuʻu leʻo-siʻí. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻokú ke lau ai ʻa e ngaahi fakahalaia mei he ngaahi Konga Tohitapú, ʻoku totonu ke mālohi ange ai ʻa e lahi ʻo ho leʻó ʻi he taimi ko ia ʻokú ke lau ai ha akonaki ki hono fakahāhā ʻa e ʻofá. Fakafeʻunga ʻa e lahi ʻo ho leʻó ki he fakamatalá, kae tokanga ke fai ia ʻi ha founga ʻe ʻikai ke tohoakiʻi mai ai ʻa e tokangá kia koe tonu.
Fakakaukau ki Hoʻo Taumuʻá. Kapau ʻokú ke loto ke fakaʻaiʻai hoʻo kau fanongó ki he ngāue faivelengá, ʻe fiemaʻu nai ke ke ngāueʻaki ʻa e tuʻunga mālohi ange ʻi he lahi ʻo e leʻó. Kapau ʻokú ke loto ke liliu ʻenau fakakaukaú, ʻoua ʻe tekeʻi kinautolu ʻaki hono ngāueʻaki ʻo fuʻu lahi ʻa e lahi ʻo e leʻó. Kapau ʻokú ke feinga ke fai ha fakafiemālie, ʻoku faʻa lelei ange ha leʻo-siʻi ange.
Ngāueʻaongaʻaki ʻa e Tuku Hake ʻa e Lahi ʻo e Leʻó. ʻI hoʻo feinga ke maʻu ʻa e tokanga ʻa ha taha ʻa ia ʻoku femoʻuekina, ʻoku faʻa tokoni ʻa e tuku hake e lahi ʻo e leʻó. ʻOku ʻiloʻi eni ʻe he ngaahi mātuʻá, ko ia ai ʻi he ui ʻenau fānaú ʻi he taimi ke nau foki mai ai mei he vaʻingá ʻoku nau hiki hake honau leʻó. ʻE toe fiemaʻu nai ʻa e tuku hake e lahi ʻo e leʻó ʻi he taimi ʻoku tataki ai ʻe ha tokotaha sea ki ha tuʻunga maau ha fakataha ʻa e fakatahaʻangá pe ko ha ʻasemipilī. ʻI he kau ʻa e kau malangá ʻi he malaʻe fakafaifekaú, te nau ui atu nai ʻo fai ha fakafeʻiloaki ʻi heʻenau fakaofiofi atu ki he kakai ʻoku nau ngāue ʻi tuʻá.
Naʻa mo e hili hoʻo maʻu ʻa e tokanga ʻa ha taha, ʻoku mahuʻinga ke hokohoko atu hono ngāueʻaki ʻa e lahi feʻunga ʻo e leʻó. Ko ha leʻo mātuʻaki vaivai ʻe fai nai ʻa e vakai ki ai ʻoku ʻikai ke teuteu lelei ʻa e tokotaha malangá pe ʻikai haʻane tuipau.
ʻI he ʻalu fakataha mo ha fekaú, ko hono hiki hake ʻa e leʻó ʻe lava ke ne ueʻi ʻa e kakaí ke nau fai ha meʻa. (Ng. 14:9, 10) ʻI ha tuʻunga meimei tatau, ko hano kailangakiʻi ha fekau ʻe kalofi nai ai ha fakatamaki. ʻI Filipai naʻe teu ai ke tāmateʻi ʻe ha sela ʻa ia tonu koeʻuhi naʻá ne fakakaukau kuo hola ʻa ʻene kau pōpulá. “Ka ka kalanga leʻo lahi ʻa Paula, ʻo ne pehē, ʻOua te ke fai ha kovi kiate koe: he ʻoku mau kei katokatoa.” ʻI he founga ko ení naʻe kalofi ai ha taonakita. Naʻe faifakamoʻoni leva ʻa Paula mo Sailosi ki he selá mo hono falé, ʻa ia naʻa nau maʻu kotoa ai ʻa e moʻoní.—Ng. 16:27-33.
Founga ke Fakaleleiʻi Ai ʻa e Lahi ʻo Ho Leʻó. Ki he niʻihi, ʻoku fiemaʻu ʻa e feinga lahi ange ke nau ako ʻa e founga ke ngāueʻaki ai ʻa e lahi feʻungamālie ʻo e leʻó. ʻE lea nai ha taha ʻaki ʻa e lahi ʻo e leʻó ʻoku ʻikai feʻunga koeʻuhi ko hono maʻu ha leʻo vaivaí. Kae kehe, ʻi he feingá, ʻe malava nai ke ʻi ai ha fakalakalaka, neongo te ne kei lea leʻo-siʻi pē nai. Fai ha tokanga ki he mānavá mo e anga ʻo e tuʻú pe tangutú. ʻAhiʻahiʻi ʻa e tangutú mo e tuʻu hangatonú. Tekeʻi ki mui ho ongo umá, pea mihiʻi lahi hoʻo mānavá. Fakapapauʻi ke ke fakafonu ʻa e konga ki lalo ʻo ho ongo maʻamaʻá. Ko e tokonakiʻanga ʻea ko ení, ʻi hono puleʻi leleí, ʻokú ne ʻai ke ke malava ʻo puleʻi ai ʻa e lahi ʻo ho leʻó ʻi he taimi ʻo e leá.
Ki he niʻihi kehé, ko e palopalemá ko ʻenau lea fuʻu leʻo-lahí. Mahalo pē ʻoku nau fakatupulekina ʻa e tōʻongá ko e tupu mei he ngāue ʻi tuʻá pe ʻi ha ʻātakai longoaʻa. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku nau haʻu nai mei ha ʻātakai ʻa ia ʻoku anga-maheni ʻaki ai ʻi he tokotaha kotoa pē ʻa e kaikaila mo e ngaahi fakahohaʻa. Ko hono olá, ʻoku nau ongoʻi ko e founga pē taha ke kau ai ʻi ha fetalanoaʻakí ko e talanoa leʻo-lahi ange ʻi he toengá. ʻI heʻenau tokanga fakalakalaka ki he akonaki ʻa e Tohitapú ke nau kofuʻaki ʻa e “fatu ʻoku langa ʻi he fai meesi mo e angaʻofa mo e fakaʻakiʻakimui mo e angakataki mo e angamokomoko,” te nau fai leva ai ʻa e ngaahi feʻunuʻaki ʻi he lahi ʻo e leʻo ʻoku nau ngāueʻakí ʻi he fetalanoaʻaki mo e niʻihi kehé.—Kol. 3:12.
Ko e teuteu leleí, taukei ʻoku hoko mai ʻi he kau tuʻumaʻu ʻi he malaʻe ngāué, pea mo e lotu kia Sihová te ne tokoniʻi koe ke leaʻaki ha leʻo-lahi feʻungamālie. Pe ko e lea mei he peletifōmú pe ki ha tokotaha ʻi he malaʻe fakafaifekaú, feinga ke fakahangataha hoʻo ngaahi fakakaukaú ki he founga ʻe lava ke tokoniʻi ai ʻa e tokotaha ʻe tahá ʻi heʻene fanongo ki he meʻa ʻokú ke leaʻakí.—Pal. 18:21.