ʻAi ke Lavameʻa ʻi he Fakaʻehiʻehi mei he Tauhele ko e Mānumanú
“Ka ko kinautolu kuo pau honau loto ke koloaʻia, ʻoku nau to ki he ʻahiʻahi, mo e tauhele.”—1 TIMOTE 6:9.
1. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau tokanga ʻo kau ki he ngaahi tauhelé?
KO E foʻi lea ko e “tauhelé” te ne ʻai nai koe ke ke fakakaukau ki ha toko taha tuli manu ʻokú ne fokotuʻu ha tauhele fakapuli ke maʻu ʻa e manu ʻoku ʻikai te ne ʻamanekina iá. Kae kehe, ʻoku fakamaʻalaʻala mai ʻe he ʻOtuá ke tau ʻilo ko e ngaahi tauhele fakatuʻutāmaki taha kiate kitautolú ʻoku ʻikai ko e ngaahi tauhele moʻoni pehē, ka ko e ngaahi meʻa te nau tauheleʻi nai kitautolu ʻi ha founga fakalaumālie pe fakaeʻulungāangá. Ko e Tēvoló ko e toko taha mataotao ia ʻi hono fokotuʻu ʻa e ngaahi tauhele peheé.—2 Kolinitō 2:11; 2 Tīmote 2:24-26.
2. (a) Ko e hā ʻa e tokoni ʻoku fai ʻe Sihova kiate kitautolu ke fakaʻehiʻehi ai mei he ngaahi tauhele fakatuʻutāmakí? (e) Ko e hā ʻa e tauhele tefito ʻoku fakahanga ʻa e tokangá ki ai he taimí ni?
2 ʻOku tokoni ʻa Sihova kiate kitautolu ʻaki hono fakahā mahino ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tauhele lahi mo kehekehe ʻa Sētané. Hangē ko ení, ʻoku fai fakatokanga mai ʻa Sihova ʻe lava ke hoko ʻa hotau loungutú, pe ngutú, ko ha tauhele ʻo kapau te tau lea ʻi he founga taʻe fakapotopoto, loto-ʻoho, pe lea ʻo kau ki he ngaahi meʻa ʻoku totonu ke ʻoua te tau lea ʻo kau ki ai. (Palōvepi 18:7; 20:25) Ko e loto-mahikihikí ʻe lava ke ne hoko ko e tauhele, pea pehē pē mo e feohi mo e kakai ʻoku ʻitangofuá. (Palōvepi 22:24, 25; 29:25) Ka tau sio ki ha toe tauhele ʻe taha: “Ka ko kinautolu kuo pau honau loto ke koloaʻia, ʻoku nau to ki he ʻahiʻahi, mo e tauhele, mo e ngaahi holi kehekehe, ʻa ia ʻoku fakasesele pea ko e meʻa ʻoku te lavea ai; ko e faʻahinga meʻa ʻoku nau lomekina ʻa e kakai ki he ʻauha mo e malaʻia.” (1 Tīmote 6:9) ʻE lava ke fakamatala nounou ʻa e makatuʻunga ki he tauhele ko ení ʻaki ʻa e foʻi lea ko e “mānumanu.” Neongo ʻoku faʻa hā ʻa e mānumanú ʻi he loto-ʻalovili ke koloaʻiá, ka ko hono moʻoní ʻoku lahi ʻa e ngaahi tafaʻaki ki he tauhele ko e mānumanú.
ʻOku Fai Fakatokanga Mai ʻa Sihova ʻo Kau ki he Fakatuʻutāmakí
3, 4. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku malava ke tau ako mei he hisitōlia ʻo e ongo mātuʻa ʻi he kuonga muʻá ʻo kau ki he mānumanú?
3 Ko hono tefitó, ko e mānumanú ko e holi fuʻu hulu pe tō ki tuʻa ke maʻu lahi ange, tatau ai pē pe ko e paʻanga, ngaahi koloa, mafai, fehokotaki fakasino, pe ko e ngaahi meʻa kehe. ʻOku ʻikai ko e ʻuluaki kakai kitautolu ke ʻai ki he tuʻunga fakatuʻutāmakí ʻaki ʻa e tauhele ko e mānumanú. ʻI he kuo hilí fuoloa, ʻi he ngoue ko ʻĪtení, naʻe tauheleʻi ʻe he mānumanú ʻa ʻIvi pea hili ia naʻá ne tauheleʻi ʻa ʻĀtama. Ko e hoa ʻo ʻIví, naʻá ne maʻu ha taukei lahi ange ia ʻi he moʻuí pea naʻe akoʻi fakahangatonu ia ʻe Sihova. Naʻe tokonaki ʻe he ʻOtuá kiate kinaua ha nofoʻanga ko e palataisi. Naʻe malava ke na maʻu ʻo mohu ʻi he meʻakai lelei mo kehekehe ʻa ia naʻe tupu ʻi he kelekele naʻe ʻikai ke ʻuliʻi. Naʻe malava ke na ʻamanekina ke maʻu ʻa e fānau haohaoa, ʻo nau nofo fakataha pea tauhi ki he ʻOtuá ʻo taʻe ngata. (Sēnesi 1:27-31; 2:15) ʻIkai ko e meʻa ia ʻoku ngali ʻe fakatupu-fiemālie ki ha taha pē ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá?
4 Ka, ʻoku ʻikai ke taʻofi ʻe hono maʻu ʻe ha taha ʻa e ngaahi meʻa feʻungá mei he hoko ʻa e mānumanú ko e tauhelé. Naʻe tauheleʻi ʻaki ʻa ʻIvi ʻa e ʻamanaki ke ne hoko ʻo tatau mo e ʻOtuá, ʻo maʻu ʻa e tauʻatāina lahi ange pea ke ne fokotuʻu kiate ia pē ʻa ʻene ngaahi tuʻunga. ʻOku hā ngali naʻe loto ʻa ʻĀtama ke hokohoko atu ʻa ʻene feohi mo hono hoa hoihoifuá, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e meʻa ʻe hokó. Koeʻuhi naʻa mo e ongo meʻa haohaoa ko ení naʻe tauheleʻi ʻaki ʻa e mānumanú, ʻoku mahino leva ʻa e ʻuhinga ʻe lava ke hoko ai ʻa e mānumanú ko e meʻa fakatuʻutāmaki ia kiate kitautolu.
5. ʻOku mahuʻinga fēfē ke tau fakaʻehiʻehi mei he tauhele ko e mānumanú?
5 Kuo pau ke tau tokanga telia naʻa tauheleʻi kitautolu ʻe he mānumanú koeʻuhi he ʻoku fai fakatokanga mai ʻa e ʻaposetolo ko Paulá kiate kitautolu ʻo ne pehē: “Ta ʻoku ʻikai te mou ʻilo ʻapē, ka ʻilonga ha niʻihi ʻoku ngaue taʻetotonu, ʻe ʻikai hanau tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua? ʻOua naʻa tuku ke kākāʻi kimoutolu: ʻoku ʻikai ha feʻauaki, pe ha lotu ki he aitoli, pe ha tono ʻunoho, pe ha moʻui fakapelepele, pe ha fai faka-Sotoma, pe ha kaihaʻa, pe ha manumanu, . . . te ne maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (1 Kolinitō 6:9, 10, fakaʻītali ʻamautolu.) Naʻe toe fakahā mai ʻe Paula: “Ka ko e meʻa ki he feʻauaki mo e angaʻuli kotoa pe, ʻumaʻā ʻa e manumanu, naʻa mo e lau ki ai ke mou fakaʻehiʻehi mei ai.” (ʻEfesō 5:1 [5:3, PM]) Ko ia ʻoku totonu ke ʻoua ʻe hoko ʻa e mānumanú ko ha meʻa ke lea ʻo kau ki ai ʻi he taumuʻa ke fakafiemālieʻi hotau kakano taʻe haohaoá.
6, 7. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻi he Tohi Tapú ʻoku nau fakamamafaʻi ʻa e mālohi ʻo e mānumanú? (e) Ko e hā ʻoku totonu ai ke hoko ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ko ení ko ha fakatokanga mai kiate kitautolu?
6 Kuo ʻai ʻe Sihova ke hiki ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lahi ko e fai fakatokanga ia kiate kitautolu ʻo kau ki he fakatuʻutāmaki ʻo e mānumanú. Manatuʻi ʻa e mānumanu ʻa ʻĀkaní. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá ke fakaʻauha ʻa Sielikō, ka ke ʻave ʻa e koulá, silivá, kopá, mo e ukameá ki Hono fale tauhiʻanga koloá. Naʻe ʻuluaki fakataumuʻa nai ʻa ʻĀkani ke muimui ki he fakahinohino ko iá, ka naʻe tauheleʻi ia ʻe he mānumanú. ʻI heʻene hū pē ki Sielikoó, naʻe hangē ko haʻane ʻalu ʻo fai fakatau pea ʻoku maʻamaʻa ʻaupito ʻa e ngaahi meʻá, kau ai mo ha pulupulu fakaʻofoʻofa naʻe feʻunga mālie ʻaupito kiate ia. ʻI heʻene toʻo hake ʻa e koula mo e siliva naʻe laui afe paʻanga ʻa hono mahuʻingá, naʻá ne fakakaukau nai, ‘Ko ha toki koloa lahi ē! ʻOku fuʻu maʻamaʻa fau, ʻoku meimei hangē ko haʻate kaihaʻasi pē ia.’ Pea ko hono moʻoní ko hono kaihaʻasí ia! ʻI heʻene mānumanu ki he meʻa naʻe totonu ke fakaʻauhá pe ʻoua ʻe tauhi maʻaná, naʻá ne kaihaʻa mei he ʻOtuá, pea naʻe iku eni ʻo mole ai ʻene moʻuí. (Siōsiua 6:17-19; 7:20-26) Fakakaukau ange foki, ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻo Kēhesi mo Siutasi ʻIsikalioté.—2 Tuʻi 5:8-27; Sione 6:64; 12:2-6.
7 ʻOku totonu ke ʻoua ʻe ngalo ʻiate kitautolu ʻa e moʻoniʻi meʻa naʻe ʻikai ko e kau pangani ʻa e toko tolu ko eni ʻoku lave ki ai ʻi ʻolungá, ʻo ʻikai te nau ʻilo ʻo kau ki he ngaahi tuʻunga ʻa Sihová. Ka, naʻa nau ʻi he vahaʻangatae fakatapui mo e ʻOtuá. Naʻa nau sio kotoa ki he ngaahi mana naʻe totonu ke fakamamafaʻi ai kiate kinautolu ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá pea mo e mahuʻinga ke kei maʻu ʻene hōifuá. Ka neongo ia, ko honau tōʻangá ʻa e tauhele ko e mānumanú. Ko kitautolu foki ʻe lava ke tau maumauʻi hotau vahaʻangatae mo e ʻOtuá ʻo kapau te tau fakaʻatā ke tauheleʻi kitautolu ʻe he mānumanú ʻi ha faʻahinga founga. Ko e hā ʻa e faʻahinga founga ʻo e mānumanú ʻoku tautefito ʻenau fakatuʻutāmakí kiate kitautolu?
Tauheleʻi ʻAki ʻa e Mānumanu ke Maʻu ʻa e Ngaahi Koloa
8. Ko e hā ʻa e fakatokanga ʻoku fai mai ʻe he Tohi Tapú ʻo kau ki he hoko ʻo koloaʻiá?
8 Kuo fanongo ʻa e kau Kalisitiane tokolahi taha ki he ngaahi fakatokanga maʻalaʻala mei he Tohi Tapú ke ʻoua ʻe fakatupulekina ʻa e ʻofa ki he koloá, ko e holi ke koloaʻiá. Fēfē ke ke toe vakai ki he niʻihi ʻo e ngaahi fakatokangá ni, ʻa ia ʻoku hā ʻi he Mātiu 6:24-33; Luke 12:13-21; mo e 1 Tīmote 6:9, 10? Neongo te ke fakakaukau nai ʻokú ke tali mo muimui ki he faʻahinga akonaki pehē ní, ʻikai ʻoku ngalingali naʻe mei pehē ʻe ʻĀkani, Kēhesi, mo Siutasi ʻoku nau loto-tatau mo e ngaahi fakatokangá ni? ʻOku hā moʻoni, ʻoku lahi ange ʻa e meʻa ʻoku fie maʻú ʻi he loto-tatau pē ki ai. Kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua ʻe uesia ʻa ʻetau moʻui fakaʻahó ʻe he tauhele ko e mānumanu ke maʻu ʻa e ngaahi koloá.
9. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau sivisiviʻi ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukaú ki he fakatau mai ha meʻa?
9 ʻI he moʻui fakaʻahó, ʻoku faʻa fie maʻu ke tau fakatau mai ʻa e ngaahi meʻa—ko e meʻakai, vala, mo e ngaahi meʻa ki he ʻapí. (Sēnesi 42:1-3; 2 Tuʻi 12:11, 12; Palōvepi 31:14, 16; Luke 9:13; 17:28; 22:36) Ka ʻoku langaʻi ʻe he māmani fakapisinisí ʻa e holi ki he ngaahi meʻa lahi ange mo foʻou ange. Ko e lahi ʻo e ngaahi tuʻuaki ʻi he nusipepá, makasiní, mo e TV ko e ngaahi feinga fakapuli ke langaʻi ʻa e mānumanú. ʻE toe ʻi ai nai ʻa e ngaahi feinga pehē ʻi he ngaahi fale koloá ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kote, ngaahi kofu mo e ngaahi falani, pea mo e ngaahi hiliʻanga meʻa ʻoku ʻi ai ʻa e sū foʻou, ngaahi meʻa fakaʻilekitolonika, mo e ngaahi meʻa-fai-tā. ʻE fakapotopoto ki he kau Kalisitiané ke nau ʻeke hifo kiate kinautolu, ‘Kuo hoko ʻa e fakatau maí ko e meʻa tuʻu-ki-muʻa pe ko e fakafiefia lahi taha ia ʻi heʻeku moʻuí?’ ‘ʻOku mātuʻaki fie maʻu kiate au ʻa e ngaahi meʻa foʻou ʻoku ou sio ki aí, pe ʻoku ʻai pē ʻe he māmani fakapisinisí ke tupu ʻa e ngaahi tenga ʻo e mānumanú ʻoku ʻi loto ʻiate aú?’—1 Sione 2:16.
10. Ko e hā ʻa e tauhele ʻa e mānumanú ʻoku hoko ko ha fakatuʻutāmaki ia tautefito ki he kau tangatá?
10 Kapau ʻoku hā ngali ko e fakatau mai ʻo ha meʻá ko e tauhele ia ʻoku faʻa hoko ki he kau fefiné, ʻoku hoko ʻa hono maʻu ʻa e paʻanga lahí ko e tauhele ia ki he kau tangata tokolahi. Naʻe fakatātaaʻi ʻe Sīsū ʻa e tauhele ko ení ʻaki ha tangata koloaʻia ʻa ia naʻe maʻu ha paʻanga lahi ka naʻá ne loto-ʻalovili ke ne ‘veteki hono ngaahi feleokó pea langa ke lalahi ʻo toki tānaki kātoa ki ai ʻene koloa tupú mo ʻene ngaahi meʻa leleí.’ Naʻe ʻikai ke tuku ʻe Sīsū ke ʻi ai ha toe veiveiua ʻo kau ki he fakatuʻutāmaki ʻo e meʻá ni: “Mou ʻā, ʻo leʻohi kimoutolu telia ʻa e ngaahi manumanu.” (Luke 12:15-21) Tatau ai pē pe ʻoku tau koloaʻia pe ʻikai, ʻoku totonu ke tau muimui ki he akonaki ko iá.
11. ʻI he founga fē ʻe tauheleʻi nai ai ha Kalisitiane ʻaki ʻa e mānumanu ke maʻu ha paʻanga lahi angé?
11 ʻOku faʻa langaʻi ʻi ha founga fakapulipuli ʻa e mānumanu ke maʻu ha paʻanga lahi ange, pe ke maʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻe lava ke fakatau ʻaki ʻa e paʻangá. ʻE fakahā mai nai ha founga ke ke hoko ʻo koloaʻia vave ʻaupito ai—ko e faingamālie ʻoku pehē ʻoku hoko tā tuʻo taha pē ʻi he moʻuí, ke ke hoko ʻo malu ʻi he founga fakapaʻangá ʻo fakafou mai ʻi hoʻo ngāueʻaki ʻa hoʻo paʻangá ki ha meʻa ke tupu ka ʻoku ʻi he tuʻunga taʻe pau. Pe ʻe fakataueleʻi nai kita ke maʻu paʻanga ʻi ha founga ngalingalikehe pe ʻi he ngaahi tōʻonga fakapisinisi taʻe fakalao. ʻE lava ke ikuʻi pe tauheleʻi kita ʻe he holi mānumanu ko ení. (Sāme 62:10; Palōvepi 11:1; 20:10) ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻi loto ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané kuo nau kamata ha pisinisi ʻi he ʻamanekina ʻe hoko ʻa honau ngaahi tokoua anga-falalá ko e faʻahinga tefito ia te nau fai ʻa hono fakatau ʻa e ngaahi meʻá. Kapau naʻe ʻikai ko ʻenau taumuʻá ke tokonaki pē ha meʻa pe ngāue ʻoku fie maʻú ʻaki ʻa e ‘fakafitefitaʻa, ʻo ngāueʻaki ʻa e ongo nimá ki he meʻa ʻoku leleí,’ ka ko ʻenau taumuʻá ke maʻu vave ha paʻanga ka ʻoku kau kovi ki honau kaungā-Kalisitiané, ʻoku nau ngāue ʻi he mānumanu. (ʻEfesō 4:28; Palōvepi 20:21; 31:17-19, 24; 2 Tesalonaika 3:8-12) Kuo tataki ʻe he mānumanu ki he paʻangá ʻa e niʻihi ke nau pele paʻanga ʻo fou ʻi he lulu mo e ngaahi founga meimei tatau. Ko e niʻihi kehe, ʻi he ʻikai te nau fakahā ʻa e kaungāongoʻi pe fakakaukau lelei, kuo nau fai vave ha fakaʻilo ʻi he ʻamanaki ke maʻu ha paʻanga lahi mei ai.
12. Ko e hā ʻoku tau ʻilo ai ʻe lava ke ikuʻi ʻa e mānumanu ki he koloá?
12 Ko e ngaahi meʻa ko ení ko e ngaahi tafaʻaki ia ʻa ia ʻoku feʻunga mālie ke sivisiviʻi ai kita kae malava ke tau ʻilo moʻoni pe ʻoku ngāue ʻi loto ʻiate kitautolu ʻa e mānumanú pe ʻikai. Naʻa mo e taimi ʻoku ngāue ai ia ʻi loto ʻiate kitautolú, ʻe lava ke tau liliu. Manatuʻi, naʻe liliu ʻa Sākeasi. (Luke 19:1-10) Kapau ʻoku ʻilo ʻe ha taha ko e mānumanu ki he ngaahi koloá ko e palōpalema ia kiate iá, ʻoku totonu ke ne loto-ʻalovili tatau tofu pē mo ia naʻe ʻia Sākeasí ke hao mei he tauhele ko ení.—Selemaia 17:9.
Mānumanu ʻi he Ngaahi Tafaʻaki Kehe ʻo e Moʻuí
13. Ko e hā ʻa e toe tauhele ʻa e mānumanú ʻoku fakahanga ʻe Sāme 10:18 ʻa ʻetau tokangá ki ai?
13 ʻOku faingofua ange ki he niʻihi ke nau ʻilo ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo e mānumanú ʻi he fekauʻaki mo e paʻangá pe koloá ʻi heʻenau ʻilo ʻa hono fakatuʻutāmaki ʻi he ngaahi founga kehe ʻoku ʻasi ai iá. ʻOku pehē ʻe he tikisinale ʻe taha ʻo kau ki he lea faka-Kalisí ʻo pehē ko e ngaahi foʻi lea ʻoku liliu ki he “mānumanú” pe “havalá” ʻoku ʻuhingá ko e “‘fie maʻu ha meʻa lahi ange’ ʻo fekauʻaki mo e mafai mo e hā fua, pea pehē ki he ngaahi koloa.” ʻIo, ʻe lava ke tauheleʻi kitautolu ʻaki ʻa e fie maʻu mānumanu ke maʻu ʻa e mafai ki he niʻihi kehé, ʻo ʻai nai kinautolu ke nau ilifia ʻi heʻetau pule kiate kinautolú.—Sāme 10:18.
14. Ko e hā ʻa e ngaahi tafaʻaki kuo hoko ai ʻo fakatuʻutāmaki ʻa e holi ke maʻu ʻa e mafaí?
14 Talu mei tuai, kuo saiʻia ʻa e kakai taʻe haohaoá ʻi heʻenau maʻu ʻa e mafai ki he niʻihi kehé. Naʻe tomuʻa ʻilo ʻe he ʻOtuá ko e ola fakamamahi ʻe taha ʻo e angahala ʻa e tangatá ko hono “puleʻi fakamamahi” ʻe he ngaahi husepānití ʻa honau ngaahi uaifí. (Sēnesi 3:16, NW) Kae kehe, kuo ʻikai ke ngata pē ʻa e tō nounou ko ení ʻi he nofo malí pē. ʻI he laui afeʻi taʻu hili ení, naʻe fakatokangaʻi ʻe ha toko taha tohi Tohi Tapu ʻo ne pehē “ʻi he taimi naʻe pule ai ha tangata ki he kakai ke nau kovi ai.” (Koheleti 8:9) ʻOkú ke ʻilo nai ʻoku moʻoni eni ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakapolitikalé mo e fakakautaú. Ka ʻoku tau feinga nai ʻi hotau ʻātakaí ke pule pe maʻu ha mafai lahi ange?
15, 16. ʻI he ngaahi tafaʻaki fē ʻe tauheleʻi nai ai ha Kalisitiane ʻaki ʻa e holi ke maʻu ha mafai lahi angé? (Filipai 2:3)
15 ʻOku tau felāveʻi kotoa mo e kakai kehe—ʻi hotau fāmilí pe kāingá, ʻi heʻetau ngāue fakamāmaní pe ʻi he ʻapi akó, ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi kaumeʻá, pea ʻi he fakatahaʻangá. ʻE hoko ʻi he taimi ʻe niʻihi, pe ʻe faʻa hoko te tau kau ki hono fili ʻa e meʻa ʻe faí, pea pehē ki he founga pea mo e taimi ʻe fai ai iá. ʻOku ʻikai ke hala pe kovi eni. Kae kehe, ʻoku tau saiʻia fuʻu lahi ʻi hono ngāueʻaki ʻa e mafai ʻoku tau maʻú? ʻOku tau saiʻia nai ke fai ʻa e fili aofangatukú pea loto ke fai pehē ʻo lahi ange? ʻOku faʻa fakahā ʻe he kau pule ʻi he māmaní ʻa e anga ʻo e fakakaukau pehē ʻaki ʻenau ʻātakaiʻi kinautolu ʻaki ʻa e kau tangata ʻioʻio pē, ʻa ia ʻoku ʻikai te nau fakahā ha fakakaukau kehe pea ʻoku ʻikai te nau poleʻi ʻa e feinga (pe mānumanu) ʻa honau kau pule fakamāmaní ki he mafaí.
16 Ko e tauhele eni ke fakaʻehiʻehi mei ai ʻi he feangainga mo e kaungā-Kalisitiané. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku mou ʻilo pe, ko kinautolu ʻoku pule ki he Senitaile ʻoku nau fakafieʻeiki ki he kakai, pea ko honau kau maʻolunga ʻoku nau fakamoʻulaloaʻi ʻa e kakai. Ka ʻe ʻikai pehe ʻiate kimoutolu: ka ko ia ʻoku ne holi ke hoko ko e lahi ʻiate kimoutolu te ne nofo ko homou sevaniti.” (Mātiu 20:25, 26) ʻOku totonu ke hā ʻa e anga-fakatōkilalo peheé ʻi he ngāue ʻa e kau mātuʻa Kalisitiane ʻi honau lotolotongá, pea mo ʻenau ngāue mo e kau sevānití, pea mo e takangá. Hangē ko ení, ʻe hā nai ha holi ke maʻu mafai ʻa ha ʻovasia pule ʻa ia ʻokú ne alea pē mo e kau mātuʻa kehé ʻo kau ki he ngaahi meʻa iikí ka ʻokú ne fai ʻiate ia pē ʻa e ngaahi fili mahuʻingá? ʻOkú ne loto-lelei moʻoni ke vaheʻi ʻa e ngaahi ngāué ki he niʻihi kehé? ʻE lava ke hoko ha ngaahi palōpalema kapau ʻe fuʻu tō tuʻa ʻo taʻe ʻuhinga lelei ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ki he fakataha ki he ngāue fakamalangá ʻoku taki ʻe ha sevāniti, ʻo aʻu ʻo ne fokotuʻu nai ha ngaahi tuʻutuʻuni.—1 Kolinitō 4:21; 9:18; 2 Kolinitō 10:8; 13:10; 1 Tesalonaika 2:6, 7.
17. Ko e hā ʻoku feʻunga mālie ai ke fai ha tokanga ki he meʻakaí ʻi he lave ki he tauhele ko e mānumanú?
17 Ko e meʻakaí ko e toe tafaʻaki ia ʻoku tauheleʻi ai ha niʻihi ʻaki ʻa e mānumanú. Ko hono moʻoní, ko e meʻa fakanatula ia ke maʻu ʻa e fiefia ʻi he kaí mo e inú; ʻoku lave ʻa e Tohi Tapú ki he meʻá ni ʻi he founga ʻoku fakahā ai ʻoku lelei ia. (Koheleti 5:18) Ka, ʻoku ʻikai ko ha meʻa ʻoku tātātaha ʻene hokó ʻa e tupu ʻa e holi ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni ʻi ha vahaʻa taimi lōloa, ʻo ne lakasi ʻa e meʻa ʻoku totonu ke fiefia aí pea ʻoku feʻungá. Kapau ʻoku ʻikai ko ha tafaʻaki feʻunga mālie ia ke fai ha tokanga ki ai ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá, ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku pehē ai ʻe he Folofola ʻa Sihová ʻi he Palōvepi 23:20: “ʻOua te ke ului ki he kau kai kava; ʻa e faʻahinga ʻoku hulu ʻenau kai kanomate”? Ka, ʻoku malava fēfē ke tau fakaʻehiʻehi mei he tauhele ko ení?
18. Ko e hā ʻa e sivisiviʻi kita ʻo kau ki he meʻakaí mo e inú ʻe lava ke tau fai?
18 ʻOku ʻikai ke fokotuʻu mai ʻe he ʻOtuá ke moʻuiʻaki pē ʻe heʻene kakaí ha ngaahi tuʻutuʻuni anga-fefeka ʻo kau ki he kaí. (Koheleti 2:24, 25) Ka ʻoku ʻikai te ne loto-lelei foki ki heʻetau ʻai ʻa e meʻakaí mo e inú ko e konga tuʻu-ki-muʻa ia ʻo ʻetau fetalanoaʻakí mo e ngaahi meʻa ʻoku tau fokotuʻutuʻu ke faí. ʻE lava ke tau ʻeke hifo, ‘ʻOku ou faʻa hoko ʻo fuʻu faivelenga ʻi heʻeku fakamatalaʻi ʻa e meʻakaí naʻá ku maʻú pe ʻoku ou palani ke maʻú?’ ‘ʻOku ou lea maʻu ai pē ʻo kau ki he meʻakaí mo e inu?’ Ko e toe fakaʻilonga ʻe taha ko e meʻa ʻoku tau fai ʻi ha kai naʻe ʻikai te tau kau ki hono teuteu iá pe ki hono totongi ʻo e meʻakai ko iá, ʻi hono fakaafeʻi nai kita ki he ʻapi ʻo ha taha kehe pe ʻi hono ala maʻu ʻa e meʻakaí ʻi ha fakataha lalahi faka-Kalisitiané. ʻOku tau hehema nai ʻi he ngaahi tuʻunga peheé ke kai lahi ange ʻi he meʻa ʻoku tau faʻa kaí? ʻOku tau manatuʻi naʻe fakaʻatā ʻe ʻĪsoa ke hoko ʻo mahuʻinga lahi fau ʻa e meʻakaí, ʻo ne iku ai ki he maumau tuʻuloa.—Hepelū 12:16.
19. ʻI he founga fē ʻe lava ke hoko ai ʻa e fiemālie fakaefehokotaki fakasinó ko ha palōpalema?
19 ʻOku fakamaama kitautolu ʻe Paula ʻo kau ki ha toe tauhele ʻe taha: “Ka ko e meʻa ki he feʻauaki mo e angaʻuli kotoa pe, ʻumaʻā ʻa e manumanu, naʻa mo e lau ki ai ke mou fakaʻehiʻehi mei ai, telia ʻa e tāu ʻo e feangai ʻa e kakai lotu.” (ʻEfesō 4:17-19; 5:1 [5:3, PM]) Ko hono moʻoní, ʻe lava ke tupu ʻa e mānumanu ki he fiemālie ʻoku maʻu ʻi he fehokotaki fakasinó. ʻOku feʻunga mālie ʻa hono maʻu ʻa e fiemālie ko ení ʻi he lotolotonga ʻo e nofo malí. ʻOku fakahoko ʻe he ʻofa ongoʻi vāofi ʻoku fekauʻaki mo e fiemālie ko ení ʻa hono tokoniʻi ʻa e husepānití mo e uaifí ke na femateakiʻaki ʻi ha ngaahi taʻu lahi ʻo e nofo malí. Kae kehe, ʻoku toko siʻi ʻa e kakai te nau fakaʻikaiʻi ʻa e pehē kuo fuʻu fakamamafaʻi lahi ʻi he māmani ʻi he ʻaho ní ʻa e fehokotaki fakasinó, ʻo nau fakahā ko e meʻa totonu pē ʻa e meʻa ko e fakahāhā ia ʻo e mānumanú naʻe lave ki ai ʻa Paula. Ko e fakakaukau hala ko eni ʻo kau ki he fehokotaki fakasinó ʻoku tautautefito ʻa hono tali iá ʻe he faʻahinga ʻoku nau fakaʻatā kinautolu ki he ʻulungāanga taʻe taau mo e telefua ʻoku faʻa ʻasi mai he taimí ni ʻi he ngaahi filimi, vitiō, mo e ngaahi makasini, pea pehē ʻi he ngaahi faiʻanga fakafiefiá.
20. ʻI he founga fē ʻoku malava ai ke fakahā ʻe he kau Kalisitiané ʻoku nau tokanga ʻo kau ki he fakatuʻutāmaki ko e mānumanu ʻi he fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó?
20 ʻOku fakahā ʻe he fakamatala ʻo kau ki he angahala ʻa Tēvita mo Patisepá ʻe lava ke fakaʻefihiaʻi ha taha ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻe he tauhele ko e mānumanu ki he fehokotaki fakasinó. Neongo naʻe tauʻatāina ʻa Tēvita ke ne maʻu ʻa e fiemālie ʻi he lotolotonga ʻo ʻene nofo malí, naʻá ne fakaʻatā ke tupu ʻa e holi ki he fehokotaki fakasino taʻe taau. ʻI heʻene fakatokangaʻi ʻa e hoihoifua ʻa e uaifi ʻo ʻUlaiá, naʻe ʻikai te ne puleʻi ʻa ʻene fakakaukau mo e ngāue ʻo kau ki hono maʻu ʻa e fiemālie taʻe taau mo Patisepá. (2 Sāmiuela 11:2-4; Sēmisi 1:14, 15) Kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei he founga ko eni ʻo e mānumanú. Naʻa mo e lotolotonga ʻo e nofo malí ʻoku taau ke tau fakaʻehiʻehi mei he mānumanú. ʻE kau ki he meʻá ni ʻa hono talitekeʻi ʻa e ngaahi tōʻonga fakaefehokotaki fakasino tō tuʻa. Ko ha husepāniti ʻoku loto-ʻalovili ke ne fakaʻehiʻehi mei he mānumanu ʻi he tafaʻaki ko ení te ne tokaʻi moʻoni ʻa hono hoá. Ko ia ai, ko ha fili te na fai ʻo kau ki he fakavahavaha fānaú he ʻikai ke lau ʻe he husepānití ʻoku mahuʻinga ange ke maʻu ʻene fiemālié ʻi he moʻui lelei fakasino ʻa hono uaifí ʻi he lolotongá ni pe ʻi he kahaʻú.—Filipai 2:4.
Hokohoko Atu ke Ke Loto-ʻAlovili ke Fakaʻehiʻehi mei he Mānumanú
21. Ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua ʻe fakatupu-lotosiʻi kiate kitautolu ʻa e fakamatala ko eni ʻo kau ki he mānumanú?
21 ʻOku ʻikai ke fai ʻe Sihova ʻa e ngaahi fakatokangá tupu mei heʻene taʻe falala kiate kitautolu. ʻOkú ne ʻilo ʻoku loto ʻa ʻene kau sevāniti līʻoá ke nau mateaki kiate ia, pea ʻokú ne tui pau ʻe hokohoko atu ʻa e fai pehē ʻa e tokolahi taha ʻo kinautolu. ʻOkú ne fakahā ʻo fekauʻaki mo ʻene kakaí fakalūkufua ʻo hangē ko ia naʻá ne leaʻaki ʻo kau kia Siopé ʻi heʻene lea kia Sētane: “Kuo ke tokangaʻi ʻa ʻeku tamaioʻeiki ko Siope? ʻa e ʻikai ha taha ʻi mamani ʻoku tatau mo ia? he ko e tangata haohaoa mo angatonu, ʻoku ʻapasia ki he ʻOtua mo afe mei he kovi”? (Siope 1:8) Ko ʻetau Tamai fakahēvani anga-ʻofá mo anga-falalá ʻokú ne fai fakatokanga mai kiate kitautolu ʻo kau ki he ngaahi tauhele fakatuʻutāmakí, ʻo hangē ko e ngaahi tauhele ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi faʻahinga kehekehe ʻo e mānumanú, koeʻuhí ʻokú ne loto ke tau hoko atu ʻo taʻe mele mo anga-tonu kiate ia.
22. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku totonu ke tau faí kapau kuo fakahā ʻe heʻetau akó ʻoku ʻi ai ha tafaʻaki fakatuʻutāmaki ʻiate kitautolu pe ko ha vaivaiʻanga?
22 Kuo tau maʻu kātoa ʻi he tukufakaholó ʻa e hehema ki he mānumanú, pea kuo tau fakatupulekina nai eni ʻi he tākiekina ʻa e māmani fulikivanu ko ení. Fēfē kapau naʻá ke fakatokangaʻi ha tafaʻaki ʻokú ke vaivai ai ʻi he lolotonga ʻo ʻetau ako ki he mānumanú, ʻi he fekauʻaki mo e paʻanga, koloa, mafai, meʻakai, pe fiemālie fakaefehokotaki fakasinó? ʻAi ki ho lotó ʻa e faleʻi ʻa Sīsū: “Pea kapau ʻe fakatūkia koe ʻe ho nima, tuʻusi atu ia: ʻoku ngutuhuaange haʻo aʻu nima taha ki he moʻui, ʻi haʻo mole nima ua ki he Kihena.” (Maʻake 9:43) Fai ha faʻahinga liliu pē ʻoku fie maʻu ke ke faí ʻo fekauʻaki mo e anga ʻo e fakakaukau mo e ngaahi meʻa ʻokú ke fakamahuʻingaʻí. Fakaʻehiʻehi mei he tauhele fakatupu-mate ko e mānumanú. Ko ia ai, ʻi he tokoni ʻa e ʻOtuá te ke “aʻu . . . ki he moʻui.”
Ko e Hā ʻa e Meʻa Kuó u Ako?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau tokanga ʻo kau ki he tauhele ko e mānumanú?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe tauheleʻi nai ai kitautolu ʻe he mānumanu ke maʻu ʻa e ngaahi koloá?
◻ ʻI he founga fē ʻe hoko nai ai ʻa e mānumanú ʻi he ngaahi tafaʻaki kehe ʻi heʻetau moʻuí ko e fakatuʻutāmaki lahi ia?
◻ Ko e hā ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻoku totonu ke tau maʻu ʻo kau ki ha vaivaiʻanga ʻiate kitautolu ʻo kau ki he mānumanú?