Ko e Talaʻofa ki ha Māmani ʻIkai ʻI Ai ha Fakameleʻi
KUO hū ʻa e fakameleʻí ʻo ʻasi ʻi he tuʻunga kotoa pē ʻo e sōsaietí. ʻOku hā ngalingali heʻikai toe lava ʻo māpuleʻi ʻa e fakameleʻí tatau ai pē pe ʻi he founga-pulé, saienisí, ngaahi sipotí, lotú pe pisinisí.
ʻI he fonua ki he fonua, ʻoku hā ʻi he ngaahi maʻuʻanga ongoongó ʻa e ngaahi ongoongo fakamamahi ʻo e fakameleʻí ʻi he ngaahi tuʻunga fakamā. Ko e tokolahi kuo nau fai ha tukupā ke tauhi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakaí ka ʻoku haá ʻoku nau tauhi pē ʻe kinautolu ia ʻenau ngaahi fiemaʻú ʻaki ʻa hono maʻu ʻa e ngaahi totongi fufū mo e ngaahi totongi fakafoki. ʻOku mafolalahia ʻa e hia ʻoku ui ko e hia ʻa e kau ngāue ʻōfisí. ʻOku fakaʻau pē ki he toe tokolahi ange ʻa e kakai ʻi he tuʻunga māʻolunga fakasōsialé pe ʻi he tuʻunga fakaʻikonōmiká ʻoku nau halaia ʻi he tuʻunga fakaeʻulungaanga māfatukituki mo hono fai ʻo e ngaahi faihia ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi ngāueʻanga ʻoku nau kau ki aí.
ʻOku fakautuutu ʻa e hohaʻá ʻi he fakamatala ʻa e tohi ʻe taha ʻi ʻIulope ʻo pehē ko e “‘lahi fau ʻo e fakameleʻí’—ko e tōʻonga ia ʻa ia ko e kau ʻōfisa māʻolungá, kau minisitaá, pea faʻa lahi foki ko e kau taki ʻi he fonuá ʻoku nau fiemaʻu ha ngaahi totongi ʻi he founga hala ki muʻa pea nau toki tali ha ngaahi fakatau lalahi mo e ngaahi langa.” ʻI he fonua ʻe taha “kuo fakatotoloʻi fakapolisi ʻi he taʻu ʻe ua pea meimei fai fakaʻaho ʻa e fakahū ʻo tauhi faka-lao ka kuo ʻikai pē te ne taʻofi ʻe ia ʻa e kau taʻemangoi ʻi he koví,” ko e fakamatala ia ʻa e makasini Pilitānia ko e Economist.
Ko e tokolahi ʻi he ʻahó ni ʻoku nau ongoʻi ʻoku ʻikai ke nau toe falala ki ha taha koeʻuhi ko e mafolalahia pehē ʻo e fakameleʻí. ʻOku nau toe fakamanatu mai ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e tokotaha tohi Tohitapu ko Tēvitá ʻi heʻene pehē: “Kuo nau afe kotoa, kuo nau hoko ko e koto fakalielia [“fakameleʻi,” NW]; ʻoku ʻikai ha taha ʻoku failelei, ʻoku ʻikai ʻaupito ha taha.”—Sāme 14:3.
ʻOku fēfē ʻa hoʻo fekuki mo e moʻoniʻi meʻa ko ia ko e mafolalahia ʻo e fakameleʻí? Ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi he ʻaho ní ʻoku faingofua pē ʻa ʻenau taʻetokangaʻi iá. Ka neongo ai pē pe ʻokú ke taʻetokangaʻi ʻa e fakameleʻí, te ne kei fakalotomamahiʻi pē koe. ʻO anga-fēfē?
ʻOku Uesia Koe ʻe he Fakameleʻí
Ko e fakameleʻí fakatouʻosi ʻi he tuʻunga māʻolunga mo e siʻisiʻi ʻoku toe hiki hake ai ʻa e totongi ʻo e fakamolé, holoki ʻo siʻi ange ai ʻa e tuʻunga lelei ʻo e koloá, pea ko hono olá ia ko e siʻi ʻo e ngaahi ngāué mo e vahe kovi. Ko e fakatātaá, kuo fakafuofua ko e ngaahi hia hangē ko e kākaaʻi ʻo e koloa kehé mo e kākā ʻi he paʻangá kuo ʻi he tuʻunga ia ʻa ia ʻoku liunga hongofulu ʻa hono lahí ʻi hono fakatahaʻi kotoa ʻo e hae falé, kaihaʻa ʻi he founga fakamālohí, mo e kaihaʻá. ʻI he New Encyclopædia Britannica (1992) ʻoku fakamatala ai ko e “fakamole ki he hia ʻa e ngaahi kautaha lalahi ʻi he ʻIunaite Seteté kuo fakafuofua ki he $200,000,000,000 ʻi he taʻu—ʻo liunga tolu ʻa hono lahí ʻi he fakamole ki he fakakātoa ʻo e ngaahi hiá.” ʻOku pehē ʻi he maʻuʻanga fakamatala ko ʻení, lolotonga ʻoku teʻeki ʻiloʻi nai ʻa hono ngaahi nunuʻá, “ko e ngaahi faihia peheé ʻoku ʻi ai ʻene uesia lahi ʻa e malu ʻa e kau ngāué, kau fakataú, pea mo e ʻātakaí.”
Ko e ngaahi fua tamaki ʻo e fakameleʻí ʻokú ne fakamanatu mai kiate kitautolu ʻa e ngaahi lea ʻa e Tuʻi ko Solomoné: “Pea u foki ai ʻo vakai ʻa e ngaahi fakamalohi kehekehe ʻoku fai ʻi he lalo laʻa: pea vakai, ko e loʻimata é ʻo siʻi fakamalohia, kae ʻikai ha taha ke fakafiemalie kiate kinautolu; ʻio, ʻi he feituʻu ʻa fakamalohi naʻe ai ha fefeka, kae ʻikai ha taha ke fai ha fakafiemalie ki he faʻahinga ko é.”—Koheleti 4:1.
Ko ia ai, te tau tukuange noaʻia leva ai kitautolu ki he fakameleʻí? ʻOku taʻealataʻofi ia? Ko ha misi ia ʻoku taʻemalava ke ʻi ai ha māmani ʻikai fakameleʻí? ʻOku fakafiefiá, ʻe ʻikai! ʻOku akoʻi mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu ko e fakamaau taʻetotonú mo e maumaulaó kuo vavé ni ke toʻo ʻaupito.
Ko e Meʻa ʻOku Tala Kiate Kitautolu ʻe he Tohitapú
ʻOku talamai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu naʻe kamata ʻa e fakameleʻí ʻi he taimi naʻe angatuʻu ai ha ʻāngelo mālohi ʻaupito ki he ʻOtuá ʻo ne fakaʻaiʻai ai ʻa e ʻuluaki ongo mātuʻá ke na kau mo ia. (Sēnesi 3:1-6) Naʻe ʻikai ha lelei ʻe taha ʻe hoko mai ʻi heʻena ʻalunga angahalaʻiá. Kae kehe, naʻe kamata ke faingataʻaʻia ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he ngaahi nunuʻa kovi ʻo e fakameleʻí talu pē mei he ʻaho naʻá na faiangahala ai kia Sihova ko e ʻOtuá. Naʻe kamata leva ke hoholo māmālie ke motuʻa hona sinó, ʻo iku ai ki he mate ʻo ʻikai toe ala leʻei. (Sēnesi 3:16-19) Talu mei ai, mo e fonu ʻa e hisitōliá ʻi he ngaahi fakatātā ʻo e totongi fūfuú, kākaá, mo e kākā ʻi he paʻangá. Ka neongo ia, ngalingali ko e tokolahi taha ʻo e kau faihiá ʻoku nau hao ʻo ʻikai tautea.
ʻI he ʻikai tatau mo e kau faihia ʻi he founga mahení, ʻoku tātātaha pē ke tuku pōpula ʻa e kau maʻu mafai māʻolungá pea mo e kau taukei fakapolitikalé pe fai ha meʻa ki heʻenau ngaahi koloa maʻu kākaá. ʻOku faʻa faingataʻa ke fakaeʻa ʻa e tuʻunga māʻolunga ʻo e fakameleʻí koeʻuhi ko e fakapulipuli ʻa e natula ʻo e totongi fūfuú, totongi fakafokí, mo e ngaahi paʻanga vahé. Ka ʻe ʻikai ke ʻuhinga ʻeni ia ko ha misi ia ʻoku taʻemalava ke ʻi ai ha māmani ʻoku ʻikai fakameleʻi.
Ko e fakahaofi mei he fakameleʻí ʻe haʻu ia mei he Tokotaha-Fakatupu ʻo e tangatá, ko Sihova ko e ʻOtuá. ʻOku taha pē ʻa e fakaleleiʻangá ko e ʻi ai ha kau mai ʻa e ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ko e fili taʻehāmai ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko Sētane ko e Tēvoló, ʻoku hokohoko atu ʻene takihalaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Hangē ko ia ʻoku tau lau ʻi he 1 Sione 5:19, “ko hono kotoa ʻo mamani ʻoku ʻi he nima ʻo e Fili.” Ko e hā ha toe meʻa ʻe malava ke ne fakamatalaʻi ʻa e tupulekina ʻi he fakameleʻí—ʻa ia ko e lahi tahá ʻoku fai ia ʻo taʻetautea?
He ʻikai pē lava ʻe he feinga ʻa e tangatá ʻi hano lahi ke ikunaʻi ʻa Sētane mo ʻene kau tēmenioó. Ko e kau mai ki ai ʻa e ʻOtuá pē taha ʻoku malava ke ne fakapapauʻi ki he faʻahinga ʻo e tangata talangofuá ʻa e “tauʻataina fakalangi ʻa e fanau ʻa e ʻOtua.” (Loma 8:21) ʻOku talaʻofa mai ʻe Sihova kuo vavé ni ke fakangatangata ʻa Sētane ke ʻoua te ne toe lava ʻo kākaaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. (Fakahā 20:3) Ka ʻi he lolotongá ni, kapau ʻoku tau holi ke nofo ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻataʻatā mei he fakameleʻí, kuo pau ke tau liʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga fakameleʻi ʻa e māmani ko ʻení.
ʻOku Lava ke Liliu ʻa e Kakaí
ʻI he taimi ʻo Sīsū Kalaisí, naʻe ʻi ai ʻa e niʻihi naʻa nau ngāuehalaʻaki honau mafaí mo fakamamahiʻi ʻa honau kaungātangatá. Hangē ko ʻení, naʻe ʻilolahia ʻa e kau tānaki tukuhaú ʻi heʻenau ngaahi tōʻonga fakameleʻí. Naʻe hoko ʻeni ia neongo naʻe fakahaaʻi ʻi he lao ʻa e ʻOtuá: “Pea ko e meaʻofa ʻe ʻikai te ke tali; he ʻoku fakakui ʻe he meaʻofa ʻakinautolu ʻoku ʻa, mo fakakehe ʻa e fakamatala ʻa e tonuhia.” (ʻEkisoto 23:8) Ko ha pule tānaki tukuhau, ko Sākeasi, naʻá ne fakahā ko e tupu mei he tukuakiʻi loí, naʻá ne maʻu ai ha paʻanga. Ka ʻi he ʻikai ke fokotuʻu ʻe Sīsū ke fai ha fakaleleiʻi fakasōsiale ʻi ha tuʻunga lahi, naʻe fakakolekole tāutaha kinautolu ʻe Sīsū ke fakatomala pea liʻaki ʻa ʻenau ngaahi founga fakameleʻí. Ko hono olá, ko e ongoongo lelei ia ʻa hono liʻaki ʻe he ongo tānaki tukuhau fakameleʻí hangē ko Mātiu mo Sākeasí ʻa ʻena founga moʻui ki muʻá.—Matiu 4:17; 9:9-13; Luke 19:1-10.
Ko kinautolu ko ia ʻoku kau ʻi he ngaahi tōʻonga taʻetotonu ʻi he ʻaho ní ʻe malava tatau pē ke nau liʻaki ʻa e fakameleʻí ʻaki hono kofuʻaki ʻa e “tangata foʻou, ʻa ia naʻe ngaohi ke hoko ki he ʻOtua ʻi he angatonu mo e maʻoniʻoni ʻa Moʻoni.” (ʻEfesō 4:24) ʻE ʻikai nai ke faingofua ke totongi ʻi he faitotonu ʻa e ngaahi tukuhaú pe taʻofi ʻa e kau ʻi he ngaahi polokalama ʻoku malava ke fehuʻiá. Ka neongo ia, ʻoku tuha mo e feinga lahi ʻa hono ngaahi ʻaongá.
ʻI he ʻikai ke kei uesia ʻe he māmani fakameleʻi ko ʻení, ko kinautolu ʻoku tokanga ki he lelei ʻa e niʻihi kehé ʻoku nau fiefia ʻi loto ʻi he melino. ʻOku ʻikai ha manavahē ki hano maʻu ʻi ha faikovi. Kae kehe, ʻoku nau maʻu ha konisēnisi lelei. ʻOku nau faʻifaʻitaki ki he faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu ʻa e palōfita ko Tānielá. ʻOku pehē ʻe he fakamatala ʻa e Tohitapú naʻe toutou kumi ʻa e kau pule māʻolungá ke ʻilo ki ha fakamatala loiʻi ʻo Tāniela. “Ka naʻe ʻikai te nau lava ke maʻu ha momoʻi meʻa ke talatalaakiʻi ai ia, pe ha kovi; koeʻuhi naʻa ne fai tōnunga, ko ia naʻe ʻikai ʻilo ha momoʻi faihala pe kovi ʻiate ia.”—Tāniela 6:4.
Ko e Talaʻofa ʻa Sihová
ʻOku talaʻofa ʻe Sihova: “Neongo e tuʻo teau ʻa e faikovi ʻa e angahala, pea ʻoku ne tolonga ʻo fuoloa ai; ka ʻoku ʻilo foki ʻe au kuo pau ke lelei ha taha ʻoku ʻapasia kia Elohimi, ʻa kinautolu ʻoku tupu ʻenau ʻapasia ko ʻenau ongoʻi ʻa ʻene ʻAfio. Ka ʻe ʻikai lelei ki he angahala, pea ʻe ʻikai tolonga ʻa ʻene moʻui fakaʻata; ko e ʻatunga ʻo e ʻikai te ne ʻapasia he ongoʻi ʻa e ʻOtua.”—Koheleti 8:12, 13.
Ko ha toki fiefia ē ʻi he ʻikai toe ʻi ai ha fakameleʻi ke ne fakatupu ʻa e loto-mamahí! Ko ha tāpuaki ē ke moʻui taʻengata ʻi ha māmani ʻikai fakameleʻi! ʻOku ʻikai ke taʻemalava ʻa e meʻá ni. ʻOku lave ʻa e Tohitapú ki he “ʻamanaki ki he moʻui taʻengata, ʻa ia ne talaʻofa ʻe he ʻOtua taʻe faʻa loi mei he ngaahi kuonga ʻo itaniti.” (Taitusi 1:2) Kapau ʻokú ke fehiʻa ʻi he fakameleʻí mo ʻofa ki he māʻoniʻoní, ʻe malava nai ke ke sio ʻi he fakahoko ʻo e talaʻofa ʻa e ʻOtuá ki ha māmani ʻikai fakameleʻi.
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
Ko e meʻa anga-maheni ʻa e fakameleʻí ʻi he founga-pulé mo e ngaahi tuʻunga fakapisinisí
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
ʻOku faʻa uesia ʻe he fakameleʻí ʻa e ngaahi feangainga mo e kau ʻōfisa faka-Puleʻangá