Ko e ʻŌlitá—Ko e Hā Hono Tuʻunga ʻi he Lotú?
ʻOKÚ KE vakai ki he ʻōlitá ko ha tafaʻaki tefito ia ʻi hoʻo lotú? Ki he tokolahi ʻoku nau kau ki he ngaahi siasi ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ko e ʻōlitá ko ha tafaʻaki tefito ia ʻo e tokangá. Kuó ke fakakaukau ʻi ha taimi ki he meʻa ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi ʻōlitá ʻi he lotú?
Ko e ʻuluaki ʻōlita naʻe lave ki ai ʻi he Tohitapú ko e ʻōlita ko ia naʻe langa ʻe Noa ke fai ai ʻa e ngaahi feilaulau monumanú ʻi heʻene mavahe mei he ʻaʻake fakahaofí ʻi he hili ʻa e Lōvaí.a—Senesi 8:20.
Hili hono veuveuki ʻo e ngaahi lea ʻi Pēpelí, naʻe mafola ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he kotoa ʻo e funga ʻo māmaní. (Senesi 11:1-9) ʻI heʻenau hehema ke lotu ʻa ia ne nau tupu mo iá, naʻe feinga ai ʻa e tangatá ke ʻunuʻunu ofi ki he ʻOtuá, ʻa ia naʻe faai pē ʻo siʻi ange ʻenau mahení, ʻo ‘nau fāfā’ kui holo ke maʻu ia. (Ngāue 17:27; Loma 2:14, 15) Talu mei he ʻaho ʻo Noá mo hono langa ʻe he kakai tokolahi ʻa e ngaahi ʻōlita ki honau ngaahi ʻotuá. Kuo ngāueʻaki ʻe he ngaahi lotú mo e kakaí ʻa e ngaahi ʻōlitá ʻi he lotu loí. ʻI heʻenau mavahe mei he ʻOtua moʻoní, kuo ngāueʻaki ai ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi ʻōlitá ki he ngaahi ouau fakalilifu naʻe kau ki ai hono feilaulauʻi ʻo e tangatá, naʻa mo e fānaú. ʻI he taimi naʻa nau liʻaki ai ʻa Sihová, naʻe fokotuʻu ai ʻe he ngaahi tuʻi ʻIsileli ʻe niʻihi ʻa e ngaahi ʻōlita ki he ngaahi ʻotua pangani, hangē ko Pēalí. (1 Tuʻi 16:29-32) Kae fēfē ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi ʻōlitá ʻi he lotu moʻoní?
Ngaahi ʻŌlitá mo e Lotu Moʻoni ʻi ʻIsilelí
Hili ʻa Noá, naʻe langa ʻe he kau tangata loto-tōnunga kehe ʻa e ngaahi ʻōlita ke ngāueʻaki ʻi heʻenau lotu ki he ʻOtua moʻoni ko Sihová. Naʻe langa ʻe ʻĒpalahame ʻa e ngaahi ʻōlita ʻi Sīkemi, ʻi ha feituʻu ofi ki Pēteli, ʻi Hepeloni, pea ʻi Moʻunga Molaia, ʻa ia naʻá ne feilaulau ai ha sipi tangata naʻe tokonaki mai ʻe he ʻOtuá ke fetongiʻaki ʻa ʻAisaké. Ki mui ai, naʻe langa ai ʻi he angi honau lotó ʻe ʻAisake, Sēkope, mo Mōsese ʻa e ngaahi ʻōlita ke ngāueʻaki ʻi heʻenau lotu ki he ʻOtuá.—Senesi 12:6-8; 13:3, 18; 22:9-13; 26:23-25; 33:18-20; 35:1, 3, 7; Ekisoto 17:15, 16; 24:4-8.
ʻI hono ʻoange ʻe he ʻOtuá ki he kakai ʻIsilelí ʻa ʻene Laó, naʻá ne fekauʻi ai ke nau fokotuʻu ʻa e tāpanekalé, ko ha tēniti naʻe lava ke hiki holo, naʻe toe ui ko e “Teniti Feʻiloakiʻanga,” ke hoko ko e tafaʻaki tefito ia ʻo e fokotuʻutuʻu ki he fakaofiofi kiate iá. (Ekisoto 39:32, 40) Ko e tāpanekalé, pe tēnití, naʻe ʻi ai ʻa e ʻōlita ʻe ua. Ko e ʻōlita ki he ngaahi feilaulau tutú, naʻe ngaohi ia mei he papa sitimí pea naʻe ʻufiʻufiʻaki ʻa e kopá, naʻe tuku ia ʻi muʻa ʻi he hūʻangá pea naʻe ngāueʻaki ia ke fai ai ʻa e ngaahi feilaulau monumanú. (Ekisoto 27:1-8; 39:39; 40:6, 29) Ko e ʻōlita ʻinisēnisí, naʻe toe ngaohiʻaki ia ʻa e papa sitimí ka naʻe ʻufiʻufiʻaki ʻa e koulá, naʻe tuku ia ʻi he loto tāpanekalé, ʻi muʻa ʻi he puipui ʻo e Potu Toputapú. (Ekisoto 30:1-6; 39:38; 40:5, 26, 27) Naʻe tutu ai ʻa e ʻinisēnisi makehe ʻo tuʻo ua ʻi he ʻaho, ʻi he pongipongí mo e efiafí. (Ekisoto 30:7-9) Ko e temipale tuʻumaʻu naʻe langa ʻe Tuʻi Solomoné naʻe muimui ia ki he tisaini ʻo e tāpanekalé, ʻo ʻi ai ʻa e ʻōlita ʻe ua.
Ko e “Tapanekale Moʻonia” mo e ʻŌlita Fakaefakatātaá
ʻI hono ʻoange ʻe Sihova ki ʻIsileli ʻa e Laó, naʻá ne tokonaki mai ai ʻa e ngaahi meʻa lahi ange ʻi he tuʻutuʻuní ke tatakiʻaki ʻa e moʻui ʻa hono kakaí mo ʻenau fakaofiofi kiate ia ʻi he feilaulaú mo e lotú. Ko e lahi ʻo hono ngaahi fokotuʻutuʻú naʻe fokotuʻu ai ʻa e meʻa naʻe ui ʻe he ʻapositolo ko Paulá ko e “fakatatau,” “ko e fakatātā,” pe ko ha “ata oe gaahi mea oe lagi.” (Hepelu 8:3-5, PM; Hep. 9:9; 10:1; Kolose 2:17) ʻI hono fakalea ʻe tahá, ko e ngaahi tafaʻaki lahi ʻo e Laó naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene tataki ʻa e kau ʻIsilelí kae ʻoua ke hoko mai ʻa e Kalaisí ka naʻe toe fokotuʻu ai hano tomuʻa fakatātaaʻi ʻo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻe fakahoko fakafou ʻia Sīsū Kalaisí. (Kaletia 3:24) ʻIo, ko e ngaahi tafaʻaki ʻo e Laó naʻe ʻi ai hono mahuʻinga fakakikite. Hangē ko ení, ko e lami ʻo e Laka Atú, ko e toto ʻa ia naʻe ngāueʻaki ko ha fakaʻilonga ʻo e fakamoʻui ki he kau ʻIsilelí, naʻá ne tomuʻa fakatātaaʻi ʻa Sīsū Kalaisi. Ko ia ʻa e “Lami ʻa e ʻOtua, ʻa ia ʻoku ne ʻave ʻa e angahala ʻa māmani,” ʻa ia ko hono totó naʻe lilingi ia ke fakatauʻatāinaʻi ai kitautolu mei he angahalá.—Sione 1:29; Efeso 1:7.
Ko e ngaahi meʻa lahi naʻe felāveʻi mo e ngāue ʻi he tāpanekalé pea mo e temipalé naʻá ne fakatātaaʻi ʻa e ngaahi meʻa moʻoni fakalaumālié. (Hepelu 8:5; 9:23) Ko hono moʻoní, ʻoku tohi ʻa Paula fekauʻaki mo e “Tapanekale moʻonia; ʻa ia ne fokotuʻu ʻe he ʻEiki, ʻo ʻikai ʻe ha tangata.” ʻOkú ne hoko atu: “ʻI he aʻu mai ʻa Kalaisi, ko e Taulaʻeiki-lahi ʻo e ngaahi lelei ka hoko ni, naʻa ne fou atu ʻi he tapanekale lahi mo haohaoaange ko é, ʻa ia ne ʻikai ngaohi ʻe he nima, ʻa ia ko e pehe naʻe ʻikai ʻo e univesi ko eni.” (Hepelu 8:2; 9:11) Ko e “tapanekale lahi mo haohaoaange” ko e fokotuʻutuʻu fakaetemipale lahi fakalaumālie ia ʻa Sihová. Ko e lea ʻo e ngaahi Konga Tohitapú ʻoku fakahaaʻi ai ko e temipale fakalaumālie lahí ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa ia ʻe lava ai ʻa e tangatá ʻo fakaofiofi kia Sihova makatuʻunga ʻi he feilaulau fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.—Hepelu 9:2-10, 23-28.
ʻI he ʻiloʻi mei he Folofola ʻa e ʻOtuá ko e niʻihi ʻo e ngaahi tokonaki mo e fokotuʻutuʻu ʻo e Laó ʻokú ne fakatātaaʻi ko e meʻa moʻoni fakalaumālie lahi ange mo mohu ʻuhinga angé, ʻoku langa moʻoni ai ʻa e tui ki he fakamānavaʻi ʻo e Tohitapú. ʻOkú ne toe fakalahi ʻa e houngaʻia ki he poto fakaʻotua ʻoku fakahāhā makehe ʻi he ngaahi Konga Tohitapú.—Loma 11:33; 2 Timote 3:16.
Ko e ʻōlita ki he feilaulau tutú ʻoku toe ʻi ai hono mahuʻinga fakakikite. ʻOku hā ngali ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e “finagalo” ʻo e ʻOtuá, pe ko ʻene loto-lelei ke tali ʻa e feilaulau fakaetangata haohaoa ʻa Sīsuú.—Hepelu 10:1-10, PM.
Ki mui ʻi he tohi Hepeluú, ʻoku fai ai ʻe Paula ʻa e fakamatala mahuʻinga ko ení: “ʻOku ʻi ai hatau olita, ʻa ia ʻoku ʻikai ngofua ke kai mei ai ʻe kinautolu ʻoku tauhi ki he tapanekale.” (Hepelu 13:10) Ko e ʻōlita fē naʻá ne ʻuhinga ki aí?
ʻOku taukaveʻi ʻe he kau fakatonulea Katolika tokolahi ko e ʻōlita naʻe lave ki ai ʻi he Hepelu 13:10 ko e ʻōlita ia naʻe ngāueʻaki ki he ʻEukalisiá, ko e “sākalameniti” ʻa ia ʻoku pehē ko e feilaulau ʻa Kalaisí ʻoku fakafoʻou ia lolotonga ʻa e Misá. Ka ʻoku lava ke ke sio mei he potutohí ko e ʻōlita naʻe lāulea ki ai ʻa Paulá ʻoku fakaefakatātā. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ha ʻuhinga fakaefakatātā ki he kupuʻi lea “ʻōlitá” ʻi he konga tohi ko ení. Kia Giuseppe Bonsirven, ko ha Sēsuti, “ʻoku fehoanaki haohaoa eni mo e kotoa ʻo e ngaahi tuʻunga fakaefakatātā ʻo e ʻipiseli [ki he kau Hepeluú].” ʻOkú ne pehē: “ʻI he lea faka-Kalisitiané, ko e foʻi lea ‘ʻōlitá’ ʻoku ʻuluaki ngāueʻaki ia ʻi ha ʻuhinga fakalaumālie ʻi he toki hili pē ʻa ʻIleniasí, pea tautefito ʻi he hili ʻa Tetuliane mo Sā. Sipiliané, ʻoku ngāueʻaki ia ki he ʻeukalisiá pea fakatefito taha ki he tēpile fakaʻeukalisiá.”
Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe he makasini Katoliká, ko e ngāueʻaki ʻo e ʻōlitá naʻe mafola ia ʻi he “kuonga ʻo Konisitanitainé” fakataha mo e “langa ʻo e ngaahi pasiliká.” Rivista di Archeologia Cristiana (Fakafuofua ʻĀsioloki Faka-Kalisitiané) naʻe pehē ai: “ʻOku papau ʻi he ʻuluaki ongo senitulí, ʻoku ʻikai ha fakamoʻoni ʻo ha feituʻu pau ʻo e lotú ka ko e ngaahi fakatahataha fakalitūsia naʻe fai ʻi he ngaahi loki ʻi he ngaahi ʻapi tāutaha . . . , ko e ngaahi loki ʻa ia ʻi he ngataʻanga ʻo e kātoangá, naʻe liliu vave ki honau muʻaki taumuʻá.”
Ngāueʻaki ʻe he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻa e ʻŌlitá
“Ko e ʻōlitá,” ko e lau ia ʻa e pepa Katolika ko e La Civiltà Cattolica “ʻa e tuʻunga tefito ʻo ʻikai ʻo e fale lotú pē kae pehē foki ki he Siasi moʻuí.” Neongo ia, naʻe ʻikai fokotuʻu ʻe Sīsū Kalaisi naʻa mo ha kātoanga fakalotu ʻe taha ʻa ia naʻe pau ke fakahoko ʻi ha ʻōlita; pea naʻe ʻikai te ne fekauʻi ʻa ʻene kau ākongá ke fakahoko ha ngaahi kātoanga ʻo ngāueʻaki ha ʻōlita. Ko e lave ʻa Sīsū ki he ʻōlitá ʻi he Mātiu 5:23, 24 mo ha toe feituʻu kehe ʻoku ʻuhinga ia ki he ngaahi tōʻonga fakalotu naʻe failahia ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siú, ka ʻoku ʻikai te ne fakahaaʻi kuo pau ki hono kau muimuí ke nau lotu ki he ʻOtuá ʻo ngāueʻaki ha ʻōlita.
Ko e faihisitōlia ʻAmelika ko George Foot Moore (1851-1931), naʻá ne tohi: “Ko e ngaahi tafaʻaki tefito ʻo e lotu faka-Kalisitiané naʻe tatau maʻu pē, ka ʻi ha taimi ko e ngaahi ouau faingofua naʻe fakamatalaʻi ʻe Sasitini ʻi he vaeuaʻanga ʻo e senituli hono uá naʻe fakalahiʻi ia ki ha ngaahi lotu fakaeouau fakangeingeia.” Ko e ngaahi ouau faka-Katoliká mo e ngaahi kātoanga fakalotu fakapuleʻangá ʻoku fuʻu lahi fau ia mo fihi ke fokotuʻu ai ha kaveinga ʻo e ako—litūsia—ʻi he ngaahi seminālio Katoliká. Naʻe hoko atu ʻa Moore: “Ko e hehema ko ení, ʻi heʻene tupu ʻi he ouaú kotoa, naʻe fakalahi fau ia ʻe he tākiekina ʻa e Fuakava Motuʻá ʻi he taimi naʻe fai ai ʻa e vakai ki he haʻa faifekau Kalisitiané ko e fetongi ia ʻo e tuʻunga taulaʻeiki ʻo e fokotuʻutuʻu fakalotu ki muʻá. Ko e teunga fisifisimuʻa ʻo e taulaʻeiki lahí, ko e ngaahi teunga ʻo e kau taulaʻeiki kehé, ko e ngaahi laka molumalú, ko e ngaahi kau hiva ʻo e kau hiva Līvaí naʻa nau hiva laulauʻi ʻa e ngaahi sāmé, ko e ngaahi konga ʻao ʻo e ʻinisēnisi mei he ngaahi tutuʻanga fakaʻofoʻofá—naʻe hā ngali ko ha sīpinga fakaʻotua ia ʻo e lotú, ʻa ia naʻe ʻoange ai ʻa e totonu ki he siasí ʻi heʻene feinga ke fakatatau ki he ngeia ʻo e lotu fakaeouau ʻi he kuonga muʻá.”
Te ke ʻohovale nai ke ʻiloʻi ko e ngaahi ouau, kātoanga, mo e teunga lahi, pea mo e ngaahi meʻa kehe naʻe ngāueʻaki ʻi he lotú ʻe he ngaahi siasi kehekehe ʻoku muimui ia, ʻo ʻikai ki he ngaahi akonaki faka-Kalisitiane ʻa e ngaahi Kōsipelí, ka ki he ngaahi tōʻonga mo e ouau ʻa e kau Siú mo e kau panganí. Ko e Enciclopedia Cattolica ʻoku fakahaaʻi ai ko e tui faka-Katoliká “kuó ne maʻu ʻa e ngāueʻaki ʻo e ʻōlitá mei he lotu faka-Siú pea ʻi hono konga mei he lotu fakapanganí.” Ko Minukiu Filike, ko ha taukapo tui ʻo e senituli hono tolu T.S., naʻá ne tohi ko e kau Kalisitiané naʻe ‘ʻikai hanau ngaahi temipale pe ʻōlita.’ Ko e tikisinale fakaʻenisaikolopētia Religioni e Miti (Ngaahi Lotú mo e Ngaahi Talatupuʻá) ʻoku fakamatala tatau ai: “Naʻe siʻaki ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ʻōlitá ke fakafaikehekeheʻi ʻaki kinautolu mei he lotu faka-Siú mo e fakapanganí.”
Koeʻuhi naʻe fakatuʻunga tefito ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo pau ke tali mo ngāueʻaki ʻi he moʻui fakaʻahó pea ʻi he fonua kotoa, naʻe ʻikai kei ʻi ai ha fiemaʻu ki ha kolo māʻoniʻoni ʻi māmani, pe ko ha temipale fakamatelie mo e ngaahi ʻōlita, pe ki ha kau taulaʻeiki fakaetangata ʻo e tuʻunga makehe ʻoku tui vala ʻi ha ngaahi teunga makehe. “ʻOku ʻunu mai ha taimi,” ko e lea ia ʻa Sīsuú, “ʻa ia ʻe ʻikai te mou fai ʻi he moʻunga ni, pe ʻi Selusalema, hoʻomou lotu ki he Tamai. . . . ko e kakai ʻoku lotu moʻoni te nau fai ʻi laumālie mo fai ʻi moʻoni ʻe nau lotu ki he Tamai.” (Sione 4:21, 23) Ko e tuʻunga fihi ʻo e ngaahi ouaú mo e ngāueʻaki ʻo e ngaahi ʻōlitá ʻi he tafaʻaki ʻa e ngaahi siasi lahi ʻoku tukunoaʻi ai ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū fekauʻaki mo e founga ke faiʻaki ʻa e lotú ki he ʻOtua moʻoní.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki muʻa angé, naʻe fai nai ʻe Keini mo ʻĒpeli ʻena ngaahi feilaulau kia Sihová ʻo ngāueʻaki ai ha ngaahi ʻōlita.—Senesi 4:3, 4.