ʻOku Vavé Ni Mai—Ha Māmani ʻOku ʻIkai Toe ʻI Ai ha Tau!
ʻI TISEMA 24, 1914, naʻe laka atu ai ʻi he vahaʻa kolotaú ha sōtia Pilitania ko ha talavou naʻe hingoa ko Jim Prince, ke ne lea ki ha tangata sōtia Siamane. Naʻe ʻeke ange ʻe he Siamané: “ʻOku tau tupuʻanga tatau pē, ka ko e hā ʻoku tau tau aí?” ʻI he ngaahi taʻu ki mui ai, naʻe fakahā moʻoni ʻe Prince: “ʻOku teʻeki ai pē ke u ʻilo ʻa e tali ki he fehuʻi ko iá.”
Naʻe feohi ʻa e kau sōtia ʻo e kau tau ʻa Pilitaniá mo Siamané pea nau vaʻinga soka, pea aʻu ʻo nau fefoakiʻaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa faka-Kilisimasí ʻi ha uike ʻe taha naʻe kehe ʻaupito ʻi he 1914. Ko hono moʻoní, ko e tukulolo fakataimi ko ia ʻa e taú, naʻe ʻikai ke fakaekautaki. Naʻe ʻikai ke loto ʻa e kau senialé ia ke ʻilo ʻe heʻenau kau sōtiá ko e “filí” ʻoku ʻikai ko ha meʻa lahi fakaʻulia ʻo hangē ko ia kuo fakahā ʻe he ngaahi fakamatala maʻu hala ʻo fekauʻaki mo e taú. Naʻe manatuʻi ʻe ha sōtia Pilitania ki mui mai ko Albert Moren: “Kapau naʻe hokohoko atu ʻa e tukulolo fakataimi ʻa e taú ʻi ha toe uike ʻe taha, naʻe mei faingataʻa ʻaupito ke toe fai ha tau ia.”
ʻOku hā mei he hoko tuʻungaʻa ʻa e tukulolo fakataimi ʻo e tau pē ko iá, naʻa mo e kau sōtia tokolahi kuo akoʻí ʻoku nau fakaʻamu ki he melinó kae ʻikai ko e taú. Ko e kau sōtia tokolahi taha ʻa ia kuo nau ʻilo ʻa e fakalilifu ʻo e taú te nau poupou ki he palōvepi faka-Sepení: “Tuku pē ke ʻalu ki he taú ʻa e toko taha ʻoku ʻikai te ne ʻilo pe ko e hā ʻa e taú.” ʻOku ʻikai ha veiveiua, kapau ʻe fai ha savea ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí fakalūkufua ʻi māmani lahi ʻe hā mei ai ko e fuʻu tokolahi taha ʻoku nau saiʻia ʻi he melinó kae ʻikai ko e taú. Ka ʻe lava fēfē hano fakahoko ʻo e holi ʻa e kakai tokolahi tahá ki he melinó ki he māmaní?
Kuo pau ke liliu ʻa e ngaahi anga ʻo e fakakaukaú ki muʻa kae toki liʻaki ʻa e taú. ʻOku pehē ʻe he konisitutone ʻa e Kautaha ʻo e UN ki he Meʻa Fakaakó, Fakasaienisí, mo e Anga ʻo e Nofo ʻa e Kakaí: “Koeʻuhi ʻoku kamata ʻa e ngaahi taú ʻi he ngaahi fakakaukau ʻa e tangatá, ko ia ʻoku fie maʻu ke taukapoʻi ʻa e melinó ʻi he fakakaukau ʻa e tangatá.” Ka ko e anga ʻo e nofo ʻa e kakaí ʻi he ʻaho ní, ʻa ia ʻoku mafolalahia ai ʻa e taʻe falalá mo e tāufehiʻá, ʻoku fakaʻau ke lahi ange ʻa e fakamālohí ia kae ʻikai ko e melinó.
Ka neongo ia, naʻe talaʻofa ʻe he ʻOtuá tonu ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe tohi tongi ai ʻa e melinó ki he ngaahi fakakaukau ʻa e kakai ʻoku nau saiʻia ki he māʻoniʻoní. Naʻá ne pehē ʻo fakafou mai ʻi heʻene palōfita ko ʻAiseá: “Pea te ne [ko e ʻOtua] fakamaau ʻa e vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻanga, pea te ne sivi ʻa e meʻa ʻa e ngaahi kakai lahi: pea te nau tuki huo ʻaki ʻenau ngaahi heleta, mo e ngaahi hele ʻauhani ʻaki honau ngaahi tao: ʻe ʻikai ofa heleta ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau.”—ʻAisea 2:4.
Tokoniʻi ke Tupu ʻi he Fakakaukaú ʻa e Melino
ʻE malava ke hoko ha liliu fakaofo pehē ʻi he fakakaukaú? ʻE ʻi ai ha taimi ʻe maluʻi ʻe he kakaí ʻa e melinó kae ʻoua ʻe fakalāngilangiʻi ʻa e taú? Fakakaukau ange ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Wolfgang Kusserow. ʻI he 1942 naʻe tuʻusi ai ʻe he kau Nasí ʻa e ʻulu ʻo e toko taha Siamane taʻu 20 ko ʻení koeʻuhi he ‘naʻe ʻikai te ne fie ako ki he taú.’ Ko e hā naʻá ne fili ai ke ne maté? ʻI ha fakamatala naʻe hiki, naʻá ne hiki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he Tohi Tapú ʻo hangē ko e, “Te ke ʻofa ki ho kaungaʻapi ʻo hange ko hoʻo ʻofa kiate koe” pea mo e, “He ʻilonga kinautolu ʻoku ala ki he heletā te nau mate heletā.” (Mātiu 22:39; 26:52) Ko ia naʻá ne ʻeke lea totonu: “Naʻe ʻai ʻe hotau Toko Taha Fakatupú ke tohi kotoa ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení maʻá e ʻuluʻakaú?”
Ko e folofola ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻe hiki ʻi he Tohi Tapú, ko e “koto malohi” pea naʻá ne ueʻi ʻa e talavou Fakamoʻoni ʻa Sihova ko ʻení ke tulitāupau ki he melinó, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko kiate iá. (Hepelū 4:12; 1 Pita 3:11) Ka naʻe ʻikai ko Wolfgang Kusserow pē naʻá ne tulitāupau ki he melinó. ʻI he tohi ko e The Nazi Persecution of the Churches 1933-45, ʻoku lave ai ʻa J. S. Conway ki he tauhiʻanga tohi ʻa e kau Nasí ʻa ia ʻokú ne fakamoʻoniʻi ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he tuʻunga ko ha kulupú naʻa nau fakafisi ke toʻo mahafu. Pea hangē ko ia naʻe fakaeʻa ʻe Conway, ko ha tuʻu loto-toʻa pehē naʻe meimei hangē pē ia ko haʻanau fakamoʻoni ʻi ha tohi ʻo fakamafaiʻi pē ʻa hono tāmateʻi kinautolú.
ʻI he ʻahó ni ʻoku hokohoko atu ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he tulitāupau ki he melinó, tatau ai pē pe ko e hā honau faʻahinga pe puleʻanga ʻoku nau kau ki aí. Ko e hā ʻa hono ʻuhingá? Koeʻuhi he kuo nau ako mei he Tohi Tapú ko e kau sevāniti moʻoni ʻa e ʻOtuá kuo pau ke nau tuki huo ʻaki ʻa ʻenau ngaahi heletaá. ʻE malava ke fakamoʻoni tonu ki he moʻoniʻi meʻa ko ʻení ha talavou tangata ko ʻAlekanitilou mei ʻAsenitina, ʻa ia naʻá ne nofo hili mai ki ʻIsileli ʻi he 1987.
ʻI he taʻu ʻe tolu naʻe nofo ai ʻa ʻAlekanitilou ʻi ha faama pea lolotonga iá naʻá ne ako ʻi ha ʻunivesiti peá ne ngāue ʻi he ngaahi hōtele mo e ngaahi fale kai kehekehe. ʻI he lolotonga ʻa e taimi ko ʻení, naʻe kamata ke ne lau ʻa e Tohi Tapú pea naʻá ne fekumi ki ha taumuʻa ʻi he moʻuí. Sinoemeʻa, naʻá ne ʻunaloto ke mamata ki ha māmani ʻa ia ʻe lava ke maʻu ai ʻe he kakaí ʻa e melinó mo e fakamaau totonú. Ko ʻAlekanitilou—ko ha toko taha Siu ia—naʻá ne ngāue fakataha mo e kau Siu mo e kau ʻAlepeá ka naʻá ne saiʻia ange pē ke ʻoua naʻa kau ia ki ha faʻahi.
ʻI he 1990 ko hano kaumeʻa naʻá ne ako ʻa e Tohi Tapú mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová naʻá ne fakaafeʻi ʻa ʻAlekanitilou ki ha fakataha ʻaho pē ʻe taha ʻi Haifa. Naʻá ne ʻohovale ʻi heʻene sio ki he toko 600 ʻo e kau Siu mo e kau ʻAlepea naʻa nau feohi fiefia ʻi he fakatahá, pea naʻá ne fakakaukau ʻiate ia pē, ‘Ko e founga totonu ʻeni ke nofoʻaki ʻe he kakaí.’ ʻI he vahaʻa taimi ko e māhina ʻe ono, naʻe hoko ai ia ko e toko taha Fakamoʻoni pea ʻi he taimí ni ʻokú ne vaheʻi ʻa e lahi taha ʻo hono taimí ke malangaʻi ʻa e pōpoaki ʻi he Tohi Tapú ʻo kau ki he melinó.
Founga ʻE Fakahoko Mai ai ʻe he ʻOtuá ʻa e Melinó
Neongo ko e ngaahi fakatātā fakaueʻiloto ʻeni, ka ko e meʻa ʻoku tātātaha pē ʻenau hoko ʻi he māmaní he ʻahó ni. Neongo ko e fokotuʻutuʻu lolotonga ní ʻokú ne lau pē ki he melinó ʻaki hono ngutú, ka ʻokú ne poupouʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fekauʻaki mo e taú. Te ke saiʻia ke ke nofo ʻi ha kauhala, ʻa ia ko e kakai ʻoku nofo ʻi aí ʻoku nau fakamoleki ʻa e peseti ʻe 7 ki he 16 ʻo e paʻanga ʻoku nau maʻú ki he ngaahi meʻafaná mo e ngaahi meʻa ke leʻohi mo maluʻi ʻaki ʻa honau ngaahi falé? Ko hono moʻoní, ko e meʻa ia kuo fai ʻe he ngaahi puleʻangá ʻo fakafou ʻi he ngaahi fakamole fakakautau ʻi he ngaahi taʻu ki mui ní. ʻOku ʻikai ke fai ha ofo ai, ʻoku fakahā ʻe he kikite ʻa ʻAiseá ko e faʻahinga ʻo e tangatá fakalūkufua ʻe ʻikai ʻaupito te nau tuki huo ʻaki ʻa ʻenau ngaahi heletaá kae ʻoua ke hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “sivi ʻa e meʻa ʻa e ngaahi kakai lahi.” ʻE anga-fēfē haʻane fai ʻa e meʻa ko iá?
Ko e founga tefito ki he fakatonutonu ʻo e ngaahi meʻá ko e Puleʻanga ʻo Sihova ko e ʻOtuá. Naʻe kikiteʻi ʻe he palōfita ko Tānielá ʻo pehē “ko e ʻOtua ʻo Langi te ne fokotuʻu ha puleʻanga ʻe ʻikai fulihi ʻo taʻengata.” ʻOkú ne tānaki mai, ko e Puleʻanga ko ʻení, te ne “laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia [ngaahi founga pule fakaemāmaní], kae tuʻu pe ia ʻo taʻengata.” (Tāniela 2:44) ʻOku fakahā ʻe he ngaahi lea ko ʻení ʻe fokotuʻu maʻu ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa ʻene pule ki he māmaní kātoa. ʻE ʻai ʻe he Puleʻangá ke ʻikai ke kei ʻi ai ha fefakavahaʻaʻaki, ʻi hono toʻo atu ʻa e ngaahi fakangatangataʻanga fakafonuá. ʻIkai ko ia pē, ka koeʻuhi ko e kakai ʻoku pule mai ki ai ʻa e puleʻangá “ko e kau ako ʻa Sihova,” ʻe “lahi ʻenau melino.” (ʻAisea 54:13) Tā neʻineʻi ke tala mai ʻe Sīsū kiate kitautolu ke tau lotu ki he ʻOtuá: “Ke hoko hoʻo pule [“puleʻanga,” NW]”!—Mātiu 6:10.
Ko Hono Toʻo ʻa e Ngaahi Faingataʻaʻiaʻanga Fakalotú
ʻE toʻo foki ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi faingataʻaʻiaʻanga fakalotu ki he melinó. Naʻe fakatupunga ʻe he lotú ʻa e fepaki fakakautau fuoloa taha ʻi he hisitōliá—ko e ngaahi tau Kaluseti, pe “Ngaahi Tau Toputapu,” naʻe kamata ʻe he Tuʻi Tapu ko Urban II ʻi he 1095 T.S.a ʻI hotau senitulí kuo tuʻu-ki-muʻa ʻa e haʻa faifekaú ʻi hono fakaʻaiʻai ke manakoa ʻa hono poupouʻi ʻa e ngaahi taú, naʻa mo e ngaahi tau ko ia ʻoku fekauʻaki mo e meʻa fakaemāmani ʻataʻatā pē ia.
ʻI he lave ki he kaunga ʻa e ngaahi siasi naʻa nau pehē ʻoku nau Kalisitiané ʻi he lolotonga ʻo e Tau I ʻa e Māmaní, naʻe tohi ʻe he tangata tohi-hisitōlia ko Paul Johnson: “Naʻe ʻikai ke malava ʻe he haʻa faifekaú pea ko e tokolahi taha ʻo kinautolu naʻa nau taʻe loto ke fakamuʻomuʻa ʻa e tui faka-Kalisitiané ʻi he puleʻanga naʻa nau kau ki aí. Ko e tokolahi taha naʻa nau fili ki he founga faingofua angé pea naʻa nau fakatatauʻi ʻa e lotu faka-Kalisitiané mo e mamahiʻi-fonuá. Naʻe ekinakiʻi ʻa e kau sōtia Kalisitiane kotoa pē mei ha faʻahinga siasi pē ke nau fetāmateʻaki pē ʻi he huafa ʻo honau Fakamoʻuí.”
Kuo fai ʻe he lotú ʻa e meʻa lahi ange ke tafunaki ʻa e taú kae ʻikai ʻi hono poupouʻi ʻa e melinó. Ko hono moʻoní, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e lotu loí ʻoku hangē ko ha fuʻu “feʻauaki” ʻokú ne fakatōliʻa ʻa e loto ʻo e kau pule ʻo e māmaní. (Fakahā 17:1, 2) ʻOku fakahā mahino ʻe he ʻOtuá ko e fuʻu feʻauakí naʻá ne fakatupu ke lilingi ʻa e toto ʻo kinautolu kotoa pē kuo tāmateʻi ʻi he māmaní. (Fakahā 18:24) Ko hono olá, ʻe toʻo fakaʻaufuli ʻo taʻe ngata ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e fakafaingataʻaʻiaʻanga ko ʻeni ki he melinó.—Fakahā 18:4, 5, 8.
Naʻa mo e ʻikai ke toe ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa fakatupu-mavahevahe ʻo hangē ko e ngaahi meʻa fakapolitikalé mo e lotu loí, ʻe ʻikai pē ke tolonga ʻa e melinó ia kae ʻoua ke toʻo atu ʻa e toko taha fakalanga-tau lahi tahá—ko Sētane ko e Tēvoló. Ko e ngāue fakaʻosi ia ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ke ne fai ʻi heʻene fokotuʻutuʻu ke fakahoko mai ʻa e melino kakato ki he māmaní. ʻOku fakamatala ʻi he tohi Fakahā ʻi he Tohi Tapú ʻo pehē ko Sētané ʻe “puke” pea “haʻi” pea “li ia ki he Luo” koeʻuhi “ke ʻoua te ne toe kākāʻi ʻa e kakai.” Pea ʻi he hili iá ʻe toki fakaʻauha ʻosiʻosingamālie ia.—Fakahā 20:2, 3, 10.
ʻOku ʻikai ko ha misi pē ʻa e talaʻofa ʻi he Tohi Tapú ki he ʻikai ke toe ʻi ai ha taú. Ko e fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki he melinó kuo ʻosi kamata ia. Kuo ʻosi fokotuʻu ʻa hono Puleʻangá ʻi hēvani pea kuo ʻosi mateuteu ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ke fakapapauʻi ʻa e melino ʻi māmani lahi. Lolotonga iá, ko e laui miliona ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻa ia ʻoku nau poupouʻi ʻa e founga pule fakahēvani ko ʻení, kuo nau ʻosi ako ke nau nofo melino.
Ko ia ai, ʻoku hā mahino, ʻoku tau maʻu ha ngaahi ʻuhinga lelei ke tau tui ai ʻoku ʻikai ke taʻe mataʻofia ʻa e ngaahi taú. Ko e meʻa lelei angé, ʻe lava ke tau hanga atu ki he ʻaho ʻoku vavé ni mai ʻe fakangata ai ʻe Sihova ʻa e taú ʻo taʻe ngata. (Sāme 46:9) Te ne fakapapauʻi ʻoku vavé ni mai ha māmani ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha tau.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe hoko ʻa e kau taki lotú tonu ko e kau tangata tau. ʻI he Tau ʻa Hastings ʻi Pilitania (1066), ko e pīsope Katolika ko Odo naʻá ne fakatonuhiaʻi ʻa ʻene kau longomoʻui ʻi he taú ʻaki ʻa ʻene ngāueʻaki ha pōvai kae ʻikai ko ha heletā. Naʻá ne pehē kapau ʻoku ʻikai ke lilingi ha toto, ʻoku malava mo maʻu ʻa e totonu ʻe ha tangata ʻo e ʻOtuá ke ne fai tāmate. ʻI he ʻosi ʻa e senituli ʻe nima mei ai, ko Katinale Ximenes tonu pē naʻá ne taki ʻa e fakatūʻuta ʻa e kau Sepení ki ʻAfelika Tokelaú.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Te ke malava ʻo moʻui ʻi ha māmani foʻou ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha tau