Ko e Hā Moʻoni ʻa Heli?
KO E HĀ pē ha ʻīmisi ʻo e foʻi lea “helí” ʻoku haʻu ki hoʻo fakakaukaú, ʻoku fai ʻa e fakakaukau lahi ki heli ko ha feituʻu ia ʻo e tautea ki he angahalá. ʻI he fekauʻaki mo e angahalá mo hono nunuʻá, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: “Ko e hoko ʻa e fakamoʻui naʻe tatau mo e hoko ʻa e angahala ki mamani, ʻi he tangata pe taha; mo e hoko ʻa e mate ʻi he angahala; mo ʻene aʻusia pehe ʻa e kakai kotoa pe ʻe he mate, koeʻuhi ne angahala kotoa pe.” (Loma 5:12) ʻOku toe pehē ʻe he ngaahi Konga Tohitapú: “Koe totogi oe agahala koe mate.” (Loma 6:23, PM) Koeʻuhi ko e tautea ki he angahalá ko e mate, ko e fehuʻi tefito leva ki hono fakapapauʻi ʻa e natula moʻoni ʻo helí: Ko e hā ʻoku hoko kia kitautolu ʻi heʻetau maté?
ʻOku ʻi ai ha faʻahinga moʻui, ʻi ha faʻahinga founga, ʻoku hokohoko atu hili ʻa e maté? Ko e hā ʻa e heli, pea ko e faʻahinga kakai fēfē ʻoku ʻalu ki aí? ʻOku ʻi ai ha ʻamanaki ki he faʻahinga ʻi helí? ʻOku ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa e ngaahi tali moʻoni mo fakafiemālie ki he ngaahi fehuʻi ko ení.
Moʻui Hili ʻa e Maté?
ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻi loto ʻia kitautolu, hangē ha soulu pe ha laumālié, ʻoku hao atu ʻi he mate ʻa e sinó? Fakakaukau ki he founga ʻo e hoko ʻo maʻu ʻe he ʻuluaki tangata ko ʻĀtamá ʻa e moʻuí. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Naʻe ngaohi ʻe Sihova Elohimi ʻa e tangata mei he efu ʻo e kelekele, ʻo ne hō ki hono avaʻi ihu ʻa e mānava moʻui.” (Senesi 2:7) Neongo ko e mānavá naʻá ne fakatolonga ʻa ʻene moʻuí, ko hono ʻai ʻa e “mānava moʻui” ki hono avaʻi ihú naʻe kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi hono puhiʻi pē ʻa e ʻeá ki hono ongo maʻamaʻá. ʻOku ʻuhinga iá naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ki he sino taʻemoʻui ʻo ʻĀtamá ʻa e kalofiama ʻo e moʻuí—“ʻa e ivi-moʻui,” ʻa ia ʻoku ngāue ʻi he meʻamoʻui fakaemāmani kotoa pē. (Senesi 6:17, NW; Sen 7:22, NW) ʻOku lave ʻa e Tohitapú ki he ivi fakatupu moʻui ko ení ko e “laumalie.” (Semisi 2:26) Ko e laumālie ko iá ʻe lava ke fakahoa ia ki he ivi ʻuhila ʻokú ne ʻai ke ngāue ha mīsini pe ko ha meʻangāue ʻo ʻai ai ia ke ne malava ʻo fakahoko ʻa ʻene ngāué. ʻI he hangē tofu pē ko e ʻikai ʻaupito maʻu ʻe he iví ʻa e ngaahi fōtunga ʻo e meʻangāue ʻokú ne ʻai ke moʻuí, ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe he ivi-moʻuí ha ngaahi tōʻonga pē ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻokú ne ʻai ke moʻuí. ʻOku ʻikai hano angaʻitangata pea ʻikai haʻane malava fakaefakakaukau.
Ko e hā ʻoku hoko ki he laumālié ʻi he mate ʻa ha tokotaha? ʻOku pehē ʻe he Sāme 146:4: “ʻOku mole ʻene manava [“laumālié,” NW], ʻoku ne foki ki hono kelekele; ko e ʻaho pe ko ia ko ʻene ngaahi fakakaukau ʻoku mate.” ʻI he mate ʻa ha taha, ʻoku ʻikai ke toe moʻui ʻa hono laumālie taʻefakaetangatá ʻi ha feituʻu ʻe taha ko ha meʻamoʻui laumālie. ʻOku ‘foki ia ki he Otuá aia naa ne foaki mai iá.’ (Koheleti 12:7, PM) ʻOku ʻuhinga ení ko ha ʻamanaki pē ki ha moʻui ʻi he kahaʻú ki he tokotaha ko iá ʻoku fakafalala ʻataʻatā pē ia ki he ʻOtuá.
Ko e ongo filōsefa Kalisi ʻi he kuonga muʻá ko Sōkolotesi mo Palató naʻá na tui ko ha soulu ʻi loto ʻi ha tokotaha ʻoku hao atu ia ʻi he maté pea ʻikai ʻaupito ke mate. Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo e soulú? Ko ʻĀtamá ‘naʻe hoko ia ko e kakano [“soulu,” NW] moʻui,’ ko e lau ia ʻa e Senesi 2:7. Naʻe ʻikai te ne maʻu ha soulu; ko ha soulu ia—ko ha tokotaha kakato. ʻOku lau ʻa e ngaahi Konga Tohitapú fekauʻaki mo ha soulu ʻokú ne fai ʻa e ngāue, holi ki he meʻakaí, puke fakamālohi, hokosia ʻa e taʻemamohe, mo e hā fua. (Livitiko 23:30, NW; Teutalonome 12:20, NW; Teu 24:7, NW; Sāme 119:28, NW) ʻIo, ko e tangatá tonu ko ha soulu. ʻI he mate ha tokotaha, ʻoku mate ʻa e soulu ko iá.—Isikeli 18:4.
Ko e hā leva ʻa e tuʻunga ʻo e kau maté? ʻI hono fakahaaʻi ʻa e tautea kia ʻĀtamá, naʻe folofola ai ʻa Sihova: “Ko e efu koe, pea ko e efu te ke foki ki ai.” (Senesi 3:19) Naʻe ʻi fē ʻa ʻĀtama ki muʻa ke faʻu ia ʻe he ʻOtuá mei he efu ʻo e kelekelé pea ʻoange kiate ia ʻa e moʻuí? ʻĀua, naʻe ʻikai pē te ne ʻi ai! ʻI heʻene maté, naʻe toe foki ʻa ʻĀtama ki he tuʻunga ko ia ʻo e ʻikai ke ʻi ai fakaʻaufuli ʻa e moʻuí. Ko e tuʻunga ʻo e kau maté ʻoku fakamahinoʻi ia ʻi he Koheleti 9:5, 10 (PM), ʻa ia ʻoku tau lau ai: “Oku ikai jii ilo ha mea e he mate, . . . oku ikai ha gaue, be ha filioi, be ha ilo, be ha boto i he faitoka, aia oku ke alu ki ai.” Fakatatau ki he Tohitapú, ko e maté ko ha tuʻunga ia ʻo e ʻikai ke ʻi ai. ʻOku ʻikai ha ʻilo, ʻikai ha ongoʻi, ʻikai ha fakakaukau ʻa e maté.
Fakamamahi Taʻengata pe Faʻitoka Anga-Mahení?
Koeʻuhi ʻoku ʻikai ke ʻiloʻi ha meʻa ʻe he maté, ʻe ʻikai lava ke hoko ai ʻa heli ko ha feituʻu vela ʻo e fakamamahi ʻa ia ʻoku mamahi ai ʻa e fulikivanú hili ʻa e maté. Ko e hā leva ʻa heli? ʻI hono sivisiviʻi ʻa e meʻa naʻe hoko kia Sīsū hili ʻene pekiá ʻoku tokoni ia ke tali ʻa e fehuʻi ko iá. ʻOku fakamatala ʻa e tokotaha-tohi Tohitapu ko Luké: “Naʻe ʻikai liʻaki [ʻa Sīsū] ʻi Hētesi [heli, King James Version], pe ʻilo ʻe hono kakano ʻa e ʻauʻauha.”a (Ngāue 2:31) Ko fē ʻa e heli ʻa ia naʻa mo Sīsū naʻe ʻalu ki aí? Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Naʻa ku fuofua tuku atu . . . Naʻe pekia ʻa Kalaisi koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahala, ʻo fakatatau ki he Tohitapu; pea naʻe telio ia; pea naʻe fokotuʻu ia ʻi hono ʻaho tolu, ʻo fakatatau ki he Tohitapu.” (1 Kolinito 15:3, 4) Ko ia ko Sīsuú naʻe ʻi heli, ʻa e faʻitoká, ka naʻe ʻikai ke liʻaki ia ai, he naʻe fokotuʻu hake ia, pe toetuʻu.
Toe fakakaukau atu ki he tuʻunga ʻo e tangata māʻoniʻoni ko Siopé, ʻa ia naʻá ne faingataʻaʻia lahi. ʻI he fakaʻamu ke mavahe mei heʻene faingataʻaʻiá, naʻá ne kole: “Ko hai te ne tuku mai kiate au ʻa e meʻá ni, ke ke maluʻi muʻa au ʻi heli [Seoli], pea fufū au kae ʻoua ke fakalaka atu ʻa hoʻo houhaú?”b (Siope 14:13, Douay Version) He taʻeʻuhinga moʻoni ē ke fakakaukau naʻe holi ʻa Siope ke ʻalu ki ha feituʻu afi vela ki ha maluʻanga! Kia Siope, ko e “helí” ko e faʻitoká pē ia, ʻa ia ʻe ngata ai ʻa ʻene mamahí. Ko e helí leva ʻi he Tohitapú, ko e faʻitoka anga-maheni ia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku ʻalu ki ai ʻa e kakai leleí pea pehē foki ki he kakai koví.
Afi ʻo Helí—Fakaʻauha Fakaʻaufuli?
ʻE lava ke pehē ko e afi ʻo helí ko e tuʻu fakaefakatātā ia ki he fakaʻauha fakaʻaufuli pe fakaʻāuliliki? ʻI hono fakamavaheʻi ʻa e afí mei he Hētesí, pe helí, ʻoku pehē ʻe he ngaahi Konga Tohitapú: “Naʻe li ʻa Mate mo Hetesi ki he Anoafi.” “Ko e Anoafi” ʻoku lave ki ai hení ʻoku fakaefakatātā, koeʻuhi ko mate mo heli (Hētesi) ʻoku lī ki aí ʻe ʻikai moʻoni lava ke vela. ‘Ko e [Anoafi] ko ení ʻoku ʻuhingá ki he Mate Angauá’—ko e mate ʻa ia ʻoku ʻikai ha ʻamanaki ki ha toetuʻu.—Fakahā 20:14.
Ko e ano afí ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga meimei tatau mo e “afi ʻo Kihena [“afi o heli,” PM]” naʻe lave ki ai ʻa Sīsuú. (Mātiu 5:22; Maake 9:47, 48) ʻOku ʻasi tuʻo 12 ʻa e Kīhená ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pea ʻoku ʻuhinga ia ki he teleʻa ʻo Hīnomí, ʻi he tuʻa ʻā ʻo Selusalemá. ʻI he taimi naʻe ʻi māmani ai ʻa Sīsuú, naʻe ngāueʻaki ai ʻa e teleʻa ko ení ko ha lingiʻanga veve, “ʻa ia naʻe lī ki ai ʻa e sino ʻo e kau faihia kuo maté, pea mo e ngaahi ʻangaʻanga ʻo e fanga manú pea mo e faʻahinga kinohaʻa kotoa pē.” (Smith’s Dictionary of the Bible) Naʻe moʻui maʻu pē ai ʻa e afí ʻaki hono laku ki ai ʻa e sūlifa ke tutu ʻaki ʻa e vevé. Naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e teleʻa ko iá ko ha fakatātā totonu ia ʻo e fakaʻauha taʻengatá.
ʻI he tatau mo e Kīhená, ko e ano afí ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e fakaʻauha taʻengata. ʻOku “li” ki ai ʻa mate mo Hētesi ʻi he ʻuhinga, ʻe fakaʻauhamālie ia ʻi he taimi ʻe fakatauʻatāinaʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he angahalá pea mo e fakahalaia ʻo e maté. Ko e kau angahala loto-lelei mo taʻefakatomalá te nau maʻu foki honau “ʻinasi” ʻi he ano ko iá. (Fakahā 21:8) Ko kinautolu foki ʻe fakaʻauha taʻengata. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e faʻahinga ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku nau ʻi helí—ʻa e faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá—ʻoku nau maʻu ha kahaʻu fakaofo.
Fakamaha ʻa Heli!
ʻOku pehē ʻi he Fakahā 20:13: “Naʻe tukuange ʻe he tahi ʻa e pekia naʻe ʻi ai; pea mo Mate foki mo e Hetesi naʻa na tukuange ʻa e pekia naʻe ʻiate kinaua.” ʻIo, ko e heli ʻi he Tohitapú ʻe fakamaha. Hangē ko ia naʻe palōmesi ʻe Sīsuú, “ʻOku ʻunu mai ha taimi, ʻa ia ʻe fanongo ai ki [he] leʻo [ʻo Sīsuú ʻa e] kakai kotoa pe ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka, pea te nau ʻalu atu mei ai.” (Sione 5:28, 29) Neongo ʻa e ʻikai te nau kei ʻi ai he taimí ni ʻi ha faʻahinga founga, ko e laui miliona ʻo e faʻahinga kuo maté ʻa ia ʻoku nau ʻi he manatu ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻe fokotuʻu hake, pe fakafoki mai ki he moʻui ʻi ha palataisi fakaemāmani ʻe toe fakafoki maí.—Luke 23:43; Ngāue 24:15.
ʻI he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá, ko e faʻahinga kuo toetuʻu ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku nau fai ki heʻene ngaahi lao māʻoniʻoní ʻe ʻikai ʻaupito fiemaʻu ia ke nau toe mate. (Aisea 25:8) ʻE hanga ʻe Sihova ʻo “holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia.” Ko hono moʻoní, “[ʻe] mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa.” (Fakahā 21:4) Ko ha tāpuaki moʻoni ē ʻoku tuku tauhi mai ki he faʻahinga ʻi helí—ʻa e “ngaahi faʻitoka”! Ko e tāpuaki moʻoni ko ení ko e ʻuhinga feʻunga ia kia kitautolu ke maʻu ai ʻa e ʻilo lahi ange kia Sihova ko e ʻOtuá mo hono ʻAló, ʻa Sīsū Kalaisi.—Sione 17:3.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he King James Version, ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e Hades ʻoku fakalea ia ko e “heli” ʻi heʻene hā taki taha tuʻo hongofulu ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Ko e fakalea ʻi he Luke 16:19-31 ʻoku lave ai ki he fakamamahi, ka ko e fakamatalá kotoa ʻoku fakaefakatātā ʻa hono ʻuhingá. Sio ki he vahe 88 ʻo e Moʻungaʻi Tangata Lahi Taha Kuo Moʻui Maí, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
b Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e Sheol ʻoku hā tuʻo 65 ia ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú pea ʻoku fakalea ia ko e “heli,” “faʻitoka,” mo e “luo” ʻi he King James Version.
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Naʻe lotu ʻa Siope ki ha maluʻanga ʻi heli
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Afi Kīhená—ko ha fakatātā ʻo e fakaʻauha taʻengata
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
‘Ko e kakai kotoa pe ʻi he ngaahi faʻitoká te nau ʻalu atu mei ai’