ʻE Lava Ke Ke Maʻu Mai Ho Tokouá
“Mole pe koe ʻo fakamahino kiate ia fakaekimoua pe: kapau te ne tokanga kiate koe, kuo ke maʻu mai ho tokoua.”—MĀTIU 18:15.
1, 2. Ko e hā ʻa e faleʻi fakapotopoto naʻe ʻomai ʻe Sīsū fekauʻaki mo e fakafeangai ki he ngaahi faihalá?
SIʻI hifo pē he taʻu ʻe taha naʻe toe ki heʻene ngāue fakafaifekaú, naʻe ʻoange ai ʻe Sīsū ha ngaahi lēsoni mātuʻaki mahuʻinga ki heʻene kau ākongá. ʻE lava ke ke lau kinautolu ʻi he Mātiu vahe 18. Ko e taha naʻe fekauʻaki ia mo e mahuʻinga ʻo ʻetau hoko ʻo anga-fakatōkilaló, ʻo hangē ko e fānaú. Naʻe hoko atu leva ki heʻene fakamamafaʻi kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fakatūkiaʻi “ha taha ʻi siʻi tamaiki ni” pea ʻoku totonu ke tau feinga ke fakafoki mai ʻa e “tamaiki” kuo heé ke ʻoua te nau ʻauha. Naʻe tānaki mai leva ʻe Sīsū ha fakahinohino mahuʻinga mo ʻaonga ki hono fakaleleiʻi ʻa e ngaahi faingataʻa ʻi he vahaʻa ʻo e kau Kalisitiané.
2 ʻOkú ke manatuʻi nai ʻa ʻene ngaahi leá: “Kapau ʻe fai hala ʻe ho tokoua, mole pe koe ʻo fakamahino kiate ia, fakaekimoua pe: kapau te ne tokanga kiate koe, kuo ke maʻu mai ho tokoua. Ka ʻoka ʻikai te ne tokanga, ke ke toe ʻalu mo koe ha toko taha pe ha toko ua, koeʻuhi ke fakapapau ʻa e ngāhi meʻa mei he fakamoʻoni ʻa ha toko ua pe toko tolu. Pea kapau te ne taʻetokai kinautolu, tala ki he Fakataha: pea kapau te ne [taʻetokaʻi] mo e Fakataha foki, pea ke ne tatau kiate koe mo ha Senitaile pe ko ha popilikane [“tokotaha tānaki tukuhau,” NW].” (Mātiu 18:15-17) Ko fē ʻa e taimi ʻoku totonu ke tau ngāueʻaki ai ʻa e akonaki ko iá, pea ʻoku totonu ko e hā ʻa e fakakaukau ke tau maʻú ʻi hono fai iá?
3. Ko e hā ʻa e fakaofiofi anga-maheni ʻoku totonu ke tau fai ki he ngaahi hala ʻa e niʻihi kehé?
3 ʻI he kupu ki muʻá naʻe fakamamafaʻi ai ʻo pehē koeʻuhi ʻoku tau taʻehaohaoa kātoa pea tau hehema ke faihala, ʻoku fiemaʻu ke tau ngāue ki he hoko ʻo fakamolemolé. ʻOku tautefito ia ki he taimi ʻoku hoko ai ha loto-lavea ʻi ha meʻa naʻe leaʻaki pe fai ʻe ha kaungā Kalisitiane. (1 Pita 4:8) Ko e meʻa pē ʻoku faʻa lelei tahá ke lākai ʻa e loto-mamahí—ke fakamolemoleʻi pea fakangaloʻi. ʻOku lava ke tau vakai atu ko hono fai ʻa e meʻá ni ko ha tokoni ai pē ki he melino ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Sāme 133:1; Palovepi 19:11) Neongo ia, ʻe ʻi ai nai ha taimi te ke ongoʻi nai ai kuo pau ke ke fakaleleiʻi ha meʻa mo ho tokoua pe tuofefine ʻa ia naʻá ne fakalotolaveaʻi koé. ʻI he tuʻunga peheé, ʻoku ʻomai ai ʻe he ngaahi lea ʻa Sīsū ʻi ʻolungá ʻa e tataki.
4. ʻI hono tefitó, ʻe lava fēfē ke tau ngāueʻaki ʻa e Mātiu 18:15 ki he ngaahi hala ʻa e niʻihi kehé?
4 Naʻe fakahinohino mai ʻe Sīsū ke ke “fakamahino kiate ia, fakaekimoua pe.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku fakapotopoto ia. ʻOku fakalea ʻe he ngaahi liliu faka-Siamane ʻe niʻihi ʻa e meʻá ni, ke fakahā ʻene halá “ʻi he malumalu ʻo e foʻi mata ʻe fā,” ʻo ʻuhinga ki hoʻoú mo hoʻoná. ʻI he taimi ʻokú ke ʻohake anga-ʻofa ai ha palopalema ʻo fakaekimoua pe, ʻoku faʻa faingofua ange ia ki hono fakaleleiʻí. Ko ha tokoua naʻá ne fai pe leaʻaki ha meʻa fakalotomamahi pe taʻeʻofa te ne fiefie tala moʻoni ange nai ʻe ia ʻa e halá kiate koe pē. Kapau naʻe ʻi ai ha niʻihi kehe ʻo fanongo, ʻe ʻai nai ia ʻe he natula fakaetangata taʻehaohaoá ke ne hehema ke fakaʻikaiʻi ʻa ʻene halá pe ke feinga ke fakatonuhiaʻi ʻa e meʻa naʻá ne faí. Ka ʻi hoʻo ʻohake ʻa e meʻá “ʻi he malumalu ʻo e foʻi mata ʻe faá,” te ke ʻilo nai ai ko ha taʻefemahinoʻaki pē kae ʻikai ko ha angahala pe faikovi fakakaukauʻi pē. ʻI hoʻomo fakatou maʻu pē ia ko ha taʻefemahinoʻakí, ʻe lava leva ke mo fakaleleiʻi ia, ʻo ʻikai fakaʻatā ha meʻa ʻoku ʻikai loko mahuʻinga ke tupu ʻo fakakonahi homo vahaʻangataé. Ko ia ai, ko e tefitoʻi moʻoni ʻi he Mātiu 18:15 ʻoku malava ke ngāueʻaki ia ʻo aʻu pē ki he fanga kiʻi fakalotomamahi iiki ʻi he moʻui fakaʻahó.
Ko e Hā Naʻá Ne ʻUhinga ki Aí?
5, 6. Fakatatau ki he potutohí, ko e hā ʻa e faʻahinga angahala naʻe tuhu ki ai ʻa e Mātiu 18:15, pea ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ne fakahāʻí?
5 ʻI he lea hangatonu, ko e meʻa naʻe fakahinohino mai ʻe Sīsuú ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaahi meʻa mamafa angé. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kapau ʻe fai hala ʻe ho tokoua.” ʻI ha ʻuhinga lahi angé, ko ha “fai hala” ʻe lava ke ʻuhinga ia ki ha faʻahinga fehālaaki pē pe tōnounou. (Siope 2:10; Palovepi 21:4; Semisi 4:17) Kae kehe, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he potutohí ko e faihala naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sīsuú kuo pau pē naʻe mamafa. Naʻe mamafa feʻunga he ʻe malava ai ke taki atu ki he vakai ki he tokotaha faihalá ko “ha Senitaile pe ko ha tokotaha tānaki tukuhau.” Ko e hā ʻoku fakahuʻunga ki ai ʻa e kupuʻi lea ko iá?
6 Naʻe ʻilo ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú ʻi heʻenau fanongo ki he ngaahi lea ko iá heʻikai ke feohi ʻa e kau tangata honau fonuá mo e kau Senitailé. (Sione 4:9; 18:28; Ngāue 10:28) Pea naʻa nau fakamamaʻo moʻoni mei he kau tānaki tukuhaú, ʻa e kau tangata ko ia naʻe fanauʻi mai ko e Siu ka naʻa nau tafoki ʻo hoko ko e kau ngaohikoviʻi ʻo e kakaí. ʻI he lea mātuʻaki hangatonu, ko e lave ʻi he Mātiu 18:15-17 ki he ngaahi angahala mamafá, ʻikai ki ha fanga kiʻi fakalotomamahi fakafoʻituitui pe fakatupu loto-lavea ʻa ia ʻe lava pē ke ke fakamolemoleʻi pea fakangaloʻí.—Mātiu 18:21, 22.a
7, 8. (a) Ko e hā ʻa e faʻahinga angahala ke ngāue ki ai ʻa e kau mātuʻá? (e) Ko e hā ʻa e faʻahinga angahala ia ke fakaleleiʻi pē ia ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo Kalisitiane ʻe toko ua, ʻo fehoanaki mo e Mātiu 18:15-17?
7 ʻI he malumalu ʻo e Laó, naʻe fiemaʻu ki he ngaahi angahala ʻe niʻihi ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he fakamolemole mei ha tokotaha loto-mamahi. Ko e lea-fieʻotuá, tafoki mei he moʻoní, tauhi-ʻaitolí, pea mo e ngaahi angahala fakaefehokotaki fakasino ko e feʻauakí, tonó, mo e fakasōtomá naʻe pau ke līpooti mo ngāue ki ai ʻa e kau mātuʻá (pe kau taulaʻeikí). ʻOku toe moʻoni foki ʻeni ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Livitiko 5:1; 20:10-13; Nomipa 5:30; 35:12; Teutalonome 17:9; 19:16-19; Palovepi 29:24) Kae fakatokangaʻi, ko e faʻahinga angahala ko ia naʻe lave ki ai heni ʻa Sīsuú ʻe malava ke fakaleleiʻi pē ia ʻi he vahaʻa ʻo e toko ua. Ko e fakatātaá: ʻI hono ueʻi ʻe he ʻitá pe meheká, ʻoku lauʻikovi loi ai ʻe ha tokotaha ʻa hono kaungā tangatá. ʻOku fai ʻe ha Kalisitiane ha aleapau ke fai ha ngāue ʻaki ha ngaahi naunau pau pea ke fakaʻosi ia ʻi ha ʻaho pau. ʻOku loto-lelei ʻa e tokotaha te ne totongi fakafoki ha paʻanga ʻi ha taimi pe ʻi ha ʻaho kuo fakapapauʻi. ʻOku fai ʻe ha tokotaha ʻene palōmesi kapau ʻe akoʻi ia ʻe heʻene pule ngāué, heʻikai te ne fakafeʻauhi (naʻa mo ʻi hano fetongi ʻene ngāué) pe feinga ke ne maʻu ʻa e kau kasitoma ʻa hono pule ngāué ʻi ha taimi kuo fai ha alea ki ai pe ʻi ha feituʻu pau ne vaheʻi.b Kapau ʻe ʻikai fai ha tokoua ki heʻene leá pea ʻikai fakatomala ʻi ha ngaahi hala pehē, ʻe hoko moʻoni ʻa e meʻa ko iá ʻo mamafa. (Fakahā 21:8) Ka ko e ngaahi faihala peheé ʻe lava ke fakaleleiʻi ia ʻi he vahaʻa ʻo e toko ua ʻoku kau ki aí.
8 Ka, ʻe anga-fēfē hoʻo hoko atu ke fakaleleiʻi ʻa e meʻá? Kuo faʻa vakai ki he ngaahi lea ʻa Sīsuú ʻi he ngaahi sitepu ʻe tolu. Tau vakai taha taha ki ai. ʻI he ʻikai ke vakai ki ai ko ha ngaahi founga tuʻumaʻu mo fakalao iá, feinga ke maʻu honau ʻuhingá, ʻoua ʻaupito naʻa mole ʻa hoʻo taumuʻa anga-ʻofá.
Feinga ke Maʻu Mai Ho Tokouá
9. Ko e hā ʻoku totonu ke tau manatuʻi ʻi hono ngāueʻaki ʻa e Mātiu 18:15?
9 Naʻe kamataʻaki ʻe Sīsū: “Kapau ʻe fai hala ʻe ho tokoua, mole pe koe ʻo fakamahino kiate ia, fakaekimoua pe: kapau te ne tokanga kiate koe, kuo ke maʻu mai ho tokoua.” ʻOku hā mahino, ʻoku ʻikai ko ha sitepu ʻeni ia ʻoku makatuʻunga ʻi ha huʻuhuʻu pē. ʻOku totonu ke ke maʻu ʻa e fakamoʻoni pe fakamatala papau ʻe lava ke ke ngāueʻaki ke tokoniʻi ho tokouá ke ne ʻilo naʻá ne fai ha hala pea ʻoku fiemaʻu ke fakatonutonu ʻa e ngaahi meʻá. ʻOku lelei ke ngāue ke vave, ʻoua ʻe tuku ʻa e meʻá ke tupulaki pe tuku ʻene fakakaukaú ke hoko ʻo fefeká. Pea ʻoua naʻa ngalo ko e nōfoʻi he meʻa ko iá ʻoku malava ke ne maumauʻi mo koe foki. Koeʻuhi ko e fetalanoaʻakí ke ʻi he vahaʻa pē ʻoʻou mo ia tokotaha pē, fakaʻehiʻehi mei he talanoa ki muʻa ki he niʻihi kehé ke ke maʻu mai ai ha kaungāongoʻi, pe ke ke ʻata lelei ange aí. (Palovepi 12:25; 17:9) Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ko hoʻo taumuʻá.
10. Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu mai hotau tokouá?
10 ʻOku totonu ko hoʻo taumuʻá ke ke maʻu mai ho tokouá, ʻikai ko hono tauteaʻi, fakamaaʻi, pe fakaʻauha ia. Kapau kuó ne fai moʻoni ha hala, ko hono vahaʻangatae mo Sihová ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki. ʻOku pau ʻokú ke loto ke tauhi ia ko ho tokoua Kalisitiane. ʻE toe fakalahi ange ʻene ngali lavameʻá kapau ʻokú ke hanganaki anga-mokomoko ʻi he fetalanoaʻaki fakaekimouá, ʻo fakaʻehiʻehi mei he ngaahi lea anga-kakahá pe ʻi ha leʻo tukuakiʻi. ʻI he fakafetaulaki anga-ʻofa ko ʻení, manatuʻi ʻokú mo fakatou taʻehaohaoa, ko e faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá. (Loma 3:23, 24) ʻI heʻene ʻiloʻi kuo ʻikai te ke lau fekauʻaki mo ia peá ne ʻilo ʻokú ke fiemaʻu loto-moʻoni ke tokoní, ʻe haʻu lelei nai ʻa e fakaleleiʻangá. Ko e faʻahinga fakaofiofi anga-ʻofa, mahino ko ʻení ʻe hā tefito mai ai ʻa e potó kapau ʻe iku ange ʻo mo fakatou kaunga ʻi ha tuʻunga ʻo e halá pe ko ha taʻefemahinoʻaki naʻe tupu moʻoni mei ai ʻa e meʻá.—Palovepi 25:9, 10; 26:20; Semisi 3:5, 6.
11. Neongo kapau ʻoku ʻikai fanongo mai ʻa e tokotaha fakalotomamahí kiate kitautolu, ko e hā nai te tau faí?
11 Kapau te ke tokoniʻi ia ke ne sio ki he hala naʻe hokó pea ʻoku mamafa, ʻe ueʻi nai ai ia ke ne fakatomala. Ka, ko hono moʻoní, ʻoku lava ke hoko ʻa e loto-mahikihikí ko ha fakafaingataʻaʻiaʻanga. (Palovepi 16:18; 17:19) Ko ia, neongo ka ʻikai te ne tomuʻa vetehia ki he halá pea fakatomala, te ke kiʻi tatali nai ki muʻa ke ke tuiaki atu ʻa e meʻá. Naʻe ʻikai ke pehē ʻe Sīsū ia ke ke ‘mole tuʻo taha pē ʻo fakamahino kiate ia ʻene halá.’ (Fakaʻītali ʻamautolu.) Koeʻuhi ko ha angahala ia ʻoku malava ke ke fakaleleiʻi, fakakaukau ki ha toe fakaofiofi kiate ia ʻi he laumālie ʻo e Kaletia 6:1 pea “ʻi he malumalu ʻo e foʻi mata ʻe faá.” Te ke lavameʻa nai ai. (Fakafehoanaki mo Siutasi 22, 23.) Neongo ia, fēfē kapau ʻokú ke tuipau koe ko e angahalá ē kuo fakahoko, pea heʻikai te ne fai mai ʻe ia ha tali?
Maʻu ha Tokoni Matuʻotuʻa
12, 13. (a) Ko e hā ʻa e sitepu hono ua naʻe fakaeʻa ʻe Sīsū ʻi he feangainga mo e ngaahi halá? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi faleʻi tōmuʻa feʻungamālie ki hono ngāueʻaki ʻa e sitepu ko ʻení?
12 Te ke fiemaʻu ha niʻihi kehe ke nau foʻi leva ʻiate koe kapau naʻá ke halaia ʻi ha faihala mamafa? ʻIkai. Ko hono moʻoní, naʻe fakahaaʻi mai ʻe Sīsū ʻo pehē ʻi he hili ʻa e ʻuluaki sitepú, ʻoku totonu ke ʻoua te ke foʻi ʻi he feinga ke maʻu mai ai ho tokouá, ke kei tauhi ia ke ne fāʻūtaha mo koe mo e niʻihi kehé ʻi he lotu fakahōifua ki he ʻOtuá. Naʻe fakaeʻa mai ʻe Sīsū ʻa e sitepu hono uá: “Ka ʻoka ʻikai te ne tokanga, ke ke toe ʻalu mo koe ha toko taha pe ha toko ua, koeʻuhi ke fakapapau ʻa e ngāhi meʻa mei he fakamoʻoni ʻa ha toko ua pe toko tolu.”
13 Naʻá ne pehē ke ʻave ʻa e “toko taha pe ha toko ua.” Naʻe ʻikai te ne pehē ko e hili ko ia ʻa hono fai ʻa e sitepu ʻuluakí, ʻokú ke ʻataʻatā leva ke talanoa mo ha tokolahi kehe ki he palopalemá, ke fetuʻutaki ki ha ʻovasia fefonongaʻaki, pe ke tohi ki he fanga tokouá ʻo fekauʻaki mo e palopalemá. Neongo ʻokú ke tuipau nai fekauʻaki mo e halá, kuo teʻeki ke fakapapauʻi kakato moʻoni ia. Heʻikai te ke loto ke ke fakamafola ha fakamatala hala ʻe lava ke iku ai ʻo ke hoko ʻo fai ha lauʻikovi loi. (Palovepi 16:28; 18:8) Ka naʻe pehē ʻe Sīsū ke ke ʻalu mo ha toko taha pe ha toko ua kehe. Ko e hā hono ʻuhingá? Pea ko hai ʻe lava ke ʻalu mo iá?
14. Ko hai te tau ō nai mo ia ki he sitepu hono uá?
14 ʻOkú ke feinga ke maʻu mai ho tokouá ʻaki hono fakatuipauʻi ia ki ha angahala kuo fakahoko pea ʻaki hono ueʻi ia ke ne fakatomala koeʻuhi ke ne hoko ʻo melino mo koe pea mo e ʻOtuá. Ke fakahoko ia, ko e tuʻunga lelei angé kapau ko e “toko taha pe ha toko ua” ko e ongo fakamoʻoni ki he faihalá. Mahalo pē naʻá na ʻi ai ʻi he taimi naʻe hoko ai iá, pe kuó na maʻu ha fakamatala mātuʻaki totonu fekauʻaki mo e meʻa naʻe faí (pe ʻikai ke faí) ʻi ha meʻa fakapisinisi. Kapau ʻoku ʻikai ala maʻu ha ngaahi fakamoʻoni pehē, ko e faʻahinga te ke ʻalu mo iá kuo nau taukei nai ʻi he malaʻe ʻo e meʻa ko iá pea ʻoku malava ai ke na fakapapauʻi pe ko e meʻa naʻe hokó ko ha faihala moʻoni. ʻIkai ngata aí, ʻe fiemaʻu nai kinaua ʻamui, ko e ongo fakamoʻoni ki he meʻa naʻe leaʻakí, ʻo fakapapauʻi ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa naʻe fakahāʻí mo e feinga naʻe ʻosi faí. (Nomipa 35:30; Teutalonome 17:6) Ko ia, ʻoku ʻikai ko ha ongo tuʻuʻatā pē kinaua, ongo fakamaau; ka, ko ʻena ʻi aí ke tokoni ke maʻu mai ho tokouá pea ko hoʻonauá.
15. Ko e hā ʻoku fakamoʻoniʻi nai ai ʻoku tokoni lahi ʻa e kau mātuʻá kapau kuo pau ke tau fai ʻa e sitepu hono uá?
15 ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke ke fakakaukau ko e faʻahinga te ke ʻalu mo iá kuo pau ko e kau tangata ʻa ia ko e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá. Kae kehe, ko e kau tangata matuʻotuʻa ʻa ia ko e kau mātuʻá ʻoku nau malava nai ke tokoni ʻaki honau ngaahi tuʻunga poto taau fakalaumālié. Ko e kau mātuʻa peheé ʻoku nau “hange ha fakaū mei he matangi, mo e toitoiʻanga mei he ʻalotamaki; hange ko e ngaahi mangaʻi vai ʻi ha potu momoa, hange ko e malu ʻo ha makatuʻu kafakafa ʻi ha fonua puhengia.” (Aisea 32:1, 2) ʻOku nau maʻu ʻa e taukei ʻi he fakaʻuhingá mo e fakatonutonu ʻo e fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. Pea ʻoku maʻu ʻe he tokotaha faihalá ʻa e ʻuhinga lelei ke ne fakahāhā ʻa e falala ki he “meʻaʻofa ʻi he kau tangata”c peheé. (Efeso 4:8, 11, 12, NW) Ko e talanoa ki he meʻá ʻi he ʻi ai ʻa e faʻahinga matuʻotuʻa peheé pea kau fakataha ʻi he lotu mo kinautolú ʻoku lava ke fakatupu ai ha ʻatimosifia foʻou pea fakaleleiʻi ai ʻa e meʻa naʻe hā ngali taʻealasolová.—Fakafehoanaki mo Semisi 5:14, 15.
Ko ha Feinga Fakaʻosi ke Maʻu Mai Iá
16. Ko e hā ʻa e sitepu hono tolu naʻe fakaeʻa ʻe Sīsuú?
16 Kapau leva ʻoku ʻikai malava ʻa e sitepu hono uá ke fakaleleiʻi ʻa e meʻá, kuo pau leva ke kau mai ʻa e kau ʻovasia ʻo e fakatahaʻangá ʻi he sitepu hono tolú. “Kapau te ne taʻetokaʻi [ʻa e toko taha pe toko ua], tala ki he Fakataha: pea kapau te ne [taʻetokaʻi] mo e Fakataha foki, pea ke ne tatau kiate koe mo ha Senitaile pe ko ha tokotaha tānaki tukuhau.” Ko e hā ʻoku kau ki ai ʻení?
17, 18. (a) Ko e hā ʻa e sīpinga ʻoku tokoni kiate kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ‘lea ki he Fakatahá’? (e) ʻOku anga-fēfē ʻetau ngāueʻaki ʻa e sitepu ko ʻení ʻi he ʻaho ní?
17 ʻOku ʻikai te tau vakai ki ai ko ha fakahinohino ia ke ʻohake ʻa e angahalá pe faihalá ʻi ha fakataha tuʻumaʻu pe makehe ʻa e fakatahaʻangá fakalūkufua. ʻOku malava ke tau fakapapauʻi ʻa e founga totonú mei he Folofola ʻa e ʻOtuá. Sio ki he meʻa naʻe pau ke fai ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻi ha keisi ko e angatuʻu, faʻa kai, mo e konā: “Ka ʻoku maʻu ʻe ha tangata ha foha ʻoku talangataʻa mo pauʻu, ʻo ʻikai te ne fakaongo ki he lea aʻene tamai, pe ko e lea aʻene faʻe, pea kuo na tautea ia kae ʻikai te ne tokanga kiate kinaua: pea ʻe toki puke ki ai ʻe heʻene tamai mo ʻene faʻe, pea te na ʻave ia ki tuʻa ki he matuʻa ʻo hono kolo, ʻio ki he matanikolo ʻo hono feituʻu; pea te na pehe ki he matuʻa ʻo hono kolo, Ko ʻema tama ko e ni ʻoku talangataʻa mo pauʻu; ʻe ʻikai te ne tokanga ki heʻema lea; ko e moʻui fakalusa [“faʻa kai,” NW] ia mo faʻa kona. Pea ko e kakai kotoa ʻo hono kolo te nau tolomakaʻi ia.”—Teutalonome 21:18-21, fakaʻītali ʻamautolu.
18 Ko e ngaahi angahala ʻa e tangatá naʻe ʻikai fanongoa mo fakamāuʻi ʻe he fonuá fakakātoa pea naʻe ʻikai ke fai ia ʻe he kotoa ʻo hono matakalí tonu. Ka, ko e faʻahinga ʻoku ʻiloa ko e kau “matuʻa” naʻa nau ngāue ki ai ʻi he tuʻunga ko e kau fakafofonga ʻo e fakatahaʻangá. (Fakafehoanaki mo Teutalonome 19:16, 17 fekauʻaki mo ha keisi naʻe ngāue ki ai ʻa e ‘kau taulaʻeiki mo e kau fakamaau ʻo e taimi ko iá.’) ʻOku meimei tatau pē mo e ʻahó ni, ʻi heʻene feʻunga ke fai ʻa e sitepu hono tolú, ʻoku ngāue leva ki ai ʻa e kau mātuʻá, ʻa ē ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e fakatahaʻangá. ʻOku tatau pē ʻenau taumuʻá, ke maʻu mai ʻa e tokoua Kalisitiané ʻo ka malava. ʻOku nau fakahaaʻi ʻeni ʻaki hono fakahāhā ʻa e tuʻunga ʻo e totonú, ʻikai ko hono tomuʻa fakamāuʻi ʻa e keisí pe ko e hoko ʻo filifilimānako.
19. Ko e hā ʻe feinga ʻa e kau mātuʻa kuo vaheʻi ke nau fanongo ki he meʻá ke faí?
19 Te nau feinga ke fakafuofuaʻi ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá pea fanongo ki he kau fakamoʻoni ʻoku fiemaʻú ke fakapapauʻi pe kuo fakahoko moʻoni ʻa e angahalá (pe ʻoku hokohoko atu ʻa hono fakahokó). ʻOku nau fiemaʻu ke maluʻi ʻa e fakatahaʻangá mei hono fakameleʻí pea ke taʻofi ʻi tuʻa ʻa e laumālie ʻo e māmaní. (1 Kolinito 2:12; 5:7) ʻI he fehoanaki mo honau tuʻunga poto taau Fakatohitapú, te nau feinga ke “enginaki ʻaki ʻa e tokateline haohaoa, pea ke ikuna ʻa kinautolu ʻoku fakaʻikai.” (Taitusi 1:9) Ko e ʻamanakí, ke ʻoua ʻe hangē ʻa e tokotaha faihalá ko e kau ʻIsileli ko ia ʻa ia naʻe tohi ki ai ʻa e palōfita ʻa Sihová: “Naʻa ku ui, pea naʻe ʻikai te mou tali; naʻa ku lea, pea naʻe ʻikai te mou fanongo; pea naʻa mou fai ʻa e meʻa naʻe ha kovi kiate au, pea ko e meʻa naʻe ʻikai te u manako ki ai ʻa ia naʻa mou fili ki ai.”—Aisea 65:12.
20. Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe Sīsū kuo pau ke hoko kapau ʻe fakafisi ʻa e tokotaha faiangahalá ke fanongo mo fakatomala?
20 Kae kehe, ʻi ha ngaahi keisi ʻe niʻihi, ʻoku fakahāhaaʻi ʻe he tokotaha faiangahalá ʻa e fakakaukau tatau. Kapau ʻoku pehē, ʻoku mahino ʻa e fakahinohino ʻa Sīsuú: “Ke ne tatau kiate koe mo ha Senitaile pe ko ha tokotaha tānaki tukuhau.” Naʻe ʻikai ke fakaongoongoleleiʻi mai ʻe he ʻEikí ia ke hoko ʻo taʻeʻofa pe ke holi ki ha faʻahinga fakalotomamahi. Kae kehe, ʻoku ʻikai ha fakaʻalongaua ia ki he fakahinohino ʻa e ʻapositolo ko Paulá ke fakamavaheʻi ʻa e kau faiangahala taʻefakatomalá mei he fakatahaʻangá. (1 Kolinito 5:11-13) Naʻa mo e meʻá ni ʻe faai atu pē ʻo iku mo ia ki he taumuʻa ko hono maʻu mai ʻa e tokotaha faiangahalá.
21. Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻe malava ʻoku kei ʻatā ki he tokotaha kuo fakamavaheʻi mei he fakatahaʻangá?
21 ʻOku malava ke tau sio ki he malava ko iá mei he pealapeli ʻa Sīsū fekauʻaki mo e foha maumau koloá. Hangē ko ia naʻe fakatātaaʻi aí, ʻi he hili ha vahaʻa taimi ʻo e moʻui ʻi tuʻa mei he feohi ʻofa ʻi he ʻapi ʻo ʻene tamaí, ko e tokotaha faiangahala ko iá “naʻe foki mai hono loto.” (Luke 15:11-18) Naʻe pehē ʻe Paula kia Tīmote ʻe ʻi ai ʻa e kau faihala te nau fakatomala ʻi he faai atu ʻa e taimí pea “ʻā mei heʻenau konā . . . ʻo hao mei he tauhele ʻa e Tevolo.” (2 Timote 2:24-26) Te tau ʻamanaki papau atu ko ha taha pē ʻoku faiangahala taʻefakatomala pea pau ke fakamavaheʻi mei he fakatahaʻangá te nau ongoʻi ʻenau mole atú—fakatouʻosi mei he hōifua ʻa e ʻOtuá pea mo e feohi māfana mo e fetuʻutaki fakasōsiale mo e kau Kalisitiane mateakí—pea ʻe toki foki mai leva honau lotó.
22. ʻE anga-fēfē ke tau toe maʻu mai nai hotau tokouá?
22 Naʻe ʻikai ke fakakaukau ʻa Sīsū ia ki he kakai ʻo e ngaahi puleʻangá pea mo e kau tānaki tukuhaú ʻoku nau kovi ʻaupito ʻo ʻikai toe alafakaleleiʻi. Ko e taha ʻo e kau tānaki tukuhaú, ko Mātiu Līvai, naʻe fakatomala, ʻo hoko moʻoni ʻo ‘muimui ʻia Sīsū,’ pea naʻe aʻu ʻo fili ia ko ha ʻapositolo. (Maake 2:15; Luke 15:1) Ko ia ai, kapau ʻoku ʻi ai ha tokotaha faiangahala he ʻahó ni ʻokú ne “[taʻetokaʻi] mo e Fakataha” pea ʻoku fakamavaheʻi ia mei ai, te tau tatali leva ke tau sio ʻi he faai atu ʻa e taimí, pe te ne fakatomala pea fakatonutonu ʻa e ngaahi ʻalunga ki hono vaʻé. ʻI heʻene fai ia pea toe hoko ko ha mēmipa ʻo e fakatahaʻangá, te tau fiefia leva ke maʻu mai hotau tokouá ki he tākanga ʻo e lotu moʻoní.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku pehē ʻe he Cyclopedia ʻa McClintock mo Strong: “Ko e kau pōpilikané [kau tānaki tukuhau] ʻo e Fua[kava] Foʻoú naʻe lau ko e kau lavaki mo e kau tafoki mei he moʻoní, naʻe ʻuliʻi ʻe heʻenau feohi mo e kau hītení, ko e ngaahi meʻangāue loto-lelei ʻa e tokotaha fakafeʻātungiá. Naʻe fakakalasi kinautolu mo e kau angahalá . . . ʻI hono fakamavaheʻi kinautolú, ko e kau tangata ʻo e moʻui tāú naʻa nau fakamamaʻo meiate kinautolu, ko honau ngaahi kaumeʻá pe tākangá naʻe maʻu pē ia ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga, ʻa ia, hangē pē ko kinautolú, ko e kau liʻekina.”
b Ko e pisinisi pe ngaahi meʻa fakaepaʻanga ʻoku kau ai ha tuʻunga ʻo e kākā lohiakiʻi, pe tohinima loi, ʻoku lava ke tō ia ki he faʻahinga ʻo e angahala naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sīsuú. Hangē ko ia ʻoku haá, ʻi he hili hono ʻomai ʻa e fakahinohino ko ia ʻoku lēkooti ʻi he Mātiu 18:15-17, naʻe ʻomai ʻe Sīsū ha talanoa fakatātā ʻo e ongo tamaioʻeiki (ongo ngāue totongi) ʻa ia naʻá na moʻua paʻanga pea ʻikai lava ke totongi fakafoki.
c Naʻe fakamatala ha mataotao Tohitapu ʻe taha: “ʻOku hoko ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo loto-lelei ange ha tokotaha faihala ia ke tokanga ki he akonaki ʻa ha toko ua pe toko tolu (tautefito kapau ko e kakai ʻoku taau ke tokaʻi) ʻi haʻane tokanga ki ha foʻi toko taha, tautefito kapau ko e tokotaha ko iá ko ha tokotaha kuó ne maʻu ha fakakaukau kehe.”
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko hono tefitó, ko e hā ʻa e faʻahinga angahala ʻoku ngāueʻaki ki ai ʻa e Mātiu 18:15-17?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ke tau manatuʻí kapau kuo pau ke tau fai ʻa e ʻuluaki sitepú?
◻ Ko hai nai ʻe tokoni kapau kuo pau ke hoko atu ki he sitepu hono uá?
◻ Ko hai ʻoku kau ki hono fai ʻa e sitepu hono tolú, pea ʻe anga-fēfē nai haʻatau toe maʻu mai hotau tokouá?
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Naʻe fakaʻehiʻehi ʻa e kau Siú mei he kau tānaki tukuhaú. Naʻe tafoki ʻa Mātiu mei hono ngaahi ʻalungá pea muimui ʻia Sīsū
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
ʻOku faʻa malava ke tau fakaleleiʻi ha meʻa “ʻi he malumalu ʻo e foʻi mata ʻe fā”